М э д е н и м у р а «Мэдени мұра»

3. 

О баста “алты күнде ғалам жасаудың”  сандық көрсет- 

кішіне сай, соның үлгісін пайдаланып көптеген туынды схе- 

малардың жасалғандығын топшылауға болады.  Міне, осын­

дай  “алты”  немесе  “бір  +  алты”  моделі,  уақыт  өте  “жеті” 

моделіне ауыстырылған; бүл модельді пайдаланушы дәстүр- 

лер,  “жеті”  санының аса  маңызды,  киелі символ  екендігін 

сезініп, осы санды коптеген схемаларда пайдалана бергенімен, 

осы  жетілік  модельдің  о  баста  “бір  негіз  бен  оның  алты 

нәтижесі”  (бір  +  алты)  екендігін үмытып кеткен еді.

Алты санының, дәлірек айтқанда, оның еселенуі болып 

табылатын  алпыс  санының  актуалдануы  осы  күнгі  сағат- 

тық, минутгық, жалпы алғанда бүрыштық (градустық) есеп- 

теулерден де корінеді. Ал, мүндай (“алпыстық”) есеп-қисап 

жүйесі, реалды тарихтың деректерімен шекгелгеннің өзінде 

де,  Шумер заманынан белгілі5.  Бүл да — кездейсоқтық емес, 

мүндай есептеу жүйесінің қалыптасуына да бастапқы  “ал- 

тылықтың”  болуы қажет.

Сонымен,  Алла  Тағала  ғаламды  әлдебір  алты  кезенде 

жаратып, игерген еді. Ол — бастапқы негіздің, нүрдың алты 

сыртқы көрінісі, алты туындысы, алты нәтижесі, алты сәулесі 

болатын.  Міне,  байыргы замандарда-ақ,  адамдар,  осындай 

бір бастаудан тараган алтылықтың болгандыгын білгенімен, 

оның себебін түсіне  алмаған;  бүгінгі  адамдар да  оны біліп 

отырган жок. Сондықтан да, олар, осы “бір + алты” моделін 

түракты  үлгі,  матрица  деп  кана  кабылдап,  осы  матрица 

негізінде  басқа,  іс  жүзіндегі  қарабайыр  алтьищктар  (мен 

жетіліктердің) мысалдарын жасаған.

Келтірілген кескінге қарап, Алла тагаланың жасампазды- 

ғын  “жет”  үгымымен  беруге  болады.  Яғни,  кіндік-нүктеде 

орналасқан,  абсолют,  негіз,  Принцип  болып  түрган  “жет” 

сөзі —  қүдайдың жасампаздыгының атауы,  “жеті”  саны да 

осындай  мағынаға  ие.  Осындай  соз  жасау,  қүрылымды 

түсіндіру  үлгісі  шумерлік  мифологиядагы  Күн  тәңіриесі  -  

Уту мен кечуалық (инкгік) мифтегі Күн тәңіриесі -   ИнтидіҢ 

есімдерініц қалай қалыпгасқанын корсете алады: “унгт/уңг” > 

“ут” >  “уту(к)”,  “ингт/иңт” > “инт”  >  “инти”. Аргыказактык 

“Жет” үғымын түсінуде де осы “Уту” мен “Инти” сөздерінін 

этимологиялык нәтижелері қосалқы комек бола алады.

5 Алан  Ф .Элфорд.  Боги  нового тысячелетия.  М.  “ Вече”.  1999 

С. 

163.

430

Ш умерлік нети  — жетекші

Менің  “ңеңт/нгенгт”  праформасының  ілкілігі,  оның 

“жет”  жөне  “инициация”  сөздеріне  негіз  болғандығын 

дәлелдейтін жанама айғақ ретінде шумерлік мифологияның 

мысалын келтіруге болады. Шумер мифологиясындағы “жер 

асты патшалығының”, яғни “өлілер дүниесінің”  қакпасын, 

кіре  берісін  күзетуші  кейіпкердің  есімі  —  “Нети”.  Оның 

есімінің де дей-түрктік “ңеңт/нгенгг” праформасынан шық- 

кандығы  көрініп  түр:  “ңеңт”  >  “нет”  >  “нети”.  Оныц 

есімініц қазақтағы  “жет” сөзімен бір теюгі екендігін ескер- 

еек,  “нети”  сөзінің  мағынасының  “жету,  жеткізу”  немесе 

“өткізу,  ішке енгізу”  болатындығына көз жеткізуге болады. 

Бүл да — шумер-түрк тілдік байланыстыц  ақиқаттығымен 

қатар,  термин  жасаудағы  шумерлік  тілдіц  емес,  дей-түрк 

тілдің үстемдігін, жетекшілігін дәлелдейтін айғақтардьщ бірі.

Нети — жер асты патшалығыныц жеті қақпасын күзетеді, 

ол өлген жанды жеті қақпадан алып өтіп (жетектеп, жетегіне 

алып),  о дүниеге өткізеді.  Жетпектік  (инициациялык)  ма- 

ғынада  Нети  — жетекші,  жетектеуші,  жетегіне  алушы,  ол 

жеті түрлі инициациялық сынақ сатыларынан жетпекшіні 

жетектеп,  оған  жол  көрсетуші,  ақыл-кецес  беруші  болып 

шығады.  “Нети” есімініцдей-түрктік этимологиясын анықтау 

маған шумерлік Шолпан — Инаннаның жер асты еліне жа- 

саған сапары жөніндегі мифті түсіндіруге мүмкіндік береді.

Ідіріс  немесе А қ нүк/ен ох есімінің 

дей-түріктік  негізі

Қарастырылып отырған праформадан өрбіген создердің 

бірі ретінде мен Ідіріс (Ыдырыс,  Идрис) пайғамбардың есімін 

Де корсеткім келеді.

Ідіріс немесе  Ыдырыс  (Идрис) — ислам дінініц пайғам- 

барларыныц бірі, сопылық (суфийлік) танымның көзін аш- 

Қан  осы  Ідіріс  болып  есептеледі.  Әбілғазыныц  “Түрк 

Шежіресінде”  оныц  “А қнүк” деген екінші есімі де аталады, 

мүнысы таураттык  (иудо-христиандық)  Енох  (Энох)  пай- 

ғамбардың есімініц түрк тілінде бүрмаланған нүсқасы  бо­

лып табылады  (Енох -  Акнүк).  Расында да,  Ідіріс пен  Енох 

бір түлға ретінде қарастырылады.

431

Әбілғазының “Түрк шежіресінде”, Адам-атадан Нүх пай- 

ғамбарға дейінгі үрпақтар тізімінде  Ідіріс  -  жетінші үрпақ 

болып аталады, мүнда ол — Бердінің баласы,  Мүтүшлақтың 

әкесі6.  Басқа  шежірелерде  ол  Шиш  пайғамбардан  кейінгі 

үрпақ  ретінде  аталады.  Иудо-христиандық  Енох  та  -   бір 

нүсқада Адам-атаның жетінші үрпағы болып есептелсе, бас­

ка  бір  нүсқада  ол  Адам-атаның  үлкен  үлы  деп  саналған 

Сифтің үлы,  Нойдың (Нухтың)  арғы атасы,  Мафусаилдың 

әкесі  болып  суреттеледі,  мүндағы  Сиф  -   Шиш,  Мүтүщ- 

л ақ  — Мафусаил болуы мүмкін.

Әбілғазылық шежіреде Ыдырыстың дінді, ғылымды, ме- 

дицинаны  меңгерген  адам  екендігі,  халқын  82  жыл  қүдай 

жолына үндегсндігі, жүмаққа кеткендігі айтылады.  Жалпы, 

Ідіріс пен Енохқа қатысты мынадай негізгі екі мезет бар:

1.  Басқа дүниеге сапар шегуі. Ідіріс жеті қак, көкте, жеті 

тамүқ пен сегіз үжмақта болады,  Енох та өлмей түрып жү- 

мақты кореді,  аспанның 7 қабатын аралайды.

2.  Олар уақьгг өлшемімен байланысты. Енохтың өмір сүру 

жасы  — 365  жыл,  яғни  ол жыл  циклін  символдайды.  Ідіріс 

пайғамбардың күн сайынғы өліп-тірілетіндігі жөніндегі мо­

тив бар делінеді;  мүндайды,  әдегге, солярлык мифпен бай- 

ланыстырьщы.  Ең  бастысы  —  Ідіріс  бүл  жерде  тәуліктік 

уақытты символдайды.

Осы екі сипат  Ідіріс/Енохты уақыт пен  кеңістікті  мең- 

герген кейіпкер етіп шығарады. Сопылар Ідірісті тек еврейлік 

Енохпен ғана емес,  эллиндік Гермеспен,  мысырлык тәнірие 

Тотпен шендестіреді, олардьщ барлыгын бір адамның ор түрлі 

ортадағы есімдері деп есептейді7.  Тот пен Герместың бейне- 

лерінің қандай екендігін білсек (бүлар жөнінде де,  Гермес 

пен Тот жөнінде де  “Ер Төстік”  макаласынан оқи  аласыз- 

дар),  Ідірістің негізгі функциясының “жетекшілік”  болған- 

дығын аныктай аламыз.  Ол — даналықтың, ғылымның иесі, 

инициациялык (жетпек) сынақтарының жетекшісі. Сондык-

6  Адам  немесе  Сафиолла  (1000  жыл)  —  Шес  пайғамбар  (912  жыл)  — 

Ануш  (912  жыл)  —  Қинан  (840  жыл)  —  Мэһлайыл  (920  жыл)  —  Берді 

(960  жыл)  —  Ахнұқ  немесе  Ідіріс  —  Мұтүшлак,  — Ломек  —  Нүх  пайғам- 

бар  (950  жыл);  осының  ішінде  Моһлайылдың  С ос  қаласын  (Сузы?) 

қаласын түрғызып, там  үйлер салдырып,  кент жасауды  (оған дейін адам­

дар  үңгірлер  мен  аңғарларда  түрушы  еді)  және  егін  салуды  үйреткендіп 

айтылады.

7  Идрис  шах.  Суфизм,  с .224.

432

тан онын, есімін де  абак таңбаның кіндік нүктесінің атауы 

болган 

“еңт /енгт

 ” немесе 

“ңеңт /нгенгт ”

 праформасынан 

өрбі гіп коруге болады.  “Энох” есімін еврейдің “оқыту, үйре- 

ту, дәріс беру, тәрбиелеу”  немесе “оқытушы,  мүғалім, үстаз, 

төрбиеші”,  “ағартушы” деген мағыналарды берер деп топ- 

ш ы л  

анатын 

“һапок”

 сөзінен шыгарады (Енох.  МНМ  1-435), 

бірас, та, біз, осындай түсіндірмені о бастағы ақиқат деп деп 

есепгей 

алмаймыз, ойткені, коне еврейлер де өздерінің діни- 

танымдық жүйесіне сыртган, бөгде тілден қосылған бейненің 

есімін, уақыт өте, өз тілдерінде этимологизациялауға үмтыл- 

ғавда, әлгі богде созге сырттай,  айтылу түрғысынан жақын 

келетін өз тілінің созін пайдаланып, түпкі есімді, сол создің 

мағынасына қарай  бейімдеп озгертуі де  мүмкін.  Біздіңше, 

“енох”,  “hanok” созінің праформасы 

“ng-ngt”  >  “nh-anht”  > 

“һ-апһ”

  > 

“һапоһ”

  түрінде  өзгеруден  өткен  сиякты.  Бүл 

жағіінан  ол  шумерлік  мифтегі  жер  асты  патшалығының 

күз(|тшісі,  қакпашысы  -   Нетимен  есімдес болып шығады. 

Енок/Ідірістің грек мифологиясындағы “олгендердің жанын

о  дүниеге”  дейін  жеткізіп  салушы  болған  Гермеспен 

шецдестірілгенін ескерсек, дэл Гермес сияқты  “жеткізіп са- 

лушъі”  мамандығына ие болған Нетқцің Енохқа шендесті- 

рілүіне тіпті де таң қалуға болмайды.

Ал, араби  “Идрис” есімі ше?  Оның есімі де таңба аркы­

лы ‘^оқылатын”  кіндік нүктенің атауы болған “ingt-ur”  пра­

формасынан  шықкандығы  көрініп  түр: 

“ingtur” >  “in tr ” > 

“idr\” 

—

  “идрис”  (“Еңт”  праформасы  жоніндегі  мақаланы 

қараңыз).  “ Идрис” сөзінің (сірө, түрк тілдерінде)  “Индрис” 

дегс н  вариантының болғандығын түрктанушы  Н.А.Баска- 

ков атап корсетеді;  оған, оз кезегінде,  “Идрис” созінің “Ин- 

Дри:” деген вариантының грек тіліндегі “andreios”  (“муже- 

ств( нный”,  “храбрый”)  созінің  озгеріндісі  екендігін  про­

фессор  Ю.  Н.Завадовский  айткан  екен8.  Бүл  жерде  араби 

есш нің грек созінен шыққандығы жонінде созсіз сенім жок, 

онь:ң есесіне есімнің негізінде “ид-” емес,  “инд-” компонен- 

тінің жатқандығы  менің этимологиялық қисыныма  толы- 

ғыңан  сәйкес  келеді.  “Идрис”  —  “И ндрис”  есімінің  пра-

М

стой

есім

Н.  А.  Баскаков.  Русские  фамилии  тюркского  происхождения. 

Наука”.  1979.  с .201.;  Осы  кітапта  орыстьщ  Тухачевский,'Тол- 

Дурново  сияқты  ақсұйектер  әулетінің тұп  атасы  ретінде  Индрис 

аталады.

433

формалық нүсқалары ретінде  “іңт”  >  “іңтүр”  -   “ішке кіру 

ену,  есікке  кіру”  мағыналы  сөздерді  атай  аламын,  бүл ма 

ғыналар  аспанның  жеті  қабатын  аралаған,  жеті  тозақ  пе 

сегіз үжмакты көрген  Ідірістің болмысына толығынан сөй 

кес келеді. Өйткені, өлгіндей сапар (жеті қат көкке көтерілу 

жеті тозакты кору,  сегіз үжмақты көру) тек кана  “тесіктен 

есіктен ары қарай, ішке қарай әткенде, енгеңде” ғана мүмкі 

болмақ.  Түрк  шежіресіндегі  салор  руынан  ш ыққан  Қаза 

бектің әкесі “Энкеш ” деп аталса,  атасы — “Эндер” деп ата 

лады9.  Бүл — оғыздардың, сірә, олардың алдындағы юебань 

діктердің көне  (түрктік) есімдерінің бірі.  Міне,  осы есімні: 

арғы тарихының б.з.  ғасырлардағы юэчжилерге де катысть 

болуы  мүмкін  екендігін  ескере  отырып,  Индрис  —  Энде 

сәйкестігінің де  тым  ерте  замандарға  кететіндігін  дн  топ 

шыдап коруге болады.

Бүл  создің де,  алдыңғы  “енох”  созінің де  авторлары 

дей-түрктер,  тек  “енох”  созін  ежелгі  семиттер  (еврейлер 

шумер тілінің делдалдығы арқылы алса,  “идр”  сөзін (араб 

тар) басқа бір жолмен алған.

“Жет” және “Жеңеше”.  “Юэчжи” мәселесі

“Ж ет”  үғымының байырғы болмысын реконструкция 

лау бізге тағы бір маңызды мәселе — қазақ халкының байырғь 

ата-бабаларының қатарына жататын тарихи жамағат,  қыта " 

таңбалауында  “юэчжи”  деп  аталған  жүрттың  атауыны 

тәркінін анықтауға мүмкіндік береді. Юэчжи мәселесі — қаза 

тарихы  үшін  (біздің тарихшыларымыздың  назарынан  тые 

қалғанына  қарамастан)  аса  маңызды  дүние,  өйткені  мен, 

қазак тарихының “белгілі” бастауьш хуннулардан емес (әрине, 

хуннулар да — қазақ халқының арғы ата-бабаларының бірі, 

бірақ ең негізгісі емес),  нақ осы юэчжилерден бастап отыр- 

мын (бүл жонінде үшінші кітапта қарастыратын боламын).

Бүгінде  “Ю эчжи” деп жазылып жүрген этникалык тер- 

миннің  байырғы  қытай  тіліндегі  айтылу  нүсқасын  зерт-

’  Салор  Қазанның  дүниеге  келуі  туралы  “обілғазылық”  аңыздағы 

баска кейіпкерлер  —  Ирек  мен  оның үлы Араклының есімдерінің есен- 

қазақ  заманының  аңызында  Ерек  (Айрақ)  пен  Еректі  (Айрақты,  Эрек- 

ли,  Ирекли) есімдеріне айналғандығын ескерсек,  Эндер мен оның ыкти- 

мал  варианты  —  Эндездің  есен-қазақ  аңызында  Андызға  айналғанды- 

ғына  сенуге  болады.

434

^еушілер 

“n g iw a t-tie”

  турінде  болған  деп  жүр;  одардың 

п а й ы м ы  

бойынша,  бағзы  қытайлар  бөгде  тілде 

“u ti’  ( “o ti” 

н ем есе 

“a ti”)

 түрінде айтылуы мүмкін этнонимді өз тілінде 

“n giw at-tie” Д£П

 

бүрмалап айтып, таңбалаған көрінеді.

Сонымен  катар  бүл транскрипцияны ң қытай  тілінде 

мағыналық салмағы да  бар,  мүндағы  “ю э”  сөзі  “Ай,  өйел 

куаты  —  Инь,  жүбай,  ханым”  дегенді  білдіреді.  Басқа  да 

транскрипциялары  бар,  олардан да  “Айға”  қатысты түсі- 

йіктер шығады.

Мен бағзы қытайлық 

“ngiwat-tie ”

 терминінің бөгде тілдік, 

делірек айтқанда дей-түрк тілдік түпнүсқасының “нгенгг/ 

Іңеңт” 

( “ngengt”)

  түрінде  болғандығын  түспалдай  аламын, 

бүл соз кем дегенді үш  мағынаға ие  болып түр:

1) “нгенгт/ңеңт” 

( “ngengt”)

  праформасынан  түрктің 

гжеті” сөзі шыққан.

2)  “нгенгт/ңеңт” 

( “ngengt”)

  праформасынан біз қарас- 

тырған  “Ж ет”  (мүрат,  мақсат,  кәміл,  абсолют,  Принцип) 

үғымы шыққан.

3)  “нгенгг/ңеңт” ( 

“ngengt’)

  праформасынан бүгінгі қазак- 

тағы  (түрктегі)  “жиен”,  “жеңге”,  “жеңеше”  создері  шык- 

қан:  “жиен”  <  “жиген”  <  “йенг”- “ен ”  <  “нгенг”/ ”ңең”; 

“жеңге”  <  “жең”  <  “йенг”  <  “нгенг/ңең”;  “жеңеше”  созі 

“жеңге”  (“жең/женг”) және  “еш е”  сөздерінің қосылуынан 

пайда болған, мүндағы “жең” сөзінің праформасы — “нгенг/ 

ңең”, ал,  “еше” сөзінің праформасы — “енгт/еңт”; бастапқы 

сөз  “нгенг-енгг/ңең-еңт”  түрінде  болған,  сондықтан  осы 

праформаның “Ай,  әйел куаты -  инь, жүбай, ханым” деген 

мағыналық  салм аққа  ие  бол  қы тайлы қ  “юе’’/ ’’ngiwat” 

иероглифінің астарында жатқандығына сенуге болады.

Осындай праформалық қисьшдар негізінде “жеңеше мен 

жиен”,  “жеңеше мен жеңге” деген байланысты  “жеті абақ” 

немесе жеті (алты)  шоғым таңбалар түрінде кескіндеп,  ма- 

ғыналарын түсіндіруге болады. Ал,  әзірге айтарым — “жеті 

тайпалы юечжи” деген этникалық терминнің негізінде ре­

алды жеті тайпаның емес,  “жеті” жөне “жеңге/жеңеше/жиен” 

үғымдарынан ш ыққан мифтік жеті тайпаның жатқандығы. 

Ең  бастысы  — юэчжилердің тілдік түрғыдан  алғанда  үнді- 

европалық емес, дей-түрктер болып шығатындығы.

“Ю эчжи”  терминінің  түпнүсқалы қ  жай-жапсарына 

Қатысты басқа да қисындарым бар  (жай тасымен, Жайашы 

есімімен, т.б.),  олар жонінде екінші,  үшінші кітаптарымда

435

қарастыратын боламын, ал, эзхрге осы этимологиялық түспал- 

дың да,  аталған кітаптарда көрсетілетін түспалдардың да іс 

жүзінде бір праформах;ан орбіп шығатындығын,  бар болга­

ны сол праформадан өрбіген өзара сабақтас мағыналық ва- 

риациялар екендігін алдын ала ескерткім келеді.  Мен юэч­

жи  мәселесі  алдағы  кітаптарымда  басқа  тақырыптарда да 

оральш соғатын боламын, өйткен, нақ осы юэчжилер — түрк, 

қазақ  тарихының  үздіксіз  тарихын  қалпы на  келтіруге 

мүмкіндік беретін ең басты тірек-буын болып табылады.

“Көк” сөзі және оның туындылары

“К өз” ,  “кө к” ,  “көр”  және  басқа да  біраз  үғымдардың 

шығу  тегі  ортақ  болып  келеді.  Бүл  создердің  басым 

копшілігі арғықазақ мифологиясын реконструкциялауда аса 

маңызды рөл атқаратын болғандыктан,  олардың ілкі түрпа- 

тын  қалпына  келтіру  аса  қажет-ақ.  Міне,  сондыктан  да, 

сатьшы  реконструкциялауды қолымнан  келгенше  жүзеге 

асырмақшымын.

Бірінші кезекте,

 бастапқы дыбыс — “ң /н г” праформасы 

“к ”  (қ, х, һ)  болып озгере алады;  осы  “к ” дыбысының “т”, 

“м ”,  “р ”  сияқты маңызды праформалар болып табылатын- 

дығын айтып откен болатынмын (“Таңбаны  ”оқу”  мақала- 

сын қараңыз).

Екінші кезекте,

 бастапқы таңба “оқуындағы” нүкге мен 

шеңбердің/сәуленің біреуінің атауы болған  “ң /н г ”  сәзінің 

“к ”  сөзінің  басуына  байланысты  бастапқыда  “ң-ң /нг-н г” 

түрінде “оқылатын” абақ/шоғым таңбалар енді “к-ң/к-нг” 

және  “ң -к /н г-к ”  түрінде  “оқыла  бастайды”;  біріншісінде 

“к ”  — нүкте атауы,  “ң ”  — шеңбер/сәуле атауы болса,  екін- 

шісінде — керісіниіе белгіленеді.

Үшінші  кезект е,

  пайда  болған  “к -ң /к -н г ”  созі,  сол 

күйінде бүкіл таңбаның да, оның жекелеген элементтерінін 

де  (нүкте мен шеңбердің/сөуленің)  атауы бола алады,  сон­

дыктан, таңба  “оқудың”  кейінгі сатыларында да, таңбасыз 

соз жасау процесінде осы создің негізінде бірнеше жолмен 

(әдіспен)  түтас  үғымдық  комплекстер  калыптасады.  Мен 

осы әңгімемде тек бір ғана жолды қарастыратын боламын.

Абақ (шоғым) таңбаның нақты мысалдағы “оқылуында ” 

кіндік нүкгенің атауы ретінде “к-ң/к-нг” негізді “коң/көнг 

(“қон/қонғ”, “күн/күнг”, “қүн/қүнғ”, “кің/кінг”, “кын/кьінг  > 

т.б. дыбыстық вариацияларымен қоса) созін алып корейік.

436

Kef in отырғандарыңыздай, ілкі түрпаттык, “көң” сөзінен

әр  түрлі  өзгеру  жолымен  бүгінгі  қазак  тілінде  бар  “көк”, 

“көл”,  “көр”  және  “көз”  сөздері  шығып  түр.  Қарапайым 

қиеын бойынша,  егер сөздер бір баетаудан ш ыққан болса, 

онда ос ы сөздердің ортақ еипаттык (мағыналық) белгілері, 

барлығына ортақ бастапқы мағына да болуы тиіс.  Енді осы 

сөздерді қарастырып көрелік.

“К өк” сөзінің қазак (жалпы түрк, тарихи түрк) тіліндегі 

мағыналары мынадай10:

1.  “ К өк”  сөзі  “ілкілік,  түпкілік,  алғаш қы лы қ”  сипат- 

қа  ие,

(көне кіыпшақ тілінде)11  деген туынды мағыналарына қарап 

көз  жеткізуге  болады.  Бүл  мағына,  өз  кезегінде,  “к ө к ” 

сөзінің  абак/ш оғы м   таңбадағы  кіндік  нүктелік  орнын 

көрсетеді.  Сондыктан  да,  “кок”  еезі  Нүрдың,  қүдайы 

Қүдіреттің,  яғни,  керілместің (непроявленность)  бір атауы 

болып есептеледі.  Сол аркылы бүл соз  Нүрдың эманация- 

еы болған  Ілкі Тердің,  оның эманациясы болған Теретам- 

ның да атауы болып шығады.

2.  К ек  —  тіршілік  тумағы  (зародыш),  оның  осуі,  енуі 

нәтижесінде  тіршілік,  ғалам  пайда  болады.  Қазақ  тілінде

10  ”Кок”  созінің  мағыналарына  катысты  қисындар  Тыныштыкбек 

Әбдікәкімұлының  “Кок:  ис  аңқымасынан  екінші  аңқыл”  деген  мака- 

ласында  (“Жас  Алаш”  газеті.  1999.  19  қазан)  келтірілген;  мақала  авто- 

Рының  үсынған  “аңқыл-иістік”  түжырымдамасының  тосын  болғаны- 

мен  псрспективалы  екендігін  айта  отырып,  нақты  “көк”  созіне  қатыс- 

ты  айтқандарының  копшілігін  кабылдаймыз.

11  Н.  А.  Баскаков.  Имена  половцев  и  названия  половецких  племен 

в  русских  летописях.  / /   Тюркская  ономастика.  “Ғылым”.  1984.  С.  67.

437

бүл  сипат  ең  алдымен  өсімдікке  қатысты  қолданысқа  ие 

болған;  ягни,  “кө к”  -   шоптің  жалпы  атауы,  “көктеу” 

“кектем”,  “көкке  жайылу”,  “кек шығу”  сияқты  сездердің 

мөн-мағынасы осыған байланысты.

3.  Осы мағыналық нақтылану барысында “көк” сәзінің 

жаңа туынды  мағынасы  пайда  болды,  ол  — осы сөздің  көк 

(синий), жасыл (зеленый) деген түстерді білдіруі еді, өйткені, 

“көк” деген жалпылама атауға ие болған өсімдіктер дүние- 

сінің негізгі реңі жасыл түс болатын.

4.  “Кок” созінің екі (бірінші — түпкі бастаулық, негіздік, 

екінш ісі  —  түстік)  м ағы насы ны ң  үш тасуы  осы  сөздің 

“аспан”  (кок,  кок  аспан)  деген  мағынасын  туғызды.  Бүд 

жердегі басты идея — “бүкіл ғалам “ғаламат өсімдік” болса, 

онда оның осіп-ону нүктесі болуы тиіс” деген қисын бола­

тын; яғни,  “кок” созі бүкіл ғаламның өсіп-өнуіне мүмкіндік 

берген  ілкі түрпат  — протокосмостың  (Нүрдың)  атауы да, 

сол ғаламның айкын корсеткіші болған аспанның атауы да 

болып шыкты.

5. Дел осы  мағыналарды  біз  “к ек ”  сезінің ілкі түрпаты 

болған  “коң”  сезіне де,  онымен тетелес варианттар болған 

“кез”,  “кер”,  “кел” сездеріне катысты да қолдана аламыз.

6.  “К ез” сезінің қазақ тіліндегі үш мағынасы бар: а) ол -  

керу  ағзасы  және  керу  қабілетінің  езі,  б)  судың  қайнар- 

бастауы (источник),  “бүлақ”,  “түма”,  “жүла”  (родник) сез- 

дерінің  синонимі,  сондай-ақ,  кез  келген  нерсенің  бастау- 

тегі  (“кайнар-кезі”),  в)  тесік (иненің кезі, т.б.).  Бүл жерде 

біз “барлық нәрсенің кайнары, тегі,  негізі” және “айрыкша 

қабілет”  деген  мағыналармен  қатар  “к ез”  сезінің  геомет- 

риялық пішінінің де абак таңба (нүкте мен шеңбер)  болып 

шығатындыгын керіп отырмыз; абак таңбаның езін де кей­

де  “кез таңба” деп атай береміз.

7.  “К ер” сезінің бір мағынасы “кез”  сезімен байланыс­

ты  (керу,  кермеу,  керген,  кереген,  т.б.),  бүл  жерде  “кер” 

сезі “кез” сезіне катысты барлык магынаны иемдене алады. 

“К ер” сезінің “мола,  кабір” жене “соқыр” деген магынала- 

ры  бар,  оларды  да  абақ  таңба  арқылы  түсіндіруге,  озара 

сабақтастыруга болады.

8.  “Кол”  сезінің белгілі магынасының о баста су айды- 

нының идеал  (ягни,  жагалык пішінінің шеңбер түрінде бо­

латын)  абақ  таңбадан  орбігендігін  қазақ  (түрк)  тіліндегі 

“келек”  (деңгелек, доңгалақ, айгелек, келік, сайгүлік, т.б.),

438

сл а в я н  

тілдеріндегі  түрк  негізді  “колесо”,  “кольцо”,  “ко­

л е с н и ц а ” 

деген сөздері карай коруге болады.

Э р и н е , 

карастырылып  отырган  “коз” ,  “кор”,  “кол” 

сөзд ер ін ің  

этимологиясының баеқа нүсқасы да бар (коцоз > 

к ө го з 

>  көөз  >  кез;  кецер  >  когер  >  кеер  >  кер;  коцол  > 

кегел  >  кеол  >  кел),  бірақ  бүл  нүсқада да  ілкі түрпаттың 

“ к е ң ” 

болып  түрғынын  ескеріп,  этимологиялык  қоры - 

т ы н д ы н ы ң  

алдыңғысынан еш айырмасы болмайтындығын 

айта аламын.

Сонымен,  “кең” (жене “кек”,  “кез”, “кор”, “кел”,  “кей”, 

т.б. туындыларымен қоса)  праформасы абак/шоғым таңба- 

дағы кіндік нүкгенің атауы  болып табылады.  Ал,  осы таң- 

бадағы екінші элемент — шеңбердің (немесе сеуленің), сон- 

дай-ақ, жалпы таңбаның езінің атауы кандай болмақ? Оның 

аталу варианттары жетерлік, біз, езірге солардың біреуін ғана 

карастырып керемін.

Қажетгі шеңбер (соуле) немесе жалпылама атау түбір реліне 

ие болган нүкте атауы — “кең/кенг” сезіне жалғау не жүрнақ 

жалгануы арқылы жасалады.  Бізге белгілі универсал сипатты 

жалғау/жүрнақ  —  “ң /н г”,  делірек  айқанда,  оның  дауысты 

дыбыстар арқылы күрделенген түрі (“-ең/-енг”,  “-үң/-үнг”, 

“-ең/-енг”,  “-ің/-інг”, т.б.).  Нетижесінде абақ (шоғым) таң- 

баның мынадай атауларын шығарып алауға болады:

Көң+ең,  Көң+уң,  Көң+өң,  Көң+ің,  т.б.

Мүндағы  “к ең ”  созі де, жалгау/жүрнақ мертебесіне ие 

болған  “ң /н г”  сезі  де  түраксыз,  олардьщ  еркайсысының 

езіндік езгеру жолдары бар.

жүктеу/скачать 13,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: