М э д е н и м у р а «Мэдени мұра»

бұл  нұсқалар  арасында  айтарлықтай  айырма  жоқ,  себебі, 

бүл екі сөз бір ғана түбірден өрбиді.

Ескерте кетелік: Адам есімінің, оньщ “топырақ” деп ауда- 

рьшатьш 

адама

-дан шыққанына қайта-қайта қадалатъш, орес- 

кел этимологиясы тіл білімі түргысынан еш негізсіз; қайта, 

тіпті,  керісінше, 

адама

 сол есімнен туындайды деген долбар 

жөн;  бірақ,  шын мәнінде,  бүл екі зат есім қызыл түсті біл- 

діретін 

адам

 сөзінің түбірінен бастау алады. 

Адама

 сөзі,  ең 

берісі,  бастапқыда,  не жалпы топырақты (

эрец

), не топырақ 

элементін 

( йабаша

 — түп мағынасы осы элементтің аса ма- 

ңызды мінездемесі ретіндегі “қүрғақтық” қасиетіне нүсқай- 

тын сөз) білдірмейді; бүл,  анығын айтқанда,  ерек созылым- 

дығына орай,  белгілі бір мүмкіншілікті кейіптей алатын,  ең 

алуан пішінге ие болу қабілетін кейіптей алатын қызыл саз 

балшық;  сондықтан,  кышшы  жүмысы  манифестация  ан- 

самбліне  кіретін және  өз  бастауын  әдепкі,  сондықтан,  әлі 

бөлшектенбеген субстанциядан алатын кез келген затгы жа­

рату символы ретінде өте жиі қарастырылады. Дәл осы се- 

бептен “қызыл топырақ”  өзі “алғашқы материя” символда- 

рының бірі ретінде қарастырыла алатын герметикалық сим- 

волизмде  ерекше  маңызға  ие,  әйткенм ен,  егер  соңгы 

үғымның  дәл  мағынасын  қатаң  үстансақ,  мүндай  рольге 

“қызыл топырақ”,  ендігі белгілі бір қасиеттерге ие болған- 

дықтан да, жарай қояр ма екен.  Қоса кетейік, топырақ атауы 

мен  күллі адамзаттың өкілі ретінде  карастырылатын Адам 

есімі  арасындагы  жақын  үйлестік  басқа  формада  латын 

тілінде кездеседі, ондагы 

humus,

  “топырақ”  сөзі, сондай-ақ, 

homo

 және 

humanus

 сөздеріне өте үқсас.

Екінші  жагынан,  егер  сол  Адам  есімінің  қызыл  носіл 

достүрімен байланысына  қайта оралсақ,  топырақтың эле­

мент ретінде дүниенің басқа тараптарының ішінде дол Ба- 

тысқа сойкестігіне коңіл аударган жон жоне де, осы сойкестік 

тек біздің бүрынырақ айтып кеткенімізді растай түседі. 

Дам, 

“қан” созі (еврей тілінде де, араб тілінде де бірдей),  сондай- 

ақ,  сол  бір 

адам

 түбірінен  өрбиді:  қан қызыл түсті сүйық- 

тық, ягни, осы сапасын ең тікелей айқындықпен андататын 

нэрсе болып табылады.  Түбірде болатын басқы  “

әліп

” орпі 

бүнда туынды  созден түсіп  қалады,  бүл,  жалпы  айтқанда, 

тіптен,  әлдеқандай  ережеден  тыс  қагида  емес;  бүл  “

әліп” 

