*  Күннің  түру  нүктелері,  козғалмайтын  жүлдыздармен  салыстырғ-

Ортағасырлык пор- 

талдардың  үлы  иконо- 

граф иялы қ  синтезде- 

рінің негіздері осындай. 

Христиан өнерінің шаһ- 

қарларының  (шедевр) 

әрқайсысы оте мол ико- 

нографиялық материал- 

дарьшың арқасьшда осы 

бір таусылмайтын иде­

ялар  кешенінің  нақты 

аспектілерін көрсетеді; 

олардың бірлігін үнемі, 

“қосымша  символика 

объектіге  имманентті 

символикаға сэйкес бо­

луга тиістігін”  1* талап 

ететін заңға сәйкес қам- 

тамасыз  етіп  түрады. 

Порталдың  кез  келген 

қашалыи жасалган немесе сурет күйінде салынған безендірілуі 

есіктің діни мөніне байланысты, ал есік кисхананыц мақса- 

тымен бірдеіі мағынада, сонымен шендес, сол арқылы “Мен 

деген  есікпія:  кімде-кім  менен  кірсе,  сол  қүтқарылады...” 

(Ин.Ю.9)  дегенді айтқан Адам-Қүдайдың табиғасымен де 

шендес нәрсе.

Біз роман шіркеуі порталдарының бірнеше түрін баян- 

дап  бермекпіз.  Олар  иконографиясымен  де,  көркемдік 

ерекшеліктерімен де бір-біріне үқсамайды.

Базель  Соборының  (21-сурет)  солтүстік  трансептінің, 

әдетте,  “қасиетті Галл порталы” деп аталатын порталы таза 

роман стилінің шығармасы.  Оған осы стилдің күллі стати- 

калык  тепе-тендігі  мен  күллі  айқын  қүрылымдық  бірлігі 

тэн,  ол готика дәуірінің табалдырыгында салынса да,  осын­

дай.  Бір қарағанда, оның иконографиясы соншалықты күр- 

делі,  кейбіреулер  мүның  бөрі  1185  жылгы  жер  сілкінуден 

қираган бүгынгы қүрылыстың фрагменттерінің жиынтыгы 

дегенді айтмп жүр,  алайда,  біз бейнелердің орналасуы оны

1*  Frithjot Schuon  “ De  1  Unite  transcendante  des  Religions,  ch.  Iv  la 

question  des  formes  dri  art”,  Gallimard,  Paris,  1945,  p.84.

245

есіктің символикасымен байланыстыра қарағанда ғана қа- 

лыпты нәрсе көрінетінін байқаймыз.

Әуелі қиьш жасалған бәдіздің (декордың) негізгі элемент- 

терін атап шығалық.  Тимпан үстінде алдына келіп, портал- 

ды садақаға берген және салдырған өз proteges-нің атынан 

өтініш айтып отырған қасиетті Петр мен Павлдың ортасында 

Христос түлғасы ерекше корінеді. Христос Өзінің оң қолына 

хоругвь,  сол қолына аш ық кітап үстап түр. Христтің осы — 

жеңімпаз жэне сот (тореші)  — бейнесімен байланысты торт 

інжілшінің мүсіндері есік босағаларының арасындагы сырт­

кы кенереге қашалған, олардьщ бейнелері  Апокалипсистен 

(кияметқайым)  алынган торт  хайуанмен  — қанатты  адам­

мен,  қыранмен,  арыстанмен және бүқамен — әспеттеліпті. 

Кенерелі қиғаштың ішкі бүрыштарында шағын колонналар 

орналастырган,  олар, алдынан қараганда, біз айтқан бейне- 

лер мен символдарды жартылай жасырып түр.  Кейбір апси- 

далардың корінісін  қайталайтын осы корініс  есік мандай- 

шасындағы Христтің бейнесі арқылы күрделіленіп кеткен: 

бүл жерде  ол есті қыздарга  есік ашып,  ақылсыз  қыздарды 

кіргізбей түрган тәңіртекті күйеу кейпінде бейнеленіпті.

Порталдың озі бір-бірінің үстіне орналасқан шағын па- 

вильондары бар бірегей сыртқы оңірмен әдіптелген.  Мүны 

римдік триумфальдық  арканың архитектуралық безендірі- 

луімен салыстыруға болады. Екі ең үлкен павильонда қасиетті 

И оанн Крестительдің жэне И оанн Евагелисттің мүсіндері 

орналасқан. Осы екі әулиенің арасьшдағы байланыс, Христтің 

тимпанда түруын ескерсек, христиан символының альфа мен 

омега арасында түруын еске салады.  Осы мүсіндердің үстін- 

дегі екі павильонда олілердің Тірілуі туралы керней арқылы 

хабарлап  түрған  екі  періштенің  мүсіндері  бар,  екеуінің де 

айналасында молаларын тастап шығып, киімдерін киіп жат- 

қан еркектер мен өйелдер корінеді  1* Қасиетті Иоандардың 

мүсіндері астында және порталдың жогаргы тіреуіне дейінгі 

алты павильон мен кенерелерде ізгі істерді бейнелейтін ре- 

льефтер орналсқан.

Бейнелеу бәдіздің осы негізгі элемештеріне жануар және 

осімдік пішініндегі езге де әшекейлер қосылган,  ол туралы 

томеніректе айтамыз.

Иконжазбалары  екіүштылау эсер  қалдырады:  қасиетті 

Иоанн  Евангелист  екі  рет жасалган:  бірінде  портал  тірек-

'*  Бүл  олардьщ  жаңа  тэндерін  “киюін”  білдіреді.

246

теріндегі терт евангелистер арасында,  екіншісінде қасиетті 

Иоанн  Ш оқындырушыға  симметриялы  позицияда,  архи- 

вольттің шетінде.  Бұл,  әрине,  өте қисынсыз,  бірақ екі ико- 

нографиялық топқа жататын екі бейненің бірі есік симво- 

ликасыньщ статикалық (немесе кеңістіктік), екіншісі циклдік 

аспектісіне  жатады.  Ш ын  мөнінде,  төрт  евангелист  киелі 

ғимаратты үстап түрган төрт тірекке — немесе, төрт бүрыш- 

қа сәйкес келеді, өйткені, олар аян болған Сөздің “жердегі” 

төрт  тірегі  болғандықтан,  шіркеудің  төрт  шеткі  бүрышы- 

ның  1*  тасымен гана  емес,  күллі ғарыштың негіздерімен, 

яғни  әрі  киелі,  өрі  жалпыға  бірдей  элемент  пен  олардың 

бастадқы себептерімен шендестіріледі.  Осы аналогия өзінің 

мейлінше  коне  және  мейлінше  шүбәсіз  көркем  бейнесін 

кейбір күмбездердің живопистік немесе мозаикалық безен- 

дірілуінен аңгартады:  онда Христ Пантократордың бейнесі 

күмбездің қақ ортасында басты бейне болып түрады да, оны 

күмбезді гимарат бүрыштарымен жалгайтын желкендерде 

бейнеленген торт евангелистің бейнелері немесе символда- 

ры демеп түрғандай болады 2*. Жер Аспанға, ғарыш — өзінің 

Төңірлік заңына тәуедді,  әйтсе де,  соңғысы жердегі немесе 

ғарыштағы тәртіпке қамқор болуға тиіс:  ол өзін осы аркы­

лы толық корсетуге, “төменге түсу”  арқылы қүтқаруга тиіс. 

Храмның  статикалық  жоба-жоспары  заттар  табигасының 

күшімен осы онтологиялық байланысты айшықтайды,  осы 

қүбылыстың  кішірейтілген түрін тимпаны  — күмбезге,  ал 

төрт  тірегі  —  гимараттың  төрт  бүрышына  сөйкес  келетін 

порталдан да аңгаруга болады.

Ғарыштың немесе тәңірлік Аянның “статикалық”  неме­

се символдық кеңістіктік аспектісі белгілі магынада циклдік 

немесе уақьгггық аспектіге қарама-қарсы түрады.  Соңгысы 

біз қарастырып отырган иконографияда екі қасиетті Иоанн- 

дар, Христ жене Апокалипсис апостолы арқылы символдан- 

ган.  Олардың миссиялары Қүдай Сезінің жерде Аян болуы 

циклінің  басы  мен  соңын  білдіреді,  бүл  олардың  қысқы 

жөне жазғы күн теңелуіне сәйкес келетін мерекелері сияқ- 

ты,  күннің екі “бүрылыстағы нүктесіне”  сәйкес келеді. Ал

1*  Жалпы,  апостолдар  Шіркеудің  колонналарымен  бірдей  —  Аспа­

ни  Иерусалимнің  суреттелуінде  солай:  оның  қабырғалары  12  апостол- 

дың  есімдерімен  аталатын  колонналармен  нығайтылған  (Отк.  21.14).

2*  М эселен,  мозаикалық  күмбезі  бар  V-ғасырлық  Сан-Витторио 

(Ciel  ё “Оро-дағы)  шіркеуінде  солай. 

,

247

Күн -  “дүнеге келетін өр адамды нүрландыратын”  (Ин  1.9.) 

Ж арықтың  ғарыштық  бейнесі.  Екі  Иоанн  мен  күннің  екі 

теңелуінің үқсас-тығы қасиетті Галл порталында оларды ар- 

хивольттың  екі  қапталына  қою  арқылы  айшықталған,  ал 

архивольт Зодиак белгілерімен әшекейлендірілетін озге пор- 

талдарда күн цикліне шендестіріледі.

Күннің екі теңесуі “есіктер” (januae) деп аталады, ойткені, 

олар арқылы күн озінің бір жылғы саяхатының үзарар және 

қысқарар фазасына “кіреді” немесе екі қарама-қарсы ғарыш 

тенденциялары жер әлеміне  “кіреді”,  сойтіп есікгің кеңіс- 

тіктік символизмінің уақыттық ақиқатын дәлелдейді.  Бүл 

жерде Янус символикасын еске түсіру маңызды. Янус collegia 

fabrorum-нің қамқоршы қүдайы болған, оның мүрасы орта- 

ғасырлық қолонер корпорациясына ауысқан болатьш. Янус- 

тың  екі  жүзі  (Двуликий  Янус  —Екіжүзді  Янус.  —  Ауд.) 

христиан дінінде екі қасиетті Иоандарға шендестіріледі де, 

қүдайдың  корінбейтін  және  мәңгі  бар  жүзі  Христтің  түл- 

ғасында  пайда  болды.  И нициацияның  екі  —  алтын  және 

күміс  — кілті портал тимпанындағы рельефтегідей,  қайта- 

дан қасиетті Павлдың қолына кошті.

Біз Соз аянының циклдік аспектісі оның “статикалык”, 

символды түрде кеңістіктік асиектісіне қарсы тәртіпті қалай- 

тынына, ойткені, жер әлемнің кок әлеміне  “жүтылуының” 

себепкері екеніне коз жеткіздік.  Иконографияның жекеле­

ген элементгерінде, мәселен, кернейші періштелерде аңғары- 

латын позиция осы. Есік мандайшасындағы есті және ақымақ 

қыздар туралы әфсананы осы көзқарас есіктің тікелей қыз- 

метінің мәнімен байланыстырады,  себебі күйеу жігіт Хрис­

тос  Аспан  Патшалығының  есігінің  козінде  түрып  алып, 

біреулерді шақырып, екінші біреулерге рүқсат етпейді.  Оған 

қоса,  Христтің  осы  бейнесінің  аяғының  астында  портал 

гимаратының  геометриялық  орталыгы түр,  оның жоспа- 

рын да  6  немесе  12  болікке  болінетін  шеңбердің ішіне  са- 

луға болады (22-сурет).

Есік Христостың  Өзінен  озге  ештеңе  емес.  Бүл  қайы- 

рымдылықтың алты ісін бейнелеу арқылы берілген Қасиетті 

жазудың  үзіндісі,  олар  да  Қоркынышты  соттың  болінбес 

болшегі болып табылады,  ал соттың алдында Қүдай озінің 

тандаулыларымен әңгімесінде алты іс туралы еске алады, ал 

кейін — тозақ азабына кесілгендерге де соны айтады.  “Ке- 

ліндер,  Менің  Әкемнің  шарапаты  тигендер,  Патшалықты

248

■

%2-сурет.  Базель соборындағы 

роман порталынын, 

геометриялық схемасы.

иемденшдер, ол сендерге ду­

ние жаралгалы әзір түр: ойт- 

кені,  Мен ашықтым,  сендер 

Маган  ас  бердіндер,  Ш өл- 

дедім, сусындатгындар Мені, 

дөруіш едім,  Мені қабыл ал- 

дындар,  түнекте  отырдым, 

сендер  келдіндер  Маған... 

Ақиқатын  айтам  сендерге, 

осының бәрін сендер Менің 

кіші бауырларымның біріне 

істедіндер,  ол — Маган істе- 

гендерің”. Ал үкім шыгарыл- 

гандарга  Х ристос  былай 

дейді: “Кетіндер менен, қар- 

гыс  атқандар,  мәңгі  оттың 

ішііне... ойткені, мен ашықтым, сендер Маган ас бермедіңдер, 

шөлдедім,  су бермедіндер Маган, дәруіш едім,  қабылдама- 

дындар Мені, жалаңаш едім, киіндірмедіндер Мені, түнек- 

те,  ауру едім,  соқпадындар Маган.”  (Матф.  25.  34-43).

Олай болса,  қайырымдылық -  жаратылгандардан жара- 

тылмаган  Созді танып-білу.  Өйткені,  жаратылыстар  озінің 

ақиқи табигасын корсетпейді, олар, біз білетінде, кедей, мү- 

сәпір, ягни, өздері оздеріне таңып жүрген қабілеттерден де, 

пигылдардан да  тазартылган.  Кім  де  кім  коршінің  бойына 

Қүдай да араласып түрганын мойындаса, оз ішінде де Қүдай 

барын сезеді.  Сонымен, бүл рухани қайырымдылық Христ- 

пе;н  достыққа  әкеледі,  ал  Христ  — Жол  және  тәңіри  Есік. 

Бүл  есіктен озі осы  есікке  айналмаган  ешкім отпейді.  Кау- 

шитаки уианишададагы жанның олімнен соңгы саяхаты ту­

ралы аңызда бүл былайша бандалган: жан Күнге жеткен кез­

де ол мүның шынайы нәті туралы сүрайды, жан жауап береді: 

“Мен  —  Сенмін”,  Күн  оның  тәңір  әлеміне  кіруіне  рүқсат 

бсреді.  Сол ақиқат парсы сопысы Абу Иазид Әл-Бастамидің 

тарихьщца да қайталанады. Ол озі олген соң досының түсіне 

кіріп,  Қүдай озін қалай қарсы алганын баяндап берген. Алла 

одан сүрапты:  “Сен маган не әкелдің?” Абу Иазид озі істеген 

барлык ізгі істерді айтьш берсе, онысы қабыл болмашы. Совда 

бүл,  ең  соңында:  “Мен  саган  Өзіңнің  озінді  тапсырамын” 

десе, Алла оны сонда гана қош көрйггі.

21

 

1-17

249

Біздің порталымыздың тимпанында Христтің алдына тізе 

бүгіп,  Оған  порталдың  моделін  тапсырып  отырған  шебер 

тас қашаушыны көруге болады. Демек,  ол Өзі Есік болатын 

Христке Христтің символын садақа етіп түр.  Бүл тек күллі 

рухани жолдың нәтін ғана емес,  күллі киелі онердің табиға- 

сын білдіреді,  ойткені,  материалдық жағдайлардың ерекше 

жүйесіне ыңғайластырылған киелі үлгіге қайта оралған су­

реткер озін осы үлгімен шендестіреді,  онымен біте қайна- 

сып кетеді.  Оған сыртқы пішін сыйлап, дәстүрлі ережелер 

бойынша бейне сомдайтын суреткер озінің нәтін,  ішкі маз- 

мүнын сол арқылы корсетеді.

II

Порталдың  зооморфты  және  осімдік  бейнелі  оюларын 

ерекше қарастыру керек, олар оте ертеректегі, мүмкін, тари- 

хқа дейінгі  дәуірлердегі иконографияның элементтерін еске 

салады.  Оның канондары өзінің декоративтік кемелдігі мен 

оюдың архитектурамен үйлесімді түрде сіңісіп кетуінің арқа- 

сында сақталып қалған. Оньщ үстіне, мүндай әшекейлер озге 

символдармен, әсіресе, геометриялық символдармен байла- 

ныстырыла карастырылуы керектігі мьша мысалдан корінеді.

Бірінші кезекті,  негізінен, Азия онеріне төн,  батыс оне- 

ріндегі христиандык мағынасы белгілі екі мотивке — доңге- 

лек пен омір ағашына берген дүрыс.  Осы екі символ ортаға- 

сырлық дәуірдің шырқау түсында, киелі персонаждарды храм- 

ның сыртына шығарып корсету болмаған кезенде порталдар 

тимпандарын көріктендіріп түрған. Ғарыштың символикасы 

козге үрыи түрған доңгелек шеңбер ішіне салынған Христің 

монограммасынан көрінеді  1*. Ал ағашқа келетін болсақ,  ол 

әдетге стилизацияланған жүзім тізбегі түрінде корініп, “Мен -  

жүзіммін” деген созге сәйкес келіп түрады.  Сакральді архи- 

тектураның үстанымдарымен тығыз байланысты осы екі мо- 

тивте  әлдекайда  ертедегі,  ежелгі  индуистік және  буддистік 

рөсімдік қуыс (ниша)  иконографиясында кездеседі. Тарихи 

байланыс Таяу Шығыс арқылы болғаны аңғарылады.

Базель  соборының  романдық  порталында  өмір  ағашы 

стилденілген  жүзім  бүтағы  пішінінде  бейнеленген,  оның 

шиыршықталған тармақтары  есіктің айналасын  орап түр. 

Ғарыш доңгелегі бүл жерде иорталдың үстіне,  үлкен терезе-

'*  Мәселен,  сегіз  тармақты  крест  Католониядағы  at  Jaca  шіркеуіне 

корік  беріп  түр

250

розетка  пішінінде  қойылып,  Боэ- 

цийдің “Философиямен көңіл аула- 

уында” сипатталған “Фортуна дөң- 

гелегін”  еске  салатын  скульпту- 

ралармен безендірілген;  ал скульп­

тор өзін осы дөңгелекгің ең төменгі 

нүктесіне орналастырыпты.

Ортағасырлық порталдарда өте 

жиі  кездесетін  зооморфты  оюлар  — арыстан,  қыран  және 

олардың комбинациясы, яғни, грифон және айдаһар. Арыс­

тан  мен  қыран,  шынында,  солярлы  хайуандар,  грифон да 

солай;  оның  қостекті табигасы  Христтің  е й  табиғасының 

(адамдық және тәңірлік) символы.  Базель соборының пор- 

талында (23-сурет) қырандар топтары мен бір басты қос арыс- 

Тіандар портал ішінің бүрыштарындағы шағын коллонналар- 

дың капителдерін көркейтіп түр.

Айдаһарлар  әдетте  жүп  күйінде  үшырасады  және  бір- 

біріне  симметриялы  түрдегі  оппозицияда  есіктің  немесе 

архивольттің  екі  қапталына  орналастырылган.  Шамасы, 

шығыс және солтүстік өнеріндегі үқсастарын ескерсек,  ай- 

даһар  да  күннің  теңелуіне  қатысты  болар.  Порталда  бір- 

біріне  қарсы  түрған  екі  айдаһар  есік  мандайшасын  үстап 

түрған консоддарға көрік беріп түр. Айдаһарлардың Христтің 

аяғының астында бейнеленуі  Адам-қүдай бағындырған та­

биги немесе шайтани күштерді мегзейтін болса керек.  Бүл 

қисынды, себебі, күннің теңелуі кезіндегі гарыш циклдерінің 

бетпе-бет келу сәтінде Адам-Қүдай  олардан  басым түседі. 

Азиялық онер де осыған үқсас мотивті қолданады (24 а және 

24 б-суретгер)  1*.

Индуистік онер торанада портал иконжазбаларында үқсас 

әлденені пайдаланады. Торана храм есігін немесе куыс-қүжы- 

раны өдіптеп түрған,  қүдай бейнесін толықтыратын триум- 

фалды арка,оньщ ерекшеліктері сакральді өнер кодекстерінде, 

мысалы, “Манасарашильпашастрада” баяндалған. Торананың 

екі тірегі немесе бағаны солярлы хайуандар және Вачтың —

'*  Бағдаттағы  Талисман  есігін  безендіріп  түрған  рельеф  пен  ирлан- 

дық  “Келл  Інжіліндегі”  миниатюраның  үқсастығын  салыстырсак,  та 

жеткілікті.  Екі  композицияда да  басын  сәуле  (нимб)  қоршаған  еулие  — 

ирланд суретінде ол Христі еске  салады — бір-біріне қарсы,  аузын ашып 

түрған  айдаһарлардың  тілдерін  үстап  түр.  Бағдаттағы  рельеф  ирландык 

нүсқадан  кейін,  селжүктер  дэуірінде  салынған.

23-сурет

251

24 а-сурет.  Бағдаттагы Талисманның есігі.

24 б-сурет.  Екі қүбыжық арасыңца отырған әулие 

бейнеленген “Келл Інжіліндегі” символдық арка.

жаратушы  Сөздің  бейнелері деп  саналатын  үрғашы  арыс- 

тандармен (шардула) немесе леогрифтермен — арыстан денелі 

қүзғындармен (вьяли)  әшекейленген. Арканың бағандары- 

ньщ  үшы қысқы күн теңесуінің символы, ешкімүйізге сәйкес 

келетін макарамен — теңіз қүбыжықтарымен безендіріледі. 

Мүнда да солярлық символика озінің бір-біріне қарсы және 

бір-бірін толықтыратын екі аспектісімен корінеді:  үрғашы 

арыстан жағымды аспектіні, демек, Жарықтың немесе Тәңір 

Созінің  кеңістікке  тарауын,  ал  макара  цикл  немесе  уақыт 

түрінде  корінетін  Тәңірлік  Ақиқаттың  “қиратушы”  және 

озгертуші аспекгісін білдіреді.  Торананың үстіңгі болігінде 

әртүрлі сипатта болатын қорқынышты маскаларымен үрей 

себетін,  үрғашы арыстан мен теңіз айдаһарын бойына жи- 

наған  —  Киртимукха  немесе  Каламукха  —  Тәңірлік  Өзін 

корсету күшінің бастапқы олшемсіз, демек аса күрделі және 

түнекке  толы  хаосын  білдіретін  бейне  отырады  1*.  Роман 

онерінде торананың арыстандарына үқсас нэрселер оте коп, 

2*  бірақ,  оның айдаһарлары дельфин тектес индуистік ма-

'*  Stella  Kramrisch,  or.cit.,  p.  318  sq.  ,Rene  Guenon,  “Kala  —  mukha.” 

2*  Ломбардияның  романдық  архитектурасында  портиктері  бар  пор­

тал  табылды,  оның  бағандары  арыстаңдарға  сүйеніп  тур  да,  плястрлері 

грифондармен,  айдаһарлармен  әшекейленген.

252

карадан гөрі,  Батысқа будцалық немесе  селжүктік өнер  1* 

арқылы келген Қиыр Шығыстың немесе солтүстіктің айда- 

һарларына жақындау. Ал қүдай маскасы Каламукхаға келетін 

болсақ, оны христиан өнерінен индуистік немесе қиыр шы- 

ғыстық  (мәселен,қытай Таотасы)  өнердегідей елеулі орын 

алады деу артық болар еді, себебі, оның символизмі индуистік 

ғарыш  иллюзиясы  туралы  түсінікпен  тығыз  байланысты. 

Әйтсе де, оның көшірмелері деуге болатын маскалар роман 

өнерінен де табылды,  бірақ,  олардың  мағынасын  анықтау 

мүмкін емес 2*.

Каламукханың негізінен космәнді. Бір жағьшан, ол өлімді 

білдіреді, дәл осы мағьшамен ол храм есігінің төбесінде түра- 

ды,  осы  есіктен  откен  кісі  дүние  үшін  өлуге  тиіс  дегенді 

мегзейді,  екінші жағынан,  ол омір бастауын білдіреді, оңың 

аузынан шығып түратын өсімдік түріндегі жөне зооморфты 

өрнектер  тасқыны  соның  нышаны.  Осы  соңғы  ерекшелік 

ортағасырлық христиан өнерінде де,  өсімдік қүсып жатқан 

арыстан бейнелі маска иішінінде кездеседі.  Бүл мотив, сірә, 

өте ежелде ш ыққан болуы керек, ол аузынан су атқылатып 

түрған арыстан  мотивіне үқсайды.  Ол күннің,өмір  қайна- 

рының бейнесі сияқты корінеді, сөйтіи,  Каламукхаға 3* сим­

вол болып шығады.  Христиандық өнерде ол Христтің ата- 

тектік бәйтерегі немесе Христтің жүзімдік бүтағы бастала- 

тын коне өсиеттік Иуда арыстанының мағынасына ие бола­

ды 4*.  Орта ғасырларда христиан өнеріне көшкен азиялық 

үлгілерді көптеп айтуға болады.  Жоғарыда айтылған тақы- 

рыптардың өзі де ортағасырлық батыс өнерін шомылдырған 

шет-шексіз фолькпордьщ ағьшы қандай болғандығын корсету 

үшін жеткілікті  болар.  Бүл  ағынның  бастаулары  тарихтан 

бүрынғы дәуірде жатыр, ол мезгіл-мезгіл шығыстың тікелей

ХХІ-ХІІІ ғ.ғ.  түрік экспансиясының ықпалына түскен ислам онері 

айтылып  отыр.  Ислам  елдеріне  түріктер  монгол  өркениетінің  белгілі 

ерекшеліктерін  алып  келді.

2* Мысалы, Семюрде, Тунисте,  Венозде, Кенигслаутербахга, т.т., стили- 

зацияланған  пішінде  — христианға дейінгі скандинавтық зергерлік өне- 

рде.

3*  Грек  —  рим  өнері  шығыс  мотивтерін  тек  таза  декоративтік  эле­

менттер  ретінде  ғана  қабылдады,  ортағасырлық  онер  осы  мотивтердің 

символикалық  сипатын  қайтадан  ашып  корсетті.

4*  Саксониядағы  Хильдесхаймдағы  қасиетті  Годехард  шіркеуінің 

тимпанында  аузынан  стилизацияланған  өсімдіктер  бейнелері  шығып 

түрған  арыстандар  бейнеленген.

253

қоспаларымен күшейтіліп отырған. Көп жағдайда бүл мотив- 

тердің христиан шеберіне нені үқтырғанын айту қиын. Осы 

пішіндерге  тән  қисын  (логика)  біз  фольклор  деп  жүрген 

үжымдық  жадта  баяғыда  бекіп  түрған  түйсіну  даналығы 

мен символдардың оянуъша себеп болған шығар.

Роман порталының зооморфты иконографиясында Ка- 

ламукханың горгона іспеттес символикасымен іштей байла­

нысты рухани реализмнің үрей себетін және кобіне гротескілі 

элементі бар.  Күн теңелуі жақындаған сайын болмай қой- 

майтьш бағьптардың циклдік өзгеруі ғарыштық ортаға үшқа- 

ры контрасттар шығарады:  “Жүмак қақпасы”  (Janua infemi) 

да  ашылады.  Портал  қабырғасындағы  қорқынышты  бей- 

нелердің кейбірі жаман ықпалдарды жоюға арналған.  Кейде 

олардың гротескілі сипаты түнек күштерінің шынайы таби- 

ғасын ашып, оларды “жүзеге асыруға” көмектеседі.  Күннің 

қысқы  теңелуі  жақындаған  кезде  гротескілі  маскарадтар 

көмегімен зүлым күштерді қуатын кейбір деревнялық ғүрып- 

тардың мақсаты да осыған үқсас  1*.

III

Портал қуысының шіркеу хорына сәйкес келетініне көз 

жеткізгенбіз.  Хор  сияқты  бүл  да  Қүдай  келетін  жер,  осы 

түрғыдан портал қуысы тірілердің жандары Аспан Патша- 

лығына өтіп кететін шығар есікгі ғана емес, тәңір хабаршы- 

лары дүние  “үңгіріне”  “түсетін”  келер  жерді де  білдіретін 

аспан есігінің символикасына сөйкес келеді.  Осы символи­

ка  христианға  дейінгі дәуірде  пайда  болған,  ол  Туу  (Рож­

дество) мерекесін — Тәңіртекті Үлдьщ дүниеге келген түнін — 

кысқы күн теңелуін -   “Аспан қақпасының”  ашылуын ме- 

рекелеу арқасында христиандыққа қосылып кеткен.

Сонымен, қуысты портал — киелілердің киелісінің қүпия 

сын бір мезгілде әрі жасырып, өрі өйгілеп түратын иконос­

тас,  соған  байланысты  ол  триумфальды  арканы  да,  даңқ 

тағын да  білдіреді.  Осы  соңғы  аспект  Муассактағы  аббат 

шіркеуінің ғажайып порталында кобірек байқалады.  Оның 

орталық  колонна  котеріп  түрған  зор  тимпанында  тетра- 

морф хайуандары мен 24 Аян қариялары ортасында түрған

жүктеу/скачать 13,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: