М э д е н и м у р а «Мэдени мұра»
жүктеу/скачать 13,67 Mb. Pdf көрінісі
|
389 1 қалады. Ислам эзотеризмі, мәселен, еш уақытта Исрамньщ негіздеріне тиіспейді, тіпті, оған белгілі бір экзотериялык, ережені немесе түсіндірмені даулауға тура келсе де, ол| мүндай қадамға бармайды; біз, тіпті, суфизм үш мәрте ортодоксальді дей аламыз, өйткені, біріншіден, ол өзге пішінді емес, мүсыл- мандық пішінін тірек етеді; екіншіден, оның ілімі мен жетіс- тігі адасуға емес, ақиқатқа сәйкес келеді, үшінш|ден, ол өзге дінге емес, Исламға адал күйін сақтап, өзін оның “өзегі” (лубб) деп есептейді. Өзінің сөз жүзіндегі үшкарыльііқтары- на карамастан, ибн-Араби буддист болған жоқ жоне шари- аттың догмалары мен заңдарын теріске шығарған жоқ, озге- ше айтсақ, ол, Ислам ортодоксиясы ма, әлде карапайым Ақикат ортодоксиясы ма, бәрібір, әйтеуір ортодоксияның шегінен ш ыкқан жоқ. Егср әлдебір шарт белгілі бір экзотсриялық козқарасқа кереғар болып көрінсе, оның рас-отіріктігіне коз жрткізуге тырысу керек, ал оның “конформизмі” немесе “еркіндігі” туралы дабыра көтерудің сш қажсті жоқ; таза ой саласында “еркіндік”, “тәуелсіздік” немесе “бірегейлік” дегсн үғым- дарда еш мағына қалмайды, бүларға қарама-қарсы термин- дер де солай. Егер экзотеризмнің неғүрлым таза пішіндсрінде жалпыға ортак ақиқат болып жатса — олардың мақсаты да дол осы — діни үғымдағы “ортодоксия” туралы сауалдың өзі орынсыз; қүпияларды тікелей білу “мүсылманша” не месе “христианша” бола алмайды, бүл тауға караудың сол тауға қараудан еш артык бола алмайтыны сияқты нәрсе; “ортодоксальді емес” эзотеризм туралы айту да аз акымақ- шылық емес, өйткені бүдан, біріншіден, осы экзотеризм ешқандай пішінге де катысты емес, яғни, занды да, |ықпал- ды да, пайдалы да емес, екіншіден, ол рухани Жолдь{щ ини- циациялык немесе “алхимиялық” аяқталуы да емес] демек, өзінің қүқығын “объективті” түрде дэлелдей алмайды де ген пікір туған болар еді. Метафизикалык немесе эзотериялык диалектика сим- волдык қарапайымдылықпен де, рефлексивті күрделшікпен де түйіседі; рефлексивті күрделілік — мүны осы зйманғы адамға үғу канша киын болса да — одан сайын күрделіленс беруі мүмкін, бірак бүл арқылы ол акиқатқа бір сүйем де жақындай алмайды, озгеше айтсақ, ой мың есе тармақта- лып, әркилы бояуға ие болғанымен, “сыртқы” жоне “ду нияуи” болып қала беруі мүмкін, өйткені, қыш қүюшы Кандай қулыкка барғанымен, балшық алтынға айналмайды. 390
Өзіміз қолданып отырған тілден жүздеген есе терең ойлы тілді елестетіп көруге болады, өйткені, бүлай күрделіленудің шегі жок; әрбір анықтаманы өзінше аңғалдық деп санап, оған қисындық немесе имагинативті әшекейлер қолдану ар кылы ерекше жаркыл беруге болады; осының бөрі, бір жа гьшан, рефлексивтіліктің қүр өзі айтылған сөзге ештеңе қоса алмайтынын, екінші жағынан, өткен замандардағы даналар- дың айтқандары салыстырмалы түрде қарапайым болғаны- мен, кейде біздің заманымыздың өзінде аңғарылмайтын, содан да жоқ сиякты көрінетін ой кемелдігіне, мағынаға толы. Гнозис өзегіне апарар жолды сандырақ дәрежесіне дейін жеткізілген рефлексивтілікпен салу мүмкін емес, осы жолмен жүргісі келетіндер, сипалап, жобалап, олшеп-пішіп жүруге қүлықтылар, таным тәсілдерінің бәрі бірдей кисын мен төжірибе аясына сыя бермейгінін және бір қарағанда- ақ пайымдауға болатын немесе мүлде пайымдалмайтын шынайылыктар барын түсіне алмайды. * * * Алғаш жаратылған, өлі де болса жүмақтык үйлесімін жоғалта коймаған адам заттарды олардың бейне бір ішкі жағынан, олардың күллі субстанциялығы мен бірлігі күйінде корді; ал үлы күнәдан соң олар бүған тек сырттай гана, күллі акциденттілігімен, яғни, Қүдайдан тыс корінеді. Адам Ата — рух (рух ) немесе ақыл-ес ( акл ), ал Хауа Ана — жан (
); дәл осы жанның — рух “вертикалі” мен таза ақыл- дың экзистенциалды орталығының “горизонтальді” қосым- шасының, немесе, еріктің араласуымен рухтың экстериор- лануы мен тоналуы жүзеге асады; азғырушы жылан, осы қозғалыстың ғарыштық дем берушісі, тікелей ақыл-еске эсер етуге қауқарсыз, сол себепті де Хауаны, яғни, ерікгі кызық- тырып азғыруға мәжбүр. Колдің тыныш бетінде жел соқ- қанда, оның үстіндегі күн сәулесі шайқалып, болшектене бастайды; Жүмақтан куыларда (оны жоғалтарда — Ауд.) да тура солай болды: адам жанына түсіп түрған Алла нүры болшектенді де, күңгірттеніп кетті. Рухани жол — дүниеге әдепкі, таза козқараспсн карауға, барлық бар нәрсе ішінде балкып түратын ішкі түтастыққа кайта оралу, сол арқылы адам өмірінің мазмүны мен мағынасын қүрайтьш тепе-тендік
пен мызғымастык қатар өмір сүретін Жалғыздың ішінде — Абсолютте қайтадан туу. Осы, о баста жаратылған, пәк күй, осы бейкүнелық “ер те ңгі күнді ойламайтын” балалықпен туыстас. Софы — “сәттің сәбиі”
бүл, бәрінен бүрын, оның бойында мәңгілікті сезіну бар жөне үздіксіз “Алланы еске алудың” арқасында ол аспани шындықтың “уақыттан тыс сәтінде” отыр деген соз; сонымен қатар, ол Қүдай еркіне бағынышты, яғни, ол Қүдай қалағанның бәрін істейді; ол “бүрынды” да, “кейінді” де ойлап қиналмайды, өйткені, мүның екеуі де тәңірлік “қазірден” тыс, біз Қүдайдікі бол- ғымыз келетін жөне толық Сонікі болатын жалғыз сэттен тыс жатыр. 392 ҚОРЫТЫНДЫ Енді, кітапты аяқтай келгенде, біз мүсылмандық рухани жол негіздерінің қысқаша, мүмкіндігінше айқын түсіндір- месін бергенді қалаған болар едік. Діннің шынайылығы біздің мүмкіндіктерімізге сәйкес келетін оның терендігін де қамтиды, ал мүмкіндік — ықылас- пиғылдың ici61. Біз рухани ақиқаттарды танушы субъект та- нылатын объектімен салыстыруға келмейтіндей жағдайдағы білместігіміздің шамасына карай емес, өз ақылымыздың шамасына қарай үғынуға тиіспіз. Інжілдің Көне өсиеті де, Жаңа өсиеті де бізді Қүдайды бар күшімізбен сүюге шақы- рады, ал сол күштін ішінде ақылдың күші бар, адамды хай- уаннан ажырататын да, оның нәті де сол күш. Ақыл-естен тыс еркін ерік болуы мүмкін емес. Адамда бөрін қамтитын немесе трансцендентгі ақыл, яғни, абстракциялауға да, жо гары сезімдік интуицияға да бейім ақыл мен еркін ерік күші бар; дәл осы себептен де бір ақиқат пен бір Жол, бір ғана ілім мен бір тәсіл, бір дін мен бір тақуалык, бір иман мен
бір ислам бар; ал ихсан — олардьщ соңы мен мақсаты, бір мезгілде осы екеуінің ішінде жэне олардан жоғары күйде түр. Адам бойында біртүтастықты талап ететін әлдене, абсолютті һәм шексіз әлдене болғандықтан да
бар
деуге де болады. Акиқаттың мәнісі, нәті — өткінші мен Абсолютті ажы- ратып беру; Жолдың нәті —
түрақты түрде санамен түйсіну. Демек, бүл рухани контексте “нәт” сөзі “ихсан” сөзімен бірдей. Адам ақыл мен еріктен түрады дедік, демек, ол түсіну мен ізгілікген, озі білетін мен өзі істейтіннен түрады. Түсіну- Дің мағынасы
бірінші бөлімінде, ізгіліктің ма- ғынасы — екінші бөлімде;
метафизикалык ілімді мазмүндау арқылы немесе ізгіліктер туралы айтып отыру беру суреттеп жазуға болатыны сондықтан. Ш ахада- ның екінші бөлігі озі жалғасы болып табылатын біріншісімен нәті бойынша шендес, бүл ізгіліктердің ақикаттармен іштей шендестігі және белгілі бір мағынада олардьщ төркіні бола тыны сияқты нэрсе.
бірінші — Қүдайға катысты — бөлігі басты ақиқатгарды бейнелейді, екінші — Пайғамбарға Қатысты — бөлігі барлык негізгі ізгіліктерді көрсетеді. 219-26
Негізгі ақиқаттар төмендегілер: тәңірлікжәне “Жалғыз” Н әт С
Дат, Ахадия, ведалық “екеу еместік” мағынасында) туралы ақиқат; Жаратушы (
), өз күрамына бөліктері болмаған күнде62, тым болмаса, аспектілер мен сапаларын (сифат)63 енгізетін “растау” немесе “өзін растау” (Вахидья, “оқшаулану” және “бірігу”) принципімен байланыстырыл- ған “жалғыз” “Үстаным” (Принцип) туралы ақикат. Тәңір сферасынан тыс, бір жағынан — өзінің “періштелік”, “ква- зи тәңірлік” орталығы (Рух) бар макрокосм, ал басқа жагы нан, оның ең шалғай шетінде — біз “материя” деп атайтын ғарыштық Субстанцияның жиынтығы бар; бүл адамдар үшін әрі ажал шашатын, әрі пайдалы кабық. Непеншіліктің” және “білімнің” немесе озге сөзбен айт- сақ, “кедейліктің”, “жомарттықтың” жэне “таза жүректі- ліктің” кемел пішіндері ретінде көрінеді; белгілі бір мағы- нада
негізін қүрайтын да солар, бүл — иманның негізі болатын басты ақиқаттар, ал олардьщ терендеуі ихсан- ның негізі. Ізгіліктер біздің Қүдайға берік сенуімізді үш түрлі сипатта нығайтады: “қазір”, “осы жерде” жөне “бір сенген соң мәңгілік” сену. Софы уақытша “осы шақта” омір сүреді, мүнда өкінішке де, үрейге де орын жоқ; ол озін шексіз “орталыққа” орнықтырады, мүнда іштей жэне сырт тай тастүйін болып бірігеді немесе өзінен-өзі басым түседі; софының “күпиясы ” — мәңгі кимылшыл субстанцияның кемел қарапайымдылығында. “Өзімен-озі” болатын ол озіне “бардың бәрін” сіңіріп алады. Егер адам — Ерік болса, Қүдай — Сүйіспеншілік; егер адам — ақыл-ес десек, Қүдай — ақиқат. Егер адам — қауқар- сыз және қүлдыраған ерік болса, Қүдай — қызықтырушы махаббат; егер адам — күңгірттенген және адасқан ақыл-ес болса, қүдай — ағартушы жэне қүтқарушы Ақиқат, ойткені, сана табиғасының озі ақыл — ақиқатқа шендес бола оты рып, адамды таза және еркін етеді. Тәңір Махаббаты адам ды күтқарады, “біздің оз кейпімізге еніп”, ол томенге “қай- тадан көтерілу” үшін түседі; Тәңір Ақиқаты ақыл-еске “та- биғилықтан жоғары табиғи” объект үсынып, сол арқылы оның эдепкі тазалығьш озіне кайтару арқылы оны күтқара- ды, яғни, оның есіне тек Абсолют қана “бар екенін” , ал барлық салыстырмалылар, не, “бар емес” немесе таза Ақыл- ес немесе “Сана” түрғысынан қарағанда, “Одан озге ештеңе еместігін” салады.
Аллаһты Ақикат күйінде көрсететін Шахада тек қана ақыл-еске емес, соның тармағындай ерікке де бағытталған. Акыл-ес
Шахаданың негізгі мәнісін үққан кезде ол шынайы- ны шын еместен, “субстанцияны” “акциденциядан” айы рып үйренеді; бүл процеске ерік келіп араласқанда ол Ш ы найыга, төңіри “Субстанцияға” жармасып, соған назарын тігіп, осы шүқшиюды рухқа жеткізеді. Шахадамен нүрлан- ған Акыл-ес Алладан өзге объектіні танымайды, өйткені, қалғанының бәрі оған Аллаға қатысты немесе байланысты күйде ғана көрінеді; күллі кептік мүндай ақыл-ес үшін Жалғызға келіп тоғысады; егер Қүдайдың мейірімі түссе, ерік те сөйтеді. “Қүдайды ееке алу” біздің Ол туралы ойла- уымыздын және түсінуіміздің тереңдігіне байланысты: Ақиқат заттардың нәтін корсеткен дэрежеде біздің ойымызға сыяды, біздің бойымызды билеп алып, оны үзік-үзік, бол- жаусыз ы рғақпен аз-аздап өзгертеді. Біздің рухымызда кристалданған ол “біздің озі қандай болғанындай болғаны- мызша біздің кейпімізге енеді”. Ақикат манифестациясы — Махаббат мистериясы, дэл осылайша, махаббаттың мазмү- ны — Ақиқаттың мистериясы. Сэзімізді корытыңдылай келе, біздің барлық ой-толғам- дарымыздың мақсаты оқырманға тарихи даму үстіндегі мүсылман эзотеризмі туралы түсінік беру емес, оны Ислам- ның тамырларымен тікелей байланыстыра отырып, оның негізгі белгілерін анықтау болғанын тағы бір кайталағымыз келеді. Біз суфизм айтқанның бәрін қайталауға емес, оның озінің күллі күрделі тарихында нендей болудан бас тартып кормегені туралы айтуға тырыстық. Мэселеге бүлайша келу бізге — мүмкін, сыртқы үйлесімді бүзғанымызбен — суфизм- нің озге дэстүрлі перспективалармен түйісер түстарына, сон- дай-ақ, айналамыздағы және оз ішіміздегі бір мезгілде әрі тэңіри-адами, эрі адами-тәңіри болып табылатын қүрылым- дарға тоқталуға мүмкіндік берді. 395 Сілтемелер 17 Дәруіштердің әндері мен билері — ажалсыздық ырғақтарының символдык, рухани түргыдан осерлі жаңғырығы, олар күллі тіршілік тамырларымен корінбей ағатын тоңіри шырындарды еске салады. Бүған коса, доруіштік ғүрыптар экзотериялык жоне эзотериялык шынайы- лықтар арасындагы белгілі айырмашылықтың мысалы сиякты; саз бен биге жалпы Заң тыйым салған, алайда, эзотеризм оны шарап симво- ликасын — Заң тыйым салған ішімдік символикасын колданғаны сияк ты дэрежеде ғана пайланады. Мүнда танданарлык ештеңе жоқ, өйткені, экзотеризм Заңның “ор әрпін” сақтайды, ал эзотеризм “күдай уйрет- кенді” қолданады. 11 Шектеулілігіне карамастан, оны кінәлаудың орны жоқ, өйткені, ол қайтадан жасауга келмейтін адами негізге табан тірейді. 3/ Бүл жерде рухани коңіл-күйлер “газел” делініп отыр. 4/ Бүл жерде психологиялық магынадагы махаббат емес, “тірі ақиқат”, “тәңіри ынтызарлық” магынасындагы сүйіспеншілік туралы айтылып отыр. Бүл жерде “суйіспеншілік” “пішіндерге”, ягни, “суық” пен “өлі” бірдеңелерге қарсы қойылып түр. 5/ С озбе-соз: “оның түйелері”: “Ғазелдер” сияқты “түйелер” де ру хани шынайылықтар бейнесі. 6/ Джелал ад-Дин Руми де осыған үксас ой айтады: “ Егер біздің сүйік- тіміздің бейнесі пүтқа табынушылардың қүжырасында түрса, Қагбаны айналудың қажеті ж оқ”. Егер Қагба хош иісінен айрылса, ол синаго- гага айналады. Егер біз синагогадан Онымен бірігудің жүпарын сезінсек, ол біздің Қагбамызга айналады. Осы омбебаптық Қүран аяттарында былай айтылады: “Батыс та, Шыгыс та — Алланікі, сендер кайда кара- саңдар да, сол түстан оның дидарын көрер едіндер” (II, 115); “Айт: Аллаһ дейсіңдер ме, немесе, Мейірімді ( ар-Рахман) дейсіндер ме, сен дер оны қалай атасандар да, Оның есімдері асыл” (XII, 110). Соңгы аяттагы Аллаһ есімдері ортүрлі рухани перспективаларды, яғни, дін- дерді білдіруі мүмкін. Олар тасбиықтың моншақтары сияқты, ал олар тізілген жіп — оларды бір тәңіри нотке біріктіретін гнозис. 7/ Осы замангы “мэтіндерді сынаудың” “психологиялық” ж эне озге де мыңкылына кідіргіміз келмегендіктен, біздің дәірімізде Ібілістің тек қайырымдылықты қолга алып, оны атеистік альтруизмге айналдырып қана қоймай, киелі Жазбаларды түсіндіруге де кірісіп кеткендігін ес- кертумен шектелеміз. 8/ “Бәрінен үлық Аллаһ, — деп жазды Джелал ад-Дин Руми, — бірінші кездескен адамга тіл қата қоймайды; мына дүниенің мықтыла- ры сияқты ол әлдебір етікшімен эңгімелеспейді, бүл үшін оның кеңес- шілері мен орынбасарлары бар. Біз Аллаһқа оның озі тандаган адамдар аркылы гана тіл ката аламыз. Үлык Алла оларды біздер Озімен солар аркылы тілдессін деп озге адамдар арасынан ерекшелендіріп койган”. Пайгамбарлар Келуіне арналған осы үзіндіні дэстурдің беделді түсінді- рушілерінің еншісіне багыштауга да болады. 9/ Ойлы оқырман Никодимнін Христке түнде келгенін еске түсіреді; осындай дәлдік эзотеризм немесе гнозис үшін маңызды да нэрсе. 10/ Қүран рецитациясының күллі маңыздылыгын осы қүдіреттілік аркылы аңгаруга болады. Ибн Араби озінің “ Рисалат әл-К удс” атты 396 кітабында бүкіл өмірін Қүранды үздіксіз окумен өткізетін софылар туралы баяндайды, егер оріптерден түратын мәтіннің қабығының арғы жағында біздің ақылымыздан басым түсетін нақты жоне өсер еткіш рухани нөт жатпаса, бүл мүмкін болмас та еді. Қүранның кейбір аятта- ры белгілі бір жагдайларда жын-шайтанды куып, наукастарды емдей аларлық күшке ие екендігі осы ғажайып күдіреттін корінісі. п/ Христос сойлеген тіл болғандыктан, арамей тілі де киелі деп са- науға болар еді, бірақ, бүлай деуге болмайтынының үш себебі бар. Біріншіден, Христианшылдыкта да, Буддизмдегі сиякты, Аян деп Ава- тараның өзі саналады, сондыктан, Жазулар мүнда озге діндердегідей не- гізгі және қүнды рол аткара алмайды; екіншіден, Христтің арамей тілінде сейлегенінің созбе-соз жазбасы бізге жеткен жоқ, бүл біздің өдепкі ескертпемізді нығайта түседі, ал, үшіншіден, сайып келгенде, Христтің озі үшін арамей тілі емес, ежелгі ебірей тілі киелі болып саналды. Тал- мудта “Періштелер арамей тілін білмейді” делінгенімен, бүл тілдің белгілі бір литургиялык, күндылығы бар, ойткені, бүл тіл — Иисус Христтен көп бүрын Даниил мен Ездра сойлегені үшін “киелілендірілген” (сак- ральданған) тіл. '2/ Бүл тандаулылар қоғамдарына да тон. Қүдай қаласа, ежелгі фи- лиацияның жаңа тармағын немесе бір кездері омір сүрген инициация- лык орталықты қоршап, конгрегация күруга да болады, бірақ, “өзін өзі ақтайтын” жаңа “когам” күру мүмкін емес, себебі, ол, бәрібір, түге- лімен достүрлі багыттагы қауымдарга тоуелді болады; тіпті, олдекімнің олдебір “спириттік” үйірмеде немесе мектепте, ягни, дүнияуи сипат- тагы уйымда шынайы тандау (багыштау) ғүрпын енгізгісі келген күнде де, осы үйірмелердің атмосферасының озі-ақ бүл гүрыптардың монісін жойып, оларды бүрмалауга соқтырган болар еді; рухани казынаны ко- рінген жерде сақтауга болмайды. 13/ Ислам — элем діндерінің соңгысы. Сикхтардың діні де бірегей норсе; бүл Кабир эзотеризмімен салыстыруга түрарлык эзотеризм, ол индуизм мен суфизмнін катар омір сүруінен туындаған бірегей жаг дайда дүниеге келген, соның озінде бүл енді қайталанбайтын мүмкіндік болып табылады. '4/ Мүнын барлық киелі Жазуларға, атап айтканда, інжілдік тарихқа қатысы бар: Израильдің азабы — Қүдай іздеген жанның азабы. Ал Хрис- тианшылдыкка келетін болсак, онын аясында “өзгертуші киенің” ролін, негізінен, Псаломдар атқарады. 15/ Христианшылдыкта “Кітап” косымша “тон” мен “қан” немесе “нан” мен “шарап” үгымдарымен коса “Тон” үгымымен алмастырыл- ған. Тән — ең алдымен, Тэнірдің өзін долелдеуі, яғни, Шексіздіктің түңғыш кристалдануы; одан соң — гарыштық Нот, Христтің нагыз “мис- тикалык” Тоні; ақыр соңында, ол осы Тонде “крисгалданган” жаратылган тіршіліктердің әлемі. |6/ Гректер эфир туралы айтпайды; бүл үнсіздікке, сірө, олардың оны ауада еріп кетті деп есептейтін түсінігі себеп болса керек. Коне еврей тілінде “авир” созі ауаны да, эфирді де білдіреді; гор, “жарық” создерінің түбірлерінде де сол негіз жатыр. 17/ Ислам ақырзаманда жарық пен ыстык болінеді деп үйретеді; жарык (нүр) жүмакка, ал ыстык — тозаққа айналады; аспан нүры таза, тозақ қызуы караңгы. 397 18/ Орта ғасырларда, арғы замандардағы тожірибеге сұйене отырып, інжілді дөл осылай оқыған. Достүрлі интеллектуалдылыктың негізгі тірегі герменевтиканы теріске шығару фатальді (үмітсіз) түрде “ғылыми сын- ға” және киелі мәтіндерді күйретуге өкеп соқтырды. Егер әліппелік, эріптік түргыдан түсіне бастасақ, “Әндердің әнінен” не калган болар еді? 19/ “Мүсылман”, бірак, корінген мүсылман емес. 20/ Дэл осы объективтілік Адам Атаның барлық жондіктер мен зат- тардың атын атауына мүмкіндік берді, озгеше айтсак, адамға озін мүлде жүктеу/скачать 13,67 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|