орпі берілген жагдайда, лингвистикалык түжырымдамалары

168

жиі  тым  еркін  болып  келетін,  Латуштың  пайымдауынша, 

бүл  жерде  дербес  мағынаға  ие  болардай  ешқандай  да  сөз 

алдындағы қосымшаны (приставка) қүрмайды.  Осылайша, 

бүл қан  атауы мен Адам  есімі  арасындагы  үқсастық,  сон- 

дай-ақ,  шүбәсіз  болып  табылады  жоне  дол  осы  сөздердің 

ортақ түбірден өрістейтіндігімен түсіндіріледі; бірақ, бүд екі 

жагдайда да тура өрістеушілік болып табылады, себебі, 

адам 

созінің түбірінен алдымен 

дам

 созіне,  ал,  содан кейін гана 

одан Адам есіміне ауысу мүлде мүмкін болмас еді. Сіро,  біз, 

жагдайга біраз басқаша, тіл білімі түргысынан оншалық қатал 

емес қарап, дол қанының түсіне бола адамды бүл жагдайда 

“қызыл”  деп  атайды деп  айта  алар  едік,  бірақ  қан  адамда 

гана  емес,  сонымен  бірге,  коптеген  басқа  жануарларда да 

болатындықтан, бүл түсініктеме қанагатганарлық болып та­

былмайды, сондыктан да, бүл қасиет, боле-жара адамга қол- 

данылатын қандай да бір мінездеме болып таныла алмайды. 

Шынында да,  герметикалық символизмде жасыл (кок) түс 

осімдіктер патшалыгын, ал, ақ минералдар патшалыгьш сим- 

волдайтыны тәрізді, қызыл түс жануарлар патшалыгын сим- 

волдайтын түс болып табылады; жоне де, кызыл түске қатыс- 

тыда да бүл,  мүндай жагдайда жануарлық“жандылықтың” 

“тірегі”  не, тіпті,  аныгын айтқанда, бүл жандылық болатын 

“орын”  ретінде  қарастырылатын  қанның мәніне түп-тура 

сойкеседі.  Екінші  жагынан  жагынан,  егер  Адам  есімінің 

Кызыл носілге сәйкестігі туралы сипатына қарай негүрлым 

жеке  түргыдагы  мэселеге  оралсақ,  қызыл  түстің  онда  да, 

мүнда да болуына қарамастан, бүл сойкестікті  қанның жал­

пы  организм  түзілісіндегі  басым  ролімен  байланыстыру 

мүмкін  емес дерлік көрінеді,  себебі,  қанның басымдыгын 

Діттейтін  сангвиникалық темперамент  сияқты,  қан  топы- 

рақтың емес, оттың элементіне сойкес келеді; дүниенің бас­

ка  тараптары  ішінде  оңтүстікке  сойкес  келетініндей,  от 

элементіне де дол сойкес келетін қара носіл бар.

Адам түбірінен туындаган создер қатарында, сондай-ақ, 

“жирен”  магынасына  ие  жоне Адам  есімінен  тек дауысты 

әріптермен гана озгешеленетін 

etдом

 сөзін атайық;  Тауратта 

Едом -  Есаудың лакап аты, одан оның үрпақтарына берілген 

“

едомдықтар”

  атауы,  сондай-ақ,  олар өмір сүрген ел атауы 

ретінде 

Едом

 өрбиді,  бүл магынасы бойынша еврей тілінде 

Едом есімінің жай гана ойел тегіне қатысты қолданысы бо­

лып табылатын атау.

219-12

169

Бүл  Зогар  Кітабында сөз  болатын  “Едомның жеті  пат- 

ш асын”  еске  салады  жоне  де  Едом  мен  Адамның  жақын 

туыстығы  бүл  есімнің  мүнда  жойылып  кеткен  адамзат 

нәсілдерін белгілеу үшін, яғни, ілгерідегі Манвантараларды 

белгілеу үшін қабылданған  себептердің бірі болуы мүмкін. 

Сондай-ақ,  осы  соңғы мәселемен,  “арғы адамдар”  туралы 

үғым-түсініктер арасындагы байланыс та айқын болып та­

былады:  егер  Адамды  шыгу тегі  жөнінен  қызыл  носілмен 

жоне  сойкес  достүрмен  байланысты  тіршілік  иесі  ретінде 

қарастырса,  “аргы адамдар”  осы адамзат циклі басталганга 

дейін-ақ тіршілік еткен жай бір басқа нөсілдерді деп түсінеді; 

егер де Адам, жиі болатынындай,  қазіргі өмір сүріп жатқан 

күллі адамзаттың прототипі болса, онда сөз “Едомның жеті 

ханы”  туралы  аңызда  екіүшты  емес,  аны қ  ишара  етілген 

адамзаттың  барлық  ілгерідегі күйлері туралы  болып  отыр. 

Кез  келген  жагдайда  бүл  моселе  желеу  болып  табылатын 

пікірталастар кобінесе бекер болып шыгады,  өйткені,  т ы н 

монінде  бүл  жерде  ешқандай  түйткіл  жоқ;  шынында  да, 

олар,  ең  кемі,  ислам  достүрінде  болмайды,  онда  хадисте, 

Пайгамбар созінде:  “бізге белгілі Адамга дейін Қүдай тагы 

жүз мың Адамды жаратқан” деп молімденген,  бүны циклдік 

кезендер мен соларга сойкес адамзат күйлерінің көптігі ту­

ралы түжырым ретінде түсінуге болады.

Біз  қан  туралы  организмнің  бүкіл  өмірлік  күштерінің 

“тірегі”  ретінде  айтып  кеткендіктен,  енді  бізге  қан,  шы­

нында да, органикалык дененің тірі тіршілік иесінің “нозік” 

күйлерімен байланыс желілерінің бірі болып танылатынын, 

ол күйлер жиынтыгын достүрде этимологиясы (anima) тап 

сол тірі организмнің тірілу,  “анимация” принципіне нүсқай- 

тын созбен — “жан” 

(нвфеш хайя

 Болмыс Кітабы) деп атай- 

тынын  айту әбден  орынды  көрінеді.  Бүндай  нозік күйлер 

индуизм достүрінде, ткьяс немесе от элементімен үйлестікге, 

Тайяса,  деп  аталады;  жоне  оттың озі оның өзіндік қасиет- 

теріне қатыстыга келгенде, жарық пен ыстық аспектілеріне 

болініп кететіндіктен де, нозік күйлер де тон күйлерімен әр 

түрлі жоне бір-бірін толықтыратын екі тосілмен байланыс - 

қан болып шыгады:  оттың жыльшық аспектісіне сойкесетін 

жагдайда — қанмен,  ал,  екінші — жарық аспектісіне сәйке- 

сетін — жагдайда жүйке жүйесімен.  Шынында да, қан, тіпті, 

элементар  физиология түргысынан да организмдегі жылу

170

еткізгіш  болып  табылады;  жоне  осы  жайт,  бүл  туралы  біз 

біраз бүрын айтып кеткендей, сангвиникалық темпераменттің 

от элементіне сойкестігін оте-моте түсіндіреді.  Екінші жа­

гьшан, отгың өзінің қүрамында жарық жоғарғы, ал ыстық — 

төменгі аспект болып танылады деуге болады; ислам достүрі 

періштелер  “қүдайы  оттан”  (немесе  “қүдайы ж арықтан”) 

жаралған жоне солардың Ібіліске еріп қүдайға қарсы шық- 

қандары  оз  табиғатының жарық  аспектісін жоғалтып,  тек 

қараңғы  ыстығын  сақтап  қалған деп түжырымдайды;  бүл 

оқиға оз көрінісін араб тілінде ондағы нүр,  “ж ары қ” жөне 

нар,  “от”  (ыстық мағынасында) сөздері арасындағы сойкес- 

тіктен тапқан.

Ендеше,  қан нозік күйлердің томенгі аспектісімен тура 

байланыста болады жоне осы жағдаймен,  ең оуелі,  қанды, 

айтқандай-ақ,  жануарлар  дүниесінде  кең  таралған,  азық 

ретінде  қолдануға  тыйым  байланысты деп  айтуға  болады; 

қанды жүту тіршілікгің  “нәзік”  желісінің ең түрпайы  эле- 

менттерінің корініміне  мүмкіндік туғызып,  олар адамның 

психикалык элементтерімен елеусіз араласып,  оны ең оғаш 

жоне қауіпті күйлерге океп соқтыруы мүмкін. Дол осы жағ- 

даймен, сондай-ақ, қанды магиялық  төжірибеде, тіпті, (түрлі 

тамүқ тіршілік иелерін оз жағына тарту амалы ретінде)  си- 

қыршылықта  жиі  қолданушылық  та  байланысты;  бірақ, 

екінші жағынан,  қанның дол осы сапалары белгілі бір жаг­

дайларда неғүрлым жоғары деңгейде де,  мысалы, кейде жа- 

нуарларды қүрбандыққа шалу қарастырылатын діни де, сон- 

Дай-ақ,  инициациялық та сипатты жоралғыларда пайдала- 

ныла алады; осы жерде берілген мөселеге кейбір қатысы бар 

Әбілдің қүрбандық шалғанына да меңзеуге болады,  бүған, 

бөлки, жағдай келсе,  олі де оралармыз.

171

ІІ-бөлім.  М ЕТАФ ИЗИКА

Адам жэне үш дүние

Бір терминнің екіншісіне сөйкестігін табу мақсатымен 

әр түрлі дәстүрлердегі үштағандарды өзара салыстырғанда, 

ең әуелі,  бүл бір-біріне сәйкес термивдер  олардың мазмү- 

нына  қатыстыда  міндетті  түрде  барабар  дегендей  асығыс 

түжырымдар  жасаудан  сақтанған  жөн  жөне  бүл  мұндай 

терминдердің кейбіреулері үқсас атауларға ие болатын жағ- 

дайлар  үшін де  оділ,  ойткені,  бүл  бір  қарағанда  мағынасы 

бойынша үйлесетін терминдер іс жүзінде шындық болым- 

ның мүлде әр түрлі деңгейлеріне қолданылуы әбден мүкін. 

Бүл ескертпе, жекелей алғанда,  қиыршығыстық дәстүрдің 

Үлы  Үштаганын

 индуизмнің Трибхуванасымен салыстыруға 

да қатысты: осы соңғысын қүрайтын “үш дүниеге”, озімізге 

белгілі,  Жер  (Бхус),  Атмосфера  (Бхувас)  жоне  Кок  (Свар) 

енеді;  бірақ,  К ок пен  Жер  бүл  жерде  мағынасы  бойынша 

қиыршығыстық достүрдегі 

Тянь

 жоне  7ымен сойкес келмейді, 

ал бүларға индуизм достүрінде 

Пуруша

 мен 

Пракриты

 сой­

кес  келеді.  Шынында да,  соңғы терминдер  манифестация 

аясынан тыс орналасып,  оныц тікелей принциптері болып 

табылғанда,  “үш дүние”, керісінше, үш іргелі сатыға бөлініп, 

сәйкесінше, жоғары-формалы манифестация саласын, нәзік 

манифестация саласын және түрпайы, немесе заттық, мани­

фестация саласын қүрайтын түтас көрінімніц бүкіл үйлес- 

тігініц корінісін болып танытады.

Осыныц озі атауы  бойынша  бірдей терминдердің пай- 

даланылуын ақтау үшін өбден жеткілікті, ол терминдер бірін- 

ші жагдайда да, екінші жагдайда да бір ғана сөздермен,  “Кок” 

және  “Ж ер” деп аударылады,  себебі, жоғары формалы ма­

нифестация саласы дәл  “көктік”  ықпалдар басым сала бо­

лып табылатындығы,  ал,  заттық манифестация  саласында 

“жерлік” ықпалдар басты роль атқаратындығы айқын; тағы 

қиыршығыстық дәстүрлік “Кок” пен “Жер” көрінімнің моні 

мен субстанциясына  сәйкес келетіндігін,  бүл соцғыларын 

ешбір  жағдайда  омбебап  Мон  жөне  Субстанциямен  тең- 

дестіруге болмайтындығын ескере отырып,  айтуға болады. 

Айта кетейік,  бүл түрғыда “аталық” жоне  “аналық” сипат- 

тамалары  кейде дол  бір  мағынада  қолданылады:  моселен, 

соз  “Көк Әкесі”  я  “Ж ер-ана”  турасында  болғанда  немесе,

172

кейбір  араб  трактаттарындағыдай,  “Әкелер”  деп  адамдық 

цңдивид жете алар түрлі жогары-формалы я рухани күйлерді 

атағанда,  бүл  ретге  “Аналар”  “м эн ”  жэне  “субстанция” 

терминдері бүнда сипаты бойынша қатыстық және жекелік 

мағынада алынатын шартымен берілген жагдайда субстан­

ция болып табылатын Жер кейіптейтін ай астындағы, яғни, 

заттық дүние ретінде қарастырылады.  “Ортадүниені”  (анта- 

рикша)  қүрайтын “нөзік”  манифестация саласына қатысты 

келер болсақ, ол шынында Трибхувананың ортаңғы термині 

болып  табылады,  сондықтан  да,  екі  алуан  категорияның 

ықпалына душар, бүл категориялар түтастай — ягни,  “орта 

дүниенің”  күллі  жиынтығына  қатыстыда  осы  ықпалдар, 

қүдды, бірін-бірі “бейтараптандыратындай” пропорцияда — 

бірін-бірітолықтырады; әйткенмен, қүрамьшьщ күрделілігіне 

орай,  бүл  “орта  дүние”  табигаты  бойынша  көрінімнің  не 

мөндік,  не  субстанциялық жагына тартылатын,  бірақ,  кез 

келген жагдайда субстанциядан да — өзінің жогары формалы 

көрінім дүниесіне  үқсастыгымен,  сондай-ақ,  моннен де -  

өзініц  тони  м анифестация  саласына  үқсасты гымен  — 

өзгешеленетін элементтерді оз бойында түта алады.

Бүл Трибхувананың ортаңгы терминін  Үлы  Үш таган- 

ның  — Адам  болып  табылатын  — ортаңгы  терминімен  еш 

араластыруга болмайды, ойтсе де, олардьщ арасында белгілі 

бір сойкестік бар,  оны бір Караганда андай қою онша оңай 

да емес жоне ол жайында біз соңыра арнайы айтамыз;  шын 

монінде  бүл жерде  бүл термин  мүлде  баска роль  атқарып 

түр.  Шынтуайтында,  Үлы  Үш таганныц ортацгы термині, 

аныгын  айтқанда,  екі  шеткі  терминніц  туындысы  болып 

табылады,  бүл  оныц  достүрлі  —  “Кок  пен  Жердің  Ү лы” 

деген атауьшан  корініс тапқан; Трибхуванага келер болсақ, 

бүл жерде, керісінше,  нозік манифестация саласын тек жо­

гары-формалы манифестация саласы туьшдатады,  ал тондік 

Манифестация саласы,  оз кезегінде, нозік манифестация са- 

ласынан туындаган,  — басқаша  айтар  болсақ,  әрбір  келесі 

термин томенге қарай бірізділік ретімен ілгерілдегімен бай­

ланысты жоне тіршілігініц принципі дол сонда болады. Осы­

лайша,  екі үш таганныц арасында белгілі бір сойкестік ор- 

наган болса да, тек бір терминніц екіншісінен туындайтын 

рет-тортіп негізінде емес;  бүл сойкестік тек кейбір магына- 

Да,  барлық үш термин де  ендігі пайда болып,  өзекті түрде 

тіршілік ететін болганда  “статикалық”  бола алады;  бүндай

173

жағдайда екі шеткі термин қатыстық түрғыдан әмбебап корі- 

німнің мәні мен  субстанциясына  сэйкес  болады,  түтастай 

үйлестік ретінде алынған ол көрінім, сондай-ақ, ерскшелікті 

саладағы оз үйлес нүсқасына ие жоне,  оз кезегінде,  одетте 

“макрокосм” деп аталатынға сойкеседі.

Бүл жерде “макрокосм” жоне “микрокосм”  арасындагы 

үйлестікке  тоқталып  жатудың  кажеттігі  жоқ,  себебі,  бізге 

олі  бүл  түрғыда  түсініктеме  берудің  орайы  келеді;  біздің 

бүнда борінен бүрын назар аударуымыз керегі сол —“мик­

рокосм” ретінде міндетгі түрде барлық “үш дүниеге” қатысты 

болуы жоне оз табиғатында соларга сойкес элементтерге ие 

болуы  тиіс  адам  деген  тіршілік  иесі;  шынында,  үш  таған 

үшін төн  бөлініс оган обден колданымды:  ол жоғары фор- 

малы манифестация саласына сойкесетін рухқа ие,  “нәзік” 

көрінім саласына сойкес жанға ие жоне өз кезегінде, заттық 

манифестация саласымен салғастырмалы тонге ие;  соңыра 

біз  өлі  бүл  бөлініске  ораламыз,  себебі,  ол  бізге  түрлі  үш 

тағандар арасындагы долме-дөл сәйкестіктерді айқындауга 

тамаша  мүмкіндік  береді.  Айтары  сол,  негізінен  алғанда, 

“ақиқи адам”, яғни, кез келген  басқа тіршілік иесінен гөрі, 

аса  зор  дәрежеде  толық  іске  асқандыққа  жеткен  тіршілік 

иесі ретінде түсінілгені жон — дол осы адам шын моніндегі 

“микрокосм”  болып табылады жоне,  ең өуелі, өзінің “орта- 

лы қ мортебесіне”  орай ол  манифестацияның бүкіл үйлес- 

тігінің бейнесі немесе, одан бүрын,  “суммасы”  (сөздің схо- 

ластгардан үшыратуға болатын магынасында) ретінде карас- 

тырыла  алады,  себебі,  озінің,  біз  жогарыда  айтып  кеткен 

бөліністі діттейтін табигаты бойынша-ақ,  ол күллі көрінім 

тапқан Ғаламда қайтсе адамда көрінбейтін, адаммен белгілі 

бір  сойкестігі  андалмайтын  ештеңе  табуга  болмайтындай 

түрғыда оз бойында барлык басқа тіршілік иелерін біріктіріп, 

жинақтайды.  Біз айтып отырган норсе,  замандастарымыз- 

дың көпшілігі ойлайтындай, қарапайым “метафора” болып 

табылмайды,  кайта,  дөстүрлі  гылымдардың  едоуір  болігі 

негізделегін қатаң ақиқатты таныгады; дол осы жерде адам­

дык  тіршілік  деңгейіндегі  жоне  гарыштық  тіршілік  дең- 

гейіндегі белгілі бір өзгерістер арасында болатын жоне осы­

дан барлык ықтимал іс-тожірибелік нотижелерді алу мақса- 

тымен қиыршыгыстық достүр тағы қандай да бір достүрден 

артық дорежеде табандап түратьш сойкестіктерге түсініктеме 

табуга болады.

174

Екінші жағынан,  егер,  біз уөде еткендей,  адамның  “ор- 

танғы дүниеге”  неғүрлым жекелік сөйкестігіне оралар бол- 

сак,  оны  “функциялар”  сөйкестігі деп  атауға  болады:  Көк 

пен  Жердің  арасында  (бүл  ретте,  осы  терминдер  Үлы  Үш 

таганда ие болатын принципті мағынасында ғана емес, соны­

мен бірге, Трибхуванада қолданылатын арнайы мағынасында 

да,  басқаша  айтсақ,  рухани дүние  жөне  затгық дүние  ара­

сында) болатьш адам, бір мезгілде алгашкысына да,  екіншісіне 

де  катысты  бола  отырып,  Ғарышта  — жан рух пен тон  ара­

сында  атқаратын  — дол  сол донекер ролін орындайды.  Бүл 

жерде түтастай “жан” немесе “нөзік формалар” саласы атала­

тын  осы  бір  “ортаңғы дүние”  аралық саласына  озін  алган- 

дағы адамдық индивидуалдылықты  сипаттайтын жоне  біз 

адамның өзі Ғарышта қалай болады, дол солай ол да адамның 

бойында  болады деп  обден  айта  алардай түрғыда  “ортаңғы 

дүниеде” орналасқан ерекше “ментальды” элемент енген бо­

лып шығатынын атап өтудің, осіресе, маңызы зор.

Енді,  сіро,  адамның  Трибхувананың  “ортаңғы  дүние- 

еімен”,  немесе жанмен,  сөйкестігін орнатуға негіз болатын 

функция, анығын айтқанда,  “донекерлік” функциясы болып 

табылатындығын түсіну күрделі болмас: жан жиі рухты тон- 

мен біріктіретін дол осы “дөнекер қүрал” ретінде қарасты- 

рылады; дол осылай адам да Кок пен Жер арасындагы  “до- 

некер” ролін орындайды,  бүған біраз кейін тагы ораламыз. 

Тек осы  негізде гана  Үлы  Үш таган жоне Трибхувана  ара­

сында долме-дол сөйкестік орнатылмақ, ол сойкестік ешқа- 

лай терминдердің тендестірілуін діттемейді;  бүл сойкестікті 

біз  “статикалық”  деп  атар  едік — оны,  ең алдымен,  үш та- 

ганның  бір  термині  екіншісін  туындататын  рет-жосыққа 

негізделген “генетикалық” сойкестіктен озгешелеу үшін; бүл 

өзгешелікке біз  алдагы очерктерімізде ден қоямыз.

“Spiritus”,  “Anima”,  “Corpus”

Үш таган кез-келген тірі тіршілік иесіне жоне жекелей 

алганда, адамга қатысты қолдануга болатын барлык сызба- 

лар  ішіндегі  ец  жалпы  жоне  бір  мезгілде,  ең  қарапайым 

сызба болып табылады, себебі, барша қазіргі замангы Батыс 

ғылымы кару еткен картезиандық “рух” жоне “тон” дуализмі 

мүлде  ш ындыққа  жанаспайтындыгы  айқын;  бізде  бүны 

Дәлелдеудің  өлі  талай  мүмкіндігі  болады.  Рух,  жан  жоне

175

тән айырмашылығын еш ауытқушылықсыз Батыстың бүкіл 

дөстүрлі ілімдері қадім заманаларда да, сондай-ақ, орта ғасыр- 

ларда да қабылданған;  алайда,  кейінірек ол айырмашылық 

жайында үмыта алғандары соншалық, енді “рух” жөне “жан” 

терминдері  синоним  іспеттес,  оның  үстіне,  өте  бүлыңғыр 

мағыналы әлдене больш қалды; сондықтан, көбіне-көп олар­

ды бір-бірінен мүлде  айырмай пайдаланады,  ал  іс жүзінде 

олар  мүлде  әр  түрлі  тіршілік деңгейлерін  білдіреді,  содан 

да, бүл жағдайдан қазіргі заманғы ой-машыққа тән шатасу- 

шылықтың таңқаларлық үлгілерінің бірін кору керек.  Бүл 

қателесушілік,  басқасын былай қойғанда,  ендігі жерде таза 

теориялық деп атауға келмейтін және оншалық айқын бол- 

мағанмен,  бәрібір  қатерлі салдарларға апарып соқтырады; 

алайда,  біздің дәл қазір назар аударуымыз қажеті мүлде бүл 

емес,  себебі,  бүл жерде бізді тек өр алуан дәстүрлердегі үш 

тағандарға қатысты гана қызықтырады, содан да, біз осыған 

байланысты очерктерімізге ең тікелей катысы бар бірнеше 

маңызды түжырымдарды нақтылай түскіміз келеді.

Бүл рух, жан және тән айырмашылыгы  “макрокосмге” 

қатысты да сондай-ақ,  “микрокосмге”  катысты да  қолда- 

ньшған,  бүл  екеуі  арасында  жалпы жеткілікті түрде  қатаң 

үйлестік  бар,  соған  орай,  дөйім  бір  тараптың  кез  келген 

элементіне екіншісінен белгілі бір сәйкестік табуға болады. 

Ежелгі гректерде  бүл түжырымдама  басым түргыда  пифа- 

горшылардың космологиялық ілімімен байланысты болган, 

олар,  өз  кезегінде,  мейлінше  ежелгі  ілімді  белгілі  бір жаг­

дайларга тек “бейімдейтін”  болган;  пифагоршылар докгри- 

насының ықпалында Платон да болган,  оган ол доктрина, 

эдетте  үйгарылып жүргенінен  гөрі,  күштірек ықпал  еткен 

жэне  сол  аркылы  ол  там-түмдап  басқа  да  философтарға, 

мэселен, стоиктерге берілген еді, ал олардьщ философиясы 

ендігі толықтай  экзотериялық  болды,  сондықтан да,  бізде 

соз  етіліп  отырган  доктрина  оларда  формалық  өзгеріске 

үшырап, озінің бастапкы мәнін енді біржола жогалтқан еді. 

Пифагоршылар  іргелі  квартернер  туралы  оқыды,  оган  ен 

әуелі, Ғарьшіка қатысты трансцендентгі Прішцип, бүдан соң, 

әмбебап Рух жөне әмбебап Жан және ақырында,  бастапқы 

“хиле”  (“материя”)  кірген;  осы  соңгысы,  таза  мүмкіндік 

ретіғще, қалай да өзекті тіршілік етуші “төндік субстанция” 

іспетті әлденедей қарастырыла алмайтындығын атап откен 

жон; сондықтан,  пифагоршылардың “хилесі” Трибхувана-

жүктеу/скачать 13,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: