үмыт болуы  -   оте-моте болымды катер ж эне де біз  “қара-

ген  болар  едік.  Бірақ,  екінші  жагынан,  барша  жүрт  бұл 

білімге шынымен жете алатындығын елестетудің ёзі қиын, 

себебі, қазіргі замангы адамдардьщ көпшілігі бүгінде, бүрын 

ешқашан болмаган дәрежеде, бүдан алыстап кеткен. Әйткен- 

мен,  бүл  өзі  қатаң  түрде  қажетті  болып  табылмайды  да, 

өйткені,  берілген жагдайда,  қалың бүқарага белгілі бір ба- 

гыт беру үшін, шагын гана, бірақ, баламалы түрде қалыптас- 

қан элита болса жеткілікті.  Бүл  ретте,  элитаның әсер-ықпа- 

лына  багынушы  қалың бүқара,  тіпті,  сол  элитаның өзінің 

бар  екендігі  ж эне  оның  эсер  ету  әдістері  жайында  сезіп- 

білмеген де  болар еді.  Әлі де Батыста бүндай элита қалып- 

тастыру мүмкін бе?

Біз элитаның аз ба,  өлде көп пе, жуық келешекте белгілі 

бір жагдайлар тогысында атқара алар интелл ектуалды роліне 

қатысты басқа бір түста айтқандарымызга оралмаймыз. Тек 

мынандай оймен шектелмекпіз: бір дүниеден скіншісіне өту 

барысында  болатын  — соз  үлкен  әлде  кіші  циклдер  тура- 

сында ма, одан тыс,  — трансформация қандай болмасын, ол 

түтқиыл әрі шүгыл болып қала отырып,  сабақтастық атау­

лыны толық  үзушілікті,  абсолютті дисконтинуалдылықты 

діттемейді,  себебі,  барлық  циклдер  бір-бірімен  себептер 

тізбегімен  байланысқан.  Біз  айтып  отырган  элита  әзірше 

оныц қалыптастырылуына әлі де біраз уақыт қалгакдықтан, 

бүл  трансформацияны  мейлінше  жайлы  игі  жагдайларда 

өтетіндей жоне онымен шарасыз болатын күйзелістер бол- 

машыга тән  етілердей даярлай  алар  еді.  Бірақ,  тіпті,  бүган 

қол  жеткізудің  орайы  келмеген  болса  да,  оныц  }:агы  бір, 

негүрлым маңызды міндеті калады — қазіргі замангы дүние- 

нің  күйреуін бастан кешіру жазганды сақтап қалуга сепшш 

тигізу жэне  келешек дүниені қалыптастыруға қатысу.  Жаңа- 

дан жогарылауды даярлау үшін төмендеудің акырык күткен- 

нің еш жөні жоқтыгы әбден түсінікті, себебі, тіпті, егер қүлды- 

рау процесі жетіп тынар ақтық апаттан қүтылуга болмайтын 

жагдайда да, еш шүбөсіз, бүндай өрлеу болады.  Ендеше,  кез 

келген  жагдайда  күш-жігер  текке  сарп  етілмейді:  әрі  сол 

элитаныц  озінің  дүниеге  келуімен-ақ  молынан  қүрметке 

боленетіндігі себепті, әрі қалай да бүл күш-жігер нә|гижелері 

кажеттілікпен күллі адамзатты қамтитындыгы себепті.

Бүл мәселедегі озекті іс жай-күйін, міне,  былайша қарас- 

тырса жон:  элита шыгыстыц оркениеттерде өлі де бар және 

де,  қазіргі замангы дүниенің экспансиясы әсерімен барган

126

SI

сайын шагын больш бара жатқандығьша қарамастан, ол цикл- 

дің соңына шейін тіршілік етеді,  себебі, бүл біржола тоқы- 

рауы мүмкін емес дөстүрдің сақталуы үшін және сақталып 

қалганды  кейінгіге  беру  үшін  қажет.  Ал,  Батыста  болса, 

керісінше,  ондай элита қазіргі сәтте жоқтың қасы.  Мәселе 

шешілмеген күйі қалып отыр:  ол біздің дәуіріміздің соңына 

шейін  қалыптаса  ала  ма,  яғни,  батыстық дүние дәстүрдің 

сақталуына және  кейінгіге  берілуіне  қатыса ма олде күллі 

батыстық оркениет, шьшайы дәстүр рухының соңғы жүрнақ- 

тарын жоғалтып, келешек ғасырға жарамды элементгері бол- 

мауынан  жойылуы  тиіс  пе?  Циклдің  ақырғы  нотижесіне, 

өрине,  Батыстың тағдырының салқыны тимейді, сондықтан 

да,  катаң түрде  айтқанда,  қойылған сауал  өте-мөте екінші 

дөрежелі маңызға ие, бірақ, дегенмен де, біздің кезеңіміздің 

нақты жағдайларын ескере келгенде,  бүл мәселе кейбір ма- 

ғынаға ие.  Негізінде,  батыстық дүние, ештеңеге қарамастан, 

өзі тек  қана  осы  замангы доуірдің  басталуымен  ажыраған 

біртүтастықтың бөлшегі болып табьшатындығын,  өрі  біздің 

цикліміздің ақтық түтастыққа келгенінде барлық болшек- 

боліктер  оз занды  орнын табуы тиіс екендігін  атап  өтумен 

шекгелуге болар еді.  Бірақ,  бүл батыстық дәстүрдің алдын- 

ала қалпына келтірілуін міндетгі түрде діттемесе керек, себебі, 

бүл дәстүр  өзінің  принципті  бастауында үдайы мүмкіндік 

түрінде, жағдайлар орайындағы пішін атаулыдан ада,  вир- 

туалды күйде тіршілік етуін жалгастыра алады. Біз бүл жерде 

ол  туралы  тек  жай  гана  ескертпе  ретінде  еске  саламыз, 

өйткені, бүл идеяны баламалы гүрде түсіну үшін, Ілкі Дәстүр 

жоне соган багындырылган дөстүрлер арасындагы күрделі 

өзара қатынастарды талдау керек,  оны,  әлбетте,  бүл жерде 

біз  істей  алмаймыз.  Бүндай  тагдыр  оз  бетінше  шындык 

ретінде  алынган  батыстық  дүние  үшін  ең  қайгылы  болар 

еді,  содан  да,  оның  өзекті  жай-күйі дөл  осындай  іс  ақыры 

мейлінше ықтимал деп қауіптенуге мәжбүр етеді.  Бірақ, әйтсе 

де,  біз кейбір нышандар орын алган жагдайдың өлдеқайда 

игі шешім табарына деген үмітті соңына шейін жогалтпауга 

мүмкіндік береді деп түйеміз.

Бүгінгі  танда  Батыста  оздерінің  оркениеттеріне  ненің 

жетіспейтіндігін  түсіне  бастаган  адамдар,  одетте  саналып 

жүргенінен горі, әлдеқайда коп. Егер олар қайсыбірде комескі 

үмтылыстар деңгейінде қалган болса, егер олардьщ ізденістері 

х и і қүр әурешілік болып шыгып, тіпті,  оларды тыгырыққа

I

127

тірегендей болса,  бүл тек оларда ештеңе алмастыра алмай­

тын нақты деректердің жетіспеушілігі себебінен жэне олар­

га  тиісті  бағыт  сілтей  алар  ешқандай  да  үйымның  өмірде 

жоқтығы себебінен болады.  Біз бүл жерде ол бағытты шы- 

ғыстық дәстүрлерден табатыңцар және интеллектуалды түрғы- 

да сонысымен батыстық дүние шеңберінен шығатындар ту­

ралы  айтпаймыз.  Ондай адамдар, дара шығып, таза батыс- 

тық  элитаның мүшесі бола  алмайды.  Олар  бейне,  шыгыс- 

тык, элитаның жалғасындай болып қалады және сол элита- 

лармен, егер ондай қалыптаса қалса,  Батыс элитасы арасын­

дагы біріне-бірі үластырушы бөлшек қызметін атқара ала­

ды.  Бірақ,  батыстық элита сол Батыстың өзінің бастамасы- 

мен үйымдастырылуы тиіс,  міне,  басты қиындық та осын­

да.  Бүл  бастама  екіүдай түрғыда дами  алмақ:  не  Батыс,  оз 

дәстүріне тура оралу үшін оз бойынан амал-тосілдер тауып, 

бейне,  лезде  өзінің  жасырын  мүмкіндіктерін  оятады,  не 

белгілі  бір  батыс  адамдары  бүл  дәстүрді  қалпына  келтіру 

бойьпшіа іс-қайраткерлікті шығыстық доктриналардан алын- 

ғап  білімдердің  көмегімен  жүзеге  асырады.  Бүндай  білім, 

алайда,  олар  үшін  тура  білім  бола  алмайды,  өйткені,  олар 

ештеңеге қарамастан,  Батыстың адамдары болып қалуы тиіс. 

Бірақ,  бүл  білімді  олар,  біз  жогарыда  атап  откен,  Шығыс 

элитасына  кіргендердің  жанама  ықпалы  арқылы  меңгере 

алады.  Бүл жорамалдардың алгашқысының болуы неғайбіл, 

ойткені,  ол, ең қүрыганда, дәстүрлі рухтың толыққанды эле- 

ментінің біреуінің Батыста жиынтықты және түтастай сақ- 

талгандығын діттейді, бірак, кейбір авторлардың бүндай сақ- 

талгандық шынында орын алғандыгы туралы мәлімдемесіне 

кереғар, бізге ол өте-моте күмәнді болып көрінеді. Сондықтан 

да,  екінші гипотезаны егжей-тегжейлі талдаган абзал.

Бүл жағдайда,  аса қажетті  болмаганмен,  белгілі бір  ар- 

тықшылық қалыптасушы элита шын магынасында өмірде 

бар  қандай  да  бір  батыстық  үйымды  тиянак  ретінде  таба 

алатындыгында.  Бірақ,  Батыста дөстүрді қалпына келтіруді 

жүзеге асыруға сенімді негіз үсына алатын доктринаны сақ- 

тап  қалган  шынайы  дөстүшіі  сипатты  тек  бір  гана  үйым 

бар:  бүл Католик Шіркеуі.  Шіркеу шын мәнінде интеллек­

туалды элитаны қүру орталығы болуы үшін,  оның сыртқы 

діни формасында  ештеңені озгертпей-ақ,  оның доктрина- 

сына  соган әуел баста тон болган,  бірақ,  ендігі жерде ТТТір- 

кеудің қазіргі замангы окілдері үгынбайтын аса терең мәнін

128

I I

қайтарса,  жеткілікті  болар  еді.  Бұған  қоса,  Христиандық- 

тың Дәстүрдің басқа да аутентикалық формаларымен мәндік 

біртүтастығын  шамасыңша  баса  корсеткен жон  болар  еді. 

Әсіпі,  бүл  екі  аспект бір-бірінен мүлде  ажырағысыз.  Осы- 

ның барлығы ^өздің ақиқи мағынасындағы католицизмнің 

шынайы іске асуы болып табылар еді,  ал “католиктік”  сөзі 

этимологиялық түрғыда бойында әмбебаптық идеясьш түта- 

ды,  бүл атауды басқа дәстүрлермен ешқандай байланыста- 

ры жоқ, тар батыстык діни формамен барабар еткісі келетіңдер 

жиі үмыта береді. Осындай ахуал түсыңда католицизм әмбе- 

баптық  ретінде  мүмкіншілік  (потенция)  болып  кана  омір 

сүреді,  өйткені,  онда ендігі жерде ақиқи әмбебаптық сана- 

ның  ізі  де  жоқ  деуге  болады.  Бірақ,  осындай  атауы  бар 

үйымның тірлікге болуы жайтының өзі,  алайда,  барша то- 

лыққанды  түріндегі  дәстүр  рухын  қалпына  келтіру  үшін 

ықтимал негізге меңзеу болып табылады, оның үстіне,  Орта 

Ғасырларда  Католик  Шіркеуі  батыстық  дүниеде  бүл  рух 

үшін тірек кызметін атқарған да еді.  Сонымен, соз тек қана 

қазіргі заманғы азғындық басталғанға дейін өмірде болған- 

ды  қайта  жаңғырту  туралы  болып  отыр.  Тек  өзекті  дәуір 

жағдайларына  белгілі  бір  бейімдеу  ғана  қалады.  Ж әне  де, 

егер католиктердің ішінен әлдебіреу бүндай идеяға қайран 

қалып, оны жоққа шығаруға тырысатын болса, бүның себебі 

тек қана қ р ір гі діншілдерді дәстүрдің ішкі аса терең маз- 

мүны туралы сезіц-білмейтін,  сыртқы қабығын алып жүру- 

шілерге айналдыратын қазіргі заманғы рухқа еріксіз бейса- 

налы түрде шалдыққандықта  ғана болуы мүмкін.  Алайда, 

созбе-соз қарастыру формализмі (ал, бүл өзіндігінен сол бір 

“материализмнің” тағы бір көрінімі болып табылады) діннің 

таза  рухын  әлі  де  біржола  өшіріп  тастаған  жок  па  екен, 

соны анықтаудың аса зор маңызы бар.  Әлде берілген үйым 

аясында  біржГола  жоғалып  кете  қоймаған,  бірақ,  тек қана 

өлгіндей сөзбе-сөз қарастыру тәсілі уақытша  қараңғылап, 

күңгірттендірген  сол  рухты  өлі  де  оятуға  болар  ма  екен? 

Бүл сауалға жауапты тек келер оқиғалар ғана бере алады.

* Белкім,  оқиғалар  барысының  өзі  Католик  Шіркеуінің 

жетекшілерін  олар  таза  интеллектуалды деңгейде  мойын- 

даудан бас тартып отырғанның маңыздылығын ерте ме,  кеш 

пе  үғынуға  мәжбүр  ететін  шығар.  Және  еш  ш үбәсіз,  осы 

белгілі  бір  жайттарды  ұғыну  қажеттігін  жоғары  принцип 

атаулыдан  ажыраған,  таза  саяси сипатты өтпелі жағдайлар

туындататын болатыны өкініш тудырады.  Бірақ,  кейбір жа­

сырын  мүмкіншіліктердің  дамуына  түрткі-себеп  барлық 

жагдайда  жекелей  әрқайсысының  тікелей  жөне  өзекті 

қабілеттеріне сөйкес төсілдермен берілетіндігін мойындаған 

жөн.  Міне,  неліктен біз мынандай түжырым  айтуға үйғар- 

дық:  барған сайын үдеп бара жатқан бейберекеттік пен хаос 

алдында Шығыста да, сондай-ақ,  Батыста да сыртқы дүние- 

ге әлі де қандай да болса ықпал етуші барлық рухани күш- 

терді одақтасуға шақырған жон. Ал,  Батыс жағдайында бүл 

тек Католик  Шіркеуіне  ғана  қатысты  бола  алады.  Егер де 

ол осылайша шығыстық дөстүрлер окілдерімен байланысқа 

кіре алған болса, біз бүндай жағдайлар бетбүрысын бүтіндей 

қолдар едік,  себебі,  бүл біз жоғарыда айтып кеткен процесс 

үшін серпін болар түғыр қызметін атқарған болар еді.  Бірақ, 

бүл  неборі  алғашкы  қадам  болады,  ойткені,  таза  сыртқы, 

“дипломатиялық” озара түсіністік алдамшы болып, ешқан- 

дай оң нәтижелерге алып келмейтін жағдай коп күтгірмейтіні 

шок келтіртпейді.  Сойтіп, калыпты жагдайларда неден бас­

тау жон,  соған — яки,  принциптердің оздеріне қатысты ке- 

лісімге,  Батыс окілдерінің сол принциптерді Шығыс окілде- 

ріне  әрқашан  тон  болып  келген  шамада  жаңаша  үғынуы 

қажетгі және жеткілікті шарты болатын келісімге қайта ора- 

луға тура  келеді.  Шынайы  келісім  — бүны тағы  бір  қайта- 

лаймыз — тек жоғарыдан және іштен, ягни таза рухани жэне 

таза интеллектуалды орісте орнай алмак,  бүның екеуі бір-ақ 

нэрсе,  ойткені,  біз үшін бүл создер оз мәнінде синонимдер. 

Бүдан кейін,  осы  нүктеден серпіліп,  келісім барша қалған 

салаларда да орнайды.  Принциптер айқын болғаннан кейін, 

олардан салдарлар  ретінде,  “эксплициттеу”  ретінде  барша 

қалғандарын  да  шығарып  алу  еш  киындық  тудырмайды. 

Ал,  бүған тосқауыл  бір ғана нэрсе бола алады:  жай  “бағы- 

ныштылар” ғана емес, ара-түра тең қүқылы “одақтастар” да 

болуы  керектігін  еш  мойындай  алмай  кёле  жатқан  батыс- 

тық прозелитизм. Ал, бүдан да дәлірек айтсақ, шын мәніндегі 

богесін белгілі бір нэрселерді түсінушіліктің жетіспеушілігі 

болып табылады,  элгіндей прозелитизмге  әкелетін де  осы. 

Бүл кедергі тойтарыла ма?  Егер ол тойтарылмайтын кедергі 

болса, онда қалыптасушы элитаға нақты орта атаулыдан тыс, 

әлбетте,  Шығыстың қолдауымен, жеткілікгі дэрежеде озді- 

гінен интеллектуалды біліктілердің жеке-дара күш-жігеріне 

сенуге тура келеді.  Бүл жағдайда іс едәуір күрделеніп баяу-

130

лайды,  өйткені,  элитаға дайындарын пайдаланудың орны­

на, өзі үшін барлық қажетті күралдарды өзіне қүруына тура 

келеді.  Бірақ,  біз бүл қиыншылықтар,  қандайлық зор бол­

масын,  әйтеуір  бір  тәсілмен жүзеге асуы тиістіге өздігінен 

бөгет жасай алады деп ойлаймыз.

Біз  мынаны  қоса  айтқанды  орынды  деп  білеміз:  қазір 

батыстық дүниеде бір қозғалыстың нышандары бар,  ол қоз- 

ғалыс  әлі жеткілікті  анық емес  қалуда,  бірақ,  егер,  өрине, 

ол процесс аяқталып үлгергенге дейін апат болып кетпесе, 

кальпп'ы жағдайда интеллектуалды элитаны жаңғыртуға альш 

келуі  тиіс.  Шіркеуге  озінің  келешектегі  ролі  түрғысынан 

қарап,  сол қозғалысты өзімен-өзін қалдырмай,  оған әлдебір 

төсілмен септескен аса пайдалы болар еді,  сонда ол бір ме- 

зетте доғарылуы да ықтимал оз ықпалын сақтап қалу үшін 

де соның деңгейін  қуалауға тура келетін жағдайға  ерте ме, 

кеш пе тап келмейтінін айтудың қажеті бола қояр ма екен. 

Шіркеудің  өзі  ол  тенденцияларға  қалыпты  және  мүқият 

қатынас жасаудан көретін артықшылықтарды аңғару үшін, 

биік ой-толғамдарға жүгінудің, тіпті, кажеті жоқ, оньщ үстіне 

бүл одан ешқандай доктриналық кемітушілікті талап етпес 

еді,  қайта,  керісінше,  оны қазіргі  замангы рухтың  барлық 

қоспаларынан тазартып,  сондай-ақ,  оның сыртқы аспекті- 

лерінде де ештеңені өзгертпеген болар еді.  Егер Интегралды 

Католицизм  Католик Шіркеуінің өзінің қатысуынсыз іске 

асқан болса, тосын жайт болар еді.  Бүл Шіркеу шетін жаг­

дайга  қалған болар еді,  өйткені өзі бүрын-сонды үшыраган 

шабуылдар  алдында  ол  оның  жетекшілерінің  өзі  (немесе, 

берісі, оның жетекшілері атынан шығатындар) мүлде негізсіз 

күдіктермен беделден айыруға тырысқандардың жәрдемі мен 

қорғауын пайдаланута мәжбүр болар еді.  Өзімізге келер бол- 

сак, істің бүндай ақырына өте қапаланған болар едік.  Бірақ, 

егер,  әйтсе  де,  Шіркеудің  жауапты  өкілдері  берілген  жаг­

дайда істердің бүл стадияга шейін жеткенін қаламайтьш болса, 

олар  дәл  қазір  өрекет  етуі  тиіс  жэне  де,  болып  жатқанды 

толықтай  үғынып,  Шіркеудің  кейбір  азды-копті  екінші 

дәрежелі кайраткерлеріне білімдерінің жеткіліксіздігінен я 

жалпы теріс пиғылдан оте маңызды әрі оң нөтижелерге алып 

келуі мүмкін әрекеттерге  кедергі жасауга тыйым салулары 

тиіс.  Ал,  онды  процестер жолындағы  бүндай тосқауылдар 

осы айтылған  екінші дәрежелі шіркеу қайраткерлері тара­

пынан  ендігі  неше  мәрте  қойылған да  болатын,  бүл  Шір-

131

кеудің өзіне де тимей өтпеген хаос пен бей-берекеттіліктің 

тегіс жайлағандығын  басы артық дәлелдесе керек-ті.  Бізді 

берілген мәселеде бүра тартты деген айыптаушылықтың бо- 

ларын осы бастан болжап отырмыз,  бірақ, біз бүл ой-түжы- 

рымдарымызды біреуге деген жеке сүйіспендікген тыс,  әділ 

айтқанымызға сендіреміз. Әйтсе де, бүндай айыптаулар бізді 

мүлде  аландатпайды және де,  біз  әрқашан  озіміз  ыңғайлы 

деп санайтын жагдайларда айтылуы тиістіні айтатын бола­

мыз.  Біздің  осы  ой-пікірлеріміз  мәні таза  интеллектуалды 

орісте жасалған кейбір “тәжірибелерді” бақылау нәтижесінде 

озіміз келген қорытындылардың түйіні. Ал, бүл жерде бүдан 

былай біз үшін еш қызығы жоқ нәрселерді ежіктегіміз кел- 

мес еді.  Бірақ,  біз оқырмандарды осы түрғыда айтқан әрбір 

созімізді мүқият ой елегінен откізгендігімізге сендіруге асы- 

ғамыз.  Бүл  жерде  әлеуметтік  немесе  таза  философиялық 

дойектерге жүгініп,  қарсы келудің мүлде пайдасы жоқты- 

ғын кесімді түрде ескерткеніміз жон.  Біз салмақты жайттар 

туралы айтамыз жоне олар жайлы салмақты түрде баяндай- 

мыз,  ал,  сондықтан да, титтей де мән-мағынасы жоқ пікір- 

таластарға уақыт қүртуға  еш  ықыласымыз жоқ.  Біз саясат 

атаулыдан,  партиялық айтыс-тартыс атаулыдан жоне алуан 

мектептер арасындағы бақталастықтардан шет түрамыз. Дол 

осылай,  біздің баяндайтын идеяларымызға тағьшатын бар­

ша батыстық  “жапсырма атаулар”  мен айдарлардан үзілді- 

кесілді  бас  тартамыз,  ойткені,  батыстық  терминологияда 

жүктеу/скачать 13,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: