М э д е н и м у р а «Мэдени мұра»

“Шыңдық” “Шьщцық емір. Реалдылық” терминінің еске 

альшуы біздің назарымызды көпшілікке аңғарыла бермейтін, 

бірақ соньщ қасында, біз талқылап отырған орныққан көзқа- 

рас-пікірлердің бүкіл жиынтығының аса айқын сипаты бо­

лып табылатын өзге бір жайтқа аударады:  адамдар,  эдетте, 

“шын”  “шындық”  сөзін бөле-жара сезімдік деңгейдің бо- 

лымдылығьш сипаттау үшін қолданады. Кез келген тіл әлдебір 

халыққа  немесе  мерзімдік кезеңге  тэн  ерекше  ой-машық 

типін жеткізетін болғандықтан, бүдан мүндай адамдар үшін 

сезімдер көмегімен қабылданыла алмайтьшньщ барлығы “бо- 

лымсыз”, яғни,  қияли немесе, тіпті,  мүлде тіршілікте жоқ 

болып табылады деген түжырым жасаған жөн.  Бөлкім, бар- 

шасы бүны соңына шейін саналы түрде үгынбайтын шығар, 

бірақ, әйткенмен, олардың ішкі сенімдері дәл осындайлық 

болып табылады. Тіпті, қайсыбіреулері сырттай бүны теріс- 

тесе де,  бүндай терістеушілік олардың  менталдылығының 

неғүрлым үстіртін қүрылымдарынан келіп шығады, әрине, 

олар бүл туралы сезіктенбейді де, ал, кейде бүндай терістеу- 

шілік мүлде таза ауызша болып қалады.  Егер кімде-кім бізді 

тым әсірелеп отыр деп ойлайтын болса, оның бар болганы 

коптеген қазіргі замангы адамдардьщ діни нанымдары нен- 

дей  күйде  екендігіне  зер  сала  үңілгені  жон:  машыққа  са­

лып, мектептегідей тәсілмен мүқият жатталып алынган, кан­

дай да  бір  шынайы  меңгерушіліктен  ада,  ешкім  ешқашан 

байьштап зерделеп кормеген, бірақ, жадыда сақтальш, мезііл- 

мезгіл  шарттылықтарға  немесе  формалды  үстанымга  ізет 

ырымы ретінде қайталанып түратын бірнеше идея — міне, 

бүгінде  дін  деп  түсінілетіннің  бар  сиқы  осы.  Біз  діннің 

“минимализациясы”  туралы  айтып  кеткенбіз,  осы  ретте 

мүндай вербализм соның соңгы стадияларының бірін таны- 

тады.  Бүл жекелей  алганда,  неліктен,  былайша  аталатын, 

“діншілдер” практикалық материализмде, “діншіл еместер- 

дей”-ақ соншалық тым әріге кетіп қалатындықтарын түсін- 

діріп  береді.  Біз  бүл  тақырыпқа  әлі  де  ораламыз,  бірак, 

әзірше қазіргі замангы ғылымның материалистік сипатын 

тагы бір баса көрсеткеніміз жон,  өйткені,  бүл мәселені әр 

түрлі көзқарастар түргысынан қарастыру қажет.

Біз еске салып өткен тезиске қайта оралган жөн: қазіргі 

замангы гылымдар таза білім өрісі болып табылмайды жэне 

олардын  ойша  танушылық  сипаты,  тіпті,  оларга  шын-ақ 

сенетіндер үшін де, таза практикалық мүдцелерді жасырган

1 0 0

бетперде ғана. Бірақ псевдо-интеллектуалды алдамшы ойды 

туындататын  да  дэл  осы  бетперде.  Декарттың  өзі,  өзінің 

физикасын жасай отырып, бастапқыда одан механика, ме­

дицина жэне мораль жүйелерін  шығаруға мүдделі болган. 

Бірақ, ағылшын-саксон эмпиризмі таралуымен бүдан да зор 

өзгерістер орын алған.  Бүған қоса, дәл сол ғылымнан алы- 

натын  практикалық  нәтижелер  оны  қалың  жүртшылық 

алдында  осыншалық  абыройлы  етеді,  өйткені,  бүнда  тағы 

сол  — заттарды  көруге  жөне  түртуге  болады.  Біз  прагма- 

тизмнің қазіргі заманғы философияның логикалық аяқта- 

луы және  оның  қүлдырауының соңгы  стадиясын таныта- 

тындыгын көрсеттік.  Бірақ, жүйелендірілмеген прагматизм 

прагматикалық философия пайда боларға дейін едәуір бүрын 

таралып қойған еді әрі бүндай прагматизм сол философияга, 

практикалық материализм теориялық материализмге қан- 

дай  қатынаста  болса,  сондай  қатынаста  болады.  Дэл  осы 

прагматизмді, эдетте,  “парасатты пайым” деп атайтыны бар. 

Бүған  қоса,  инстинктті утилитаризм де,  сондай-ақ,  мате- 

риалистік тенденциядан ажырағысыз дерлік, өйткені,  “па­

расатты пайымның”  мәні мүдделер өрісін таза түрмыстық 

мүдцелермен шектеуге, сондай-ақ, тікелей пракгикалық пай- 

дасы жоқтың барлығын елеусіз қалдыруға саяды. Дэл осы 

“парасатгы пайым” сезімдік дүниені бірден-бір шын дүние 

ретінде  қарастырады  жэне  тек  қана  сезім  мүшелерінің 

көмегімен алынған білімді мойындайды. Бүган қоса, ол бүл 

тар білім өрісіне не материалдық мүқтаждықтарды, не белгілі 

бір сентименталды бейім-қүштарлықтарды қанағаттандыруға 

мүмкіндік беретіндей дөрежеде ғана қүндылык дарытады, 

өйткені, сентименттер — қазіргі замангы моралистерді есең- 

гірету  қаупі  бола  түра,  біз  бүны  ашық  түрде  мойындауға 

тиіспіз — іс жүзінде материя деңгейіне өте жақын “орналас- 

қан”.  Осының барлыгында интеллекттің өзіне мүлде орын 

қалмайды немесе, ең төуір дегенде, оган практикалық мақ- 

саттарға жетуде қызметшілік роль беріледі де,  ол  адамдық 

индивидуалдылықтың төменгі және тәндік деңгейлеріне ба- 

гындырьшган қүрал,  Бергсонның мейлінше дәл айгқанын- 

дай,  “аспаптар өндіруге арналған аспап” болып қана қала- 

ды.  Прагматизм өзінің барлық формаларында ақиқатка де­

ген абсолютті немқүрайдылықты тудырады.

Бүндай жагдайларда өнеркәсіп, тек гылымның қосым- 

шасы  гана  болудан  қалып,  — бүл  ретте  гылым  өздігінен

1 0 1

одан  төуелсіз  — енді  ғылымның  өзінің  тіршілік  мәні  мен 

ақтауъша айналады; сөйтіп, заттар арасындағы қалыпты ара- 

қатынастар асты үстіне келеді. Тіпті, сол ғылымның ізімен 

келеміз  деп,  жар  салғанда да,  қазіргі замангы дүние  жал- 

ғыз-ақ мақсатқа — өнеркөсіп жэне механизацияны дамы- 

тута бар күшін сала үмтылуда. Міне, осылайша, материяны 

оздеріне бағындыруға жөне оны қызметшілікке қоюға үмты- 

ла  отырып,  адамдар,  ақыр  аяғында,  біз  соз  басында  атап 

откеніміздей,  бар  болғаны  оның қүлдары  болып шығады. 

Олар механизмдерді ойлап шығару және қүраумен өздерінің 

интеллектуалды  талап-тілектерін  —  егер  мүндай  талап- 

тілектердің бар екендігі туралы жалпы бүгінгі танда айтуға 

болатын  болса,  — шектеп  қана  қойған  жоқ.  Олар  ақыры 

оздері де механизмдерге айнальш тынды. Ғалымдар ғана емес., 

сондай-ақ, техниктер де, тіші, жүмысшылар да бүгіңце кейбір 

өлеуметтанушылар “еңбек болінісі” түрінде соншалық мақ- 

тауын  асыратын  арнайы маманданудан отеді.  Сөйтіп,  бүл 

жүмысшыларды саналы еңбек мүмкіндігінен біржола айыр- 

ған еді. Өгкен заманалардьщ партизандары мен артельшілеріне 

кереғар олар механизмдердің қарапайым қүлдарына айна­

лып, солармен оздері біртүтас блок қүрайды. Таза механи- 

калық түрде олар қашан корсең сол баяғы, титтей да уақыт 

жоғалтудан  қашып,  бүлжымас  бірізділікпен  орындалатын 

белгілі  бір  қимылдарды  үдайы қайталауға  мәжбүр.  Арыға 

бармай-ақ,  техникалық  “ілгерілеудің”  ең  озық  стадиясы 

ретінде қарастырылатын америкалық әдістер дэл осыны та­

лап етеді. Осының бәрінің мақсаты — мейлінше мол ондіру. 

Сапаның маңызы шамалы, тек қана сан маңызды. Және бүл 

біз басқа меселе түрғысында жасаған түжырымымызға қайта 

сілтейді:  қазіргі заманғы оркениет сандық оркениет атана 

алады, ал бүл бар болғаны оны материалдық оркениет ретіңце 

айқындау үшін басқа қырынан корсету формасы.

Осы ақиқатты бекітетін басқа дәйек тілейтін баршасы 

бүгініі уакытта халықтар мен жекелеген адамдардьщ өмірінде 

экономикалык факторлардың қандайлық орасан зор маңызға 

ие  екендігіне  назар  аударуы  тиіс.  Өнеркәсіп,  коммерция, 

қаржы — бүгінгі күнде жалғыз-ақ есепке алынатыны осы- 

лар.  Және  де,  бүл,  біз  атап  кеткен  жайт  —  күні  бүгінге 

бірден-бір сақталып қалған әлеуметгік айырма материалдық 

әл-ауқаттағы  айырма  болып  табылатындығымен  әбден 

қисынды үйлеседі. Саясат толығымен қаржымен бақыланады,

102

содан да, сауда бөсекелестігі халықтар арасындагы қарым- 

қатынастарға шешушең ықпал етеді, Бөлкім, алайда, бұндай 

көрініс жағдайдың тек сыртқы жағына  сәйкес,  іс жүзінде 

бүл факторлар өз мөнінде іс-өрекеттің нағыз себептерінен 

гөрі,  түрткі-желеулері ғана шығар, бірақ, әйтсе де, бүндай 

желеулерді  тандаудың  өзі  олар  пайдаланылатын  кезеңнің 

ерекшелігін айқып көрсетіп береді.  Бүған қоса, қазіргі за­

мангы адамдар бүгінгі танда тек қана экономикалык жағ- 

дайлар тарихи оқиғаларды алдын ала айқындайтындығына 

сенімді, олар, тіпті, дөйім солай болып келген деп қиялдай- 

ды.  Барлыгын  боле-жара  экономикалык  факторлармен 

түсіндіретін жэне — “тарихи материализм” деген — өте-мөте 

айшықты атауы бар ерекше теория ойлап шыгарылган еді. 

Бүл жерде де,  сондай-ақ,  біз жогарыда еске салып кеткен, 

иландыру әсерін ажыратып керсетуге болады, ал бүл илан- 

дырудың  күші  озекті  ой-машықтың  жалпыга  бірдей  тен- 

денцияларына негүрлым сэйкес болган сайьш, соғүрлым зор 

бола түседі. Сойтіп, мүндай иландырудың нәтижесінде эко­

номикалык факторлар шынында да әлеуметтік орісте болып 

жататынның  барлыгына  қатысты  шешуші  бола  бастайды. 

Әрине, бүқаралар қашан да қандай да бір өдіс-тәсілмен же- 

текте  болып  келген,  содан  да,  олардың тарихтағы  ролі де 

сол өзін жетекгеуге ерік беруінде гана болган деуге болады, 

себебі олар енжар элементті, сөздің аристотельдік магына- 

сындагы “материяны” танытады. Бірақ, оларды бүгінде же- 

текке  жүргізу  үшін,  таза  материалдық  (бүл  жолы  создің 

дагдылы мағынасында) қаражатқа ие болу жеткілікті және 

бүл  біздің  дөуіріміздің  қүлдыраудың  қандай  терендеріне 

батқанын айқьін көрсетсе керек. Жэне сонымен бір мезгідде 

қалың копшілік оздерінің, тіптен, жетекте еместігіне, озде- 

рінің калаган орайда және өз бетінше іс-әрекет ететіндігіне 

иландырылады,  ал  олардың  бүган  сенетіндіктері  қалың 

көпшілікке тән ақымақтық асылында шексіз болып табы- 

латындыгын анық дәлелдесе керек.

Ақырьі экономикалык факторлар жайын қозғаган екенбіз, 

осы жайтты пайдаланып, коммерциялық байланыстар орна­

ту халықтардың жақындасуына септігін тигізеді жэне олар­

дьщ арасында өзара түсіністік қалыптастырады-мыс деген 

алдамшы  ой-қиялды  сейілтейік.  Іс  жүзінде  бүл  нақ  кері 

нәтижеге әкеп соқтырады. Материя, біз ендігі бірнеше мәр- 

те корсетіп кеткендей, өз мәнінде көптікжөне бөлініс, болін-

103

гіштік, сондықтан да, ол күрес-тартыстар мен дау-жанжал- 

дар себебі болып табылады. Халықтар жағдайында да, жеке­

леген түлғалар жағдайында да экономикалык өріс мүдцелер 

бәсекелестігі өрісі болып табылады. Осылай, жекелей қарас- 

тырғанда, Батыс Шығыспен өзара түсіністікке негіз ретінде 

не  өнеркәсіпке,  не  одан  ажырағысыз  ғылымға сүйене  ал­

майды.  Шығыс адамдары өнеркәсіпті жағымсыз өрі уақыт- 

ша шарасыздық ретінде олар үшін бүл өзі де одан басқа түк 

те емес — қабылдауға мәжбүр болса да,  олар оны тек қана 

Батыс экспансиясына қарсы түруға жэне оз басының тірлігін 

қорғауға мүмкіндік беретін қару ретінде пайдаланбақ.  Бүл 

дэл  осылай  болуы тиіс те екендігін үғынған абзал:  Батыс- 

пен экономикалык бөсекелестіктің қажеттілігін мойындай- 

тын Шығыс адамдары,  өздерінің бүған деген жеккөрінішті 

сезімдеріне қарамастан, бүған жалғыз-ақ мақсатпен — өнер- 

кәсіптің арқасында ашылатын материалдық мүмкіндікгер 

мен  дөрекі  күшке  негізделген  жатжүрттық  үстемдіктен 

қүткарылу мақсатымен — барады.  Зорлық-зомбылық зор- 

лық-зомбылық шақырады,  бірақ,  бүл  майдан  шайқасына 

алғашқы болып үмтылған, өсте,  Шығыс адамдары емес.

Бүған қоса,  Шығыс жэне  Батыс арасындағы қатынас- 

тармен  еш  байланыссыз,  индустриялық  даму  нөтижелері 

ішіндегі мейлінше көрнектісі бүгінгі танда, өзінің жойым- 

паздық мүмкіндікгерін аландатарлық про пор цияларға шейін 

арттырумен үдайы жетілу үстіндегі әскери техника өндірісі 

өрісіндегі жетістіктер болып табылатындығын аңғару оңай. 

Бір осының өзі кейбір “ілгерілеуге” табынушылардың паци­

ф иста (қандай болмасын соғыс атаулыға қарсылықты) ар- 

мандарын сейілтуге жетіп жатыр.  Бірақ,  арманшылдар мен 

идеалистерге дауа жоқ болған соң,  олардың сенгіштігінде, 

тәйірі, шек болсайшы. Бүгінде соншалық танымал “гумани- 

таризмді”,  тіптен,  шындап  қабылдаудың жөні жоқ.  Әйтсе 

де, қайран қаларлық, адамдар жалпы барлық соғыстардың 

тоқтатылуы туралы,  мәңгі бейбітшілік орнату туралы сон- 

шама  кэп  айтып  жатады,  солай  бола  түра,  бүгінгі  кездегі 

соғыс әкелетін бүліншіліктерді ешбір ілгерідегі дәуірлермен 

салғастыруға  келмейді  жөне  бүған  тек  қырып-жою  қару- 

жарақтары көбейгендігі ғана емес, сонымен бірге, кәсіпқой 

сарбаздардан түратьш салыстырмалы түрде үлкен емес әскери 

топтар қатысқан өткен соғыстардан озгешелііі, бүгінде жау- 

ласушы  елдердің  адамдары  бір-біріне  түгелдей,  әуелі,  бү

104

төріздес іске ықыласы шамалылары да қоса кірісіп, жабыла 

тап беріп, жаппай төне кететіндігі де себеп.  Міне, осы жер­

де  қазіргі заманғы былықтың көрнекті үлгісі қайта  алды- 

мыздан  шығады.  Бүл  жайында  ойлануға  ерінбеген  жанға 

“бүқара көтерілісі” немесе “жаппай соғыс жағдайына көшу” 

біртіндеп мүлде қалыпты қүбылысқа айналып бара жатқан- 

дығы және,  ілуде біреу болмаса,  барша жүрт “қарулы үлт” 

идеясын  жайбарақат  қабылдайтындығы,  өсіресе,  қатерлі 

көрінуі тиіс.  Бүдан да,  сондай-ақ,  өзін алғандағы  санның 

күшіне деген сенімнің тиімді нәтижесі көрінеді: қалың бука- 

раны немесе саны орасан көп соғысушьшарды қозғалысқа 

келтіру қазіргі заманғы өркениеттің сандық сипатына сэй­

кес келеді. Жөне осы жерде, тап “міндетті оқу-білім” неме­

се “жалпыға бірдей сайлау” жүйесіндегідей, әдепкі эгалита­

ризм қайта көрініс табады.  Бүған қосарымыз,  бүл жаппай 

соғыстар басқа бір ерекше қазіргі заманғы феноменнің ар- 

қасында мүмкін болды, ол феномен -  феодалдық жүйенің 

күйреуі және ортағасырлық Христиандықтың жоғары бір- 

түтастығының ыдырауы салдары ретінде болған “үлттарды” 

қалыптастырушылық.  Бүл жерде осы тақырыпты толығы- 

рақ дамыту мүмкіндігі жоқтығынан  — бүл  бізді тым  әріге 

алып  кетуі  көдік,  — атап  өтеріміз,  табиғатына  орай,  таза 

саяси деңгейлі күллі тартыстардан биік бола отырып, калыпты 

жағдайларда  шын  мәніндегі  әділ  қазы  ретінде  алға  шыға 

алар ешқандай рухани билікті мойындамаушылық есебінен 

де  ахуал  қиындай  түседі.  Рухани  билікті терістеу де,  сон- 

дай-ақ,  практикалық материализм болып табылады. Тіпті, 

бүл рухани билікті теория жүзінде мойындайтын халықтар 

да, іс-тәжірибеде, оның (рухани билікгің) өлеуметтік өріске 

қандай да бір әрекетті ықпал етуін немесе араласушылығын 

болдырмайды,  бүл  діннің  қарапайым  “діншілдердің” 

күнделікті тіршілігі аясынан тыс шығарылып тасталатыны 

іспетті: сөйтіп, қоғамдық та, жеке бастық өмірде де бір ғана 

дүниетаным басымдық етеді.

Тіпті,  материалдық даму,  өте-мөте қатыстық болса да, 

шын мәнінде кейбір артыкщылықтарға ие деп үйғарған күнде 

де, оның, біз жогарыда еске салған, салдарларын қарастыру 

қажеттілікпен занды күмәнданушылыққа бастайды: бүндай 

дамудың  теріс  нәтижелері  оның  оң  нөтижелерінен  артып 

түспейді ме екен? Біз, тегі, дамудың таза материалдық фор­

масына қүрбан етілген тендессіз аса күнды нәрселердің тым

105

көптігі туралы;  материализмнің қалауына бола,  умы г бол­

ган жоғары білім туралы, адыра қалған интеллектуал! ;ьшық 

пен  із-түссіз жогалган руханият туралы айтпаймыз.  Саны 

күннен-күнге  артып бара жатқан жаңа енертабыста?  шы­

найы табигаты пайдаланушы  адамдар  үшін мүлде  б ;лгісіз 

болып қалатын күштерге шақталатындығы кесірінен барган 

сайын  қауіпті  болып  барады.  Жөне  де,  бүндай  надандық 

қазіргі  замангы  гылымның нені  болсын  түсіндіріп  беруге 

қабілетсіздігін және оның, тіпті, физика сиякты тар салада 

да, шынайы білім орісі ретіндегі қауқарсыздыгын басы артық 

дәлелдесе керек.  Осындай надандықтың гылымның прак- 

тикалық қосымшаларына, тіптен, тосқауыл болмайтындыгы 

тек қана, шынтуайтында, ол гылымның бөле-жара щіакти- 

калық мақсаттарга багдарлангандыгын,  соның күллі ізде- 

ністерінің жалгыз-ақ  шынайы  күйттегені  өнеркәсіп  жөне 

оның мәселелері больш табылатындыгьш айгақтайды. £ үндай 

онертабыстарда түнған қауіп-қатер, тіпті, олардьщ жаппай 

қырып-жою қару-жарақтарына тікелей қатысы болмаса да 

(дегенмен, бүл олардьщ қоршаган ортаның 

э к о л о г и я л ы б

 

; тепе- 

тендігін бүзатындыгы туралы айтпаганда, көптен-коп апат- 

тардың  себепшісі  болуына  кедергі  келтірмейді),  шүбөсіз, 

алдьш-ала болжап-білу мейлінше киын ауқымга шейін ' шғай- 

ган  үстіне,  үлгая  береді.  Жэне  де,  дәл  осы  аландатарлық 

онертабыстардың кесірінен, егер бүл багытгагы қозгалыс әзір 

мүмкін болып түрганда жуык арада тоқтатылмайтын ( юлса, 

қазіргі замангы дүние оз ажалына озі сеп болады.

Алайда,  қазіргі замангы онертабыстарды багалауда тек 

олардьщ бойында түнған қауіп-қатерді үгынганнан т /атын 

үстамдылық  жеткіліксіз.  Бүнда  істің  екінші  де  ж аш   бар. 

Былайша аталатын,  “ілгерілеу” озімен әкелер  “жарылқау- 

шылықтарды” жер-көкке сыйгызбаган мадақтарды жиі ес- 

туге  болады  жэне  де,  осы  “ілгерілеу”  терминінің  езімен 

келісуге болар да еді, тек сөз боле-жара материалдық ілгзрілеу 

турасьшда екендігін нақтылап алған жөн. Бірақ, бүгінгі танда 

соншалық мақтан түтылатын осы “жарылқаушыльщтаі ” таза 

алдамшы болып табылмайды ма екен? Қазіргі замангы адам­

дар “ілгерілеудің” көмегімен озінің әл-ауқатын едоуір  жақ- 

сартқандықтарын  қадап  айтады.  Біздің козқарасымызша, 

тіпті, олар шынымен-ақ өлденеде оз мақсаттарына жеткен 

болса да, соган жүмсалган күш-жігерді алынған нәгая елер- 

дің  ақтай  қоюы  екіталай.  Ол  ол  ма,  сол  мақсаттарғі  қол

106

жеткізілді ме,  әуелі сол  арасы  күмәнді.  Біріншіден,  адам­

дардьщ барлығында бірдей талғамдар және бірдей мүқтаж- 

дықтар болмайтындығын ескерген жөн, содан да, өлдебіреу, 

бәлкім, қазіргі заманғы асығыстық пен үлкен жылдамдық- 

тарға деген  қүштарлықтан  қуана-қуана  бас тартар  ма  еді, 

десе де, бүл ендігі мүмкін емес сияқты.  Мүндай адамдарды 

өздерінің табиғаттарына  мүлде кереғар  өлденеге  қатысуға 

мәжбүрлеуді оларға қатысты “жарылқаушьшық” деп санауға 

бола ма екен?  Бүған бүгінгі таңда овдай адамдар көп емес, 

оларға, сондықтан да, елеусіз азшылық ретінде қарауға бо­

лады деп  қарсы  жауап  берулері  мүмкін.  Бүл жагдайда да, 

тап қазіргі заманғы саясат саласындағыдай, көпшілік өзі де, 

әуелі, тіршілік сүруге қақысы жоқтай көретін азшылыкты 

озбырлықпен басып-жаншып әкетеді, өйткені, өлгіндей тір- 

шілік униформдікке деген эгалитарлық қүштарлыққа кере- 

ғар келеді. Бірақ, егер, тек қана батыстық дүниені ғана емес, 

бүкіл адамзатты назарға алар болсақ, онда мәселе мүлде бас- 

қаша  болып  шығады:  онда  копшілік болған  азшьшық бо­

лып қала береді. Сондықтан, бүл жерде басқа дәйекті пай- 

даланады да, берілген түжырымның бар қайшылығына қара- 

мастан, “тендікті жақтаушылар” өз үстанымдарьшың “артық 

үстемдігі” мүратымен оз өркениетгерін барша қалған дүние- 

ге таңуға үмтылады, сонысымен өздері ешқашан бүл туралы 

өтінбеген халықтар арасына бүлік әкеледі. Жене бүкіл осы 

“үстемдік” таза материалдық үстемдіктерге саятындыктан, 

оны бекіте түсу үшін де ең түрпайы әрі материалдық амал- 

төсілдер  пайдаланылады.  Енді,  бүған  қоса,  осы  мәселені 

ақырына  шейін  аша  түсу  керек:  қалың  жүртшылық  “ор- 

кениетті” тарату қажеттігі туралы сылтауға шын жүрегімен 

сенсе,  коп адамдар үшін бүл бар болғаны таза экономика­

лык  мүдцелер  мен  меймананы  бүркеген  морализаторлық 

екіжүзділік формасы  ғана.  Бөгде  күшке толык  бағыныш- 

тылығы қүнымен,  өздерінің бүкіл байлығын,  яғни,  оз ор- 

кениетінің бүкіл қүндылықтарын талан-таражға салу куны- 

мен,  мүлде  басқа  халыктар  мен  нәсілдерге  арналған  үлгі- 

мәнерлер мен институттарды күштеп егушілік қүнымен, оз 

тіршілік  орталарында  коңілге  қонымды  қолданымы  жоқ 

заттарды иеленуге бола жиіркеніиггі жүмысқа жегілу күны- 

мен бақытты қолға түсіруге болатынына сенуге адамдарды 

мәжбүр  ететін дәуір  қаншалыкты  ерсі  көрінеді десеңізші! 

Бірақ,  бүгінде  дел  осы  болып  та  жатыр:  қазіргі  замангы

107

Батыс біле тұра аз жұмыс істеп, орташа өмір сүруге келісер 

адамдарды  көтермейді  және  де,  барлық  істе  тек  сан  ғана 

есепке алынатындықтан, ал, сезім мүшелерімен қабылдан- 

байтынның баршасы тіршілікте жоқ саналатындықтан, ажи­

тация (жанталасушылық) күйінде болмайтын және міатери- 

алдық нәрселерді өндірмейтін адам біткен, еш шүбәсіз, “жал- 

қау” я “сандалбай” болып жіктеліп шыға келеді.

Осы айтқанды бекемдей түсу үшін (Шығыс адамд арына 

қатысты қайшылықты пікірлер туралы айтпағанда), т;іза ой- 

танымға негізделетін монахтық ордендерге қатысты||, тіпті 

өздерін діндар санайтын адамдар арасында орын алғаі 

пікірлерді еске салса жеткілікті. Қазіргі заманғы дүн: 

интеллект үшін,  не кандай да болмасын ішкі табиға' 

ністеріне ендігі жерде орын жоқ, себебі сол, оларды не 

не  түртуге,  не  өлшеуге,  не  санауға  келмейді.  Жүр' 

барлық пішіндегі таза сыртқы әрекеттер ғана қызы 

ды,  тіпті,  олардың  кейбірі  мән-мағына  атаулыда 

тақыр жүрдайлығына да  қарамайды.  Сондықтан,  с 

ағылшын-саксонша әуестіктің күннен-күнге барған 

кең таралып бара жатқандығына таң қалмаған жөн: іазіргі 

заманғы дүниедегі хас  үлгі — бүл  өзінің бүлшық ет  күшін 

шегіне жеткізе дамьггқан “адамның жануары”. Қазіргі қаһар- 

мандар  — атлеттер,  дөрекі,  мағынасыз  болсын,  меш і. Дәл 

осындай  кейіпкерлер  жүртты  жаппай  қүлшындырып, 

жетістіктері тобырдың әуес  қүмарлығын  қоздырадь.  Осы 

іспеттес нөрселер өркендейтін дүние шьшьшда шексіз к үлды- 

рап, өзінің ақырына барынша жақындай түскені бүл.

Алайда  іс-мөселеге  ізгі мүратын шын-ақ  матери 

ауқаттылықта деп білетіндердің және, сондықтан да, 

зінде өмірге “ілгерілеумен” келген барлық өзгерістерге 

нетіндердің үстанымы түрғысынан қарайық. Әсілі, о 

алданып жүрген жоқ па екен? Шынтуайтында, жедел 

күралдарын, басқа да сол тәріздес нәрселерді пайдалг нған- 

дық, сондай-ақ, неғүрлым қарбаласқан, күрделендірілй н осы 

заманғы өмір бүгінгі адамдарды олардьщ ата-бабаларынан 

гөрі,  неғүрлым бақытты етті ме?  Қайта,  керісінше аіітсақ, 

әділірек болар: байыптылық пен байсалдылықтың жоқтығы 

шынайы бақытгың шарты бола алмайды. Оньщ үстіне, адам- 

ның мүқтажцық-талаптары неғүрлым көп болған сайы н, со- 

ғүрлым оған бірдеңе жетіспей түратындығы ықтимал дығы 

зор,  сондықтан да,  ол  бақытсыз  болады.  Қазіргі  заманғы

шдык 

іс жү- 

:үйсі- 

іар да 

хабар

жүктеу/скачать 13,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: