М э д е н и м у р а «Мэдени мұра»

алдындағы дәстүр,  өрине,  назар аударуға міндетті де емес, 

өйткені, осы перспективалардың әрқайсысы өз түрғысынан 

Караганда түтас ғарыш, күллі тіршілік  орталығы һәм өлшемі 

болып табылады.

Заттардың  қисыны бойынша, келесі дөстүрдің талайы- 

на артықшылыктың символдық позициясы  жазылған, он- 

сыз оның омір сүруінің озіне  қатер төнеді; дегенмен,  “ал- 

дындағы” болу символикасын теріс деп санауға болмайды — 

әрбір жаңа және өз түрғысынан  алғанда аяктаушы дәстүр 

оз бойына “озінен бүрын болғанның бәрін”,  “әу баста бол- 

ғанның бөрін” сіңірген болуға тиіс, осылайша, оныңжаңа- 

лығы  мен  оның даңқы алдындағы дөстүрлердің  жетістік- 

терінің үстіне орнайды.

Алланың Кітабы  Пайғамбардың рухани тәжірибесімен 

(

Сунна

)  толықтырылады.  Қүранда 

Сунна

  деп  Қүдайдың 

адамдарга катысты принциптері  айтылғанымен, дәстүр бүл 

созді мүсылман омірінің барлык деңгейлеріндегі олшемге 

айналған  Мүхаммедтің  істері  мен  осиеттерін  білдіру үшін 

қолданады.

Сунна

 коп  әлшемді: оның ішінде материалдык, ахлақ- 

тык, әлеуметтік, рухани жене озге аспектілер де бар. Мате­

риалдык аспектіге, атап айтқанда, дүрыс мінез-күлық ере- 

желері жатады: мәселен, ас ішіп отырып,  әсіресе, аузынды 

толтырып алып  мылжындауға болмайды, тамак ішкен соң 

ауызды шаю керек; сарымсақ шайнауға болмайды; тазалық- 

ты сақтау міндет. Киімге қатысты нүскаулар да осыған жа­

тады:  басты  жауып  жүру  керек,  ал  еркектер  сэлде  киюге, 

жібек киім мен алтын әшекейлерден аулақ болуға тиіс,  аяқ 

киімін табалдырық алдына қалдыруға рүқсат жоқ, т.с.с. Өзге 

ережелер ерлер мен өйелдердің бір жерге жиналмауын, ерлер- 

дің намаз окуын әйелдердің басқармауьш талап етеді; біреулер 

әйелдердің намазына өйел жетекшілік етпеуге тиіс,  әйелге 

қүранды дауыстап  окуға  болмайды дегенді  айтады,  бірак, 

бүл пікірді жалпы жүрт кабылдаған деп санауға болмайды. 

Араласудың,  сүхбаттасудың таза  исламдық мөлшерлері де 

бар:  сэлемдесу мөнері,  алғыс айту түрі, т.б.  Осы талаптар- 

дың барлығы кез келген жағдайда күшін сактайды.

Алайда, дәстүрлі ислам қүндылықтары иерархиясында 

“Алланы  есте  үстау”  (

зикр

)  жөне  рухани  “дәруіштік” 

(су- 

люк)

  принциптеріне  қатысты 

сунна

 ең басты  орын  алады; 

оның  ережелері  бүлжымастан  орындалуға тиіс.  Ол  Қүдай

372

мен адам арасындагы озара қарым-қатынасты қарастыратын 

барлық дөстүрлердің жиынтығы болып табылады; ал ол дөс- 

түрлер жіктеуші және біріктіруші,  ішкі жэне сырткы, жал­

пы  жэне  жеке  болуы  мүмкін.  Рухани 

Сунна

  озгесінен  — 

өзімен  жиі  шатастыра  беретін  ахлақтық 

Суннадан

  —  оте 

күрделі әлеуметгік арақатынастар комплексінің барлык сим- 

волдық  және  психологиялық  ерекшеліктеріне  катысты 

Суннадан

  —  айқын  ерекшеленіп  түруға  тиіс.  Козге  үрып 

түратын сәйкестіктер катары барына қарамастан, бүл сала 

дәл  мағынасындағы  эзотерикаға  жатпайды,  оны  рухани 

перспективаға тәуелді деу де  қиын,  ойткені,  оған нәттерді 

түйсіну мен  Шынайының  жалғыз  екеніне  ғана  бейімделу 

жат.  Бүл орташа 

Суннаның

 таза діни және күдайдан қорку- 

шылық перспективасымен ортақ түстары коп, озгеше айт- 

сақ, ол экзотериялық нэрсе, оньщ табиғаты іріктеулі, жекелік 

болатыны  содан;  оның  кейбір  элементтерінің бір-біріне 

керегарлығынан белгілі бір жагдайларда адамның оның әрқи- 

лы ережелерін үстана алатындығын аңғаруға болады.

Қайыршылық күйін  кешкен  мистик,  “кедей” 

(факир) 

үшін бүл 

Суннадагы

 дүрыс мінез-қүлық үлгілерінің жиын- 

тығынан  горі,  оның  астарындағы мағына,  яғни, 

фитрага 

тән

  — 

о

 бастағы адамның кемел табиғасы мен Пайғамбар- 

дың  үлгі  түтуға  лайық  табиғасына  тән  ережелер  мен  ізгі- 

ліктер маңыздырақ. Эр адам, мәселен, тумысынан жомарт, 

ойткені, бүл — оның тәңіртекті табиғасының бір болігі, бірақ 

жан жомарттығы бір белек те, осы ізгіліктің бедуиндер (бәд- 

дөуилер  — Ауд.)  әлеміндегі  кез  келген  корініс  беруі  озге 

нәрсе.  Бізге әрбір корініс немесе белгі символ емес пе деп 

дау айтушылар табылар,  біз онымен келісеміз,  бірак оның 

екі  ескеретін түсы бар: біріншіден, белгі беріп, ымдау озінің 

салдарының  сандырақ  болып  шығуы  мүмкін  екеніне  еш 

қатысы  жок  шартты,  автоматты  қимыл  болуға  тиіс  емес, 

екіншіден, ол Ақыл-ес пен төңірлік Нәттің перспективасы- 

на  сыйымсыз  діни  сентиментальділіктің  колеңкесі  болып 

қызмет етуге тиіс емес.

Ахлақтық немесе әлеуметтік 

Сунна

 оз негізінде ерік пен 

адами өлшем-шектің тура және аралықтық келісу-үйлесімі; 

оның мақсаты — біздің “горизонтальді” натурамыздың бар­

лык үнамды қырларын шектеу емес, оларды анықтап көрсету, 

әйгілеу;  бірақ,  жалпы жүртқа және  әркімге  арналғандық- 

тан,  оның күрамында —  “вертикальді”  кемелдік түрғысы-

373

нан  қарағанда  —  шектегіш  элементтер  де  бар.  Осы  жэне 

өзге Суннаньщ “горизонталь” жэне  “үжымдық” бітім-бол- 

мысы оны 

“майяның”

 — рухани дамуда комектесе де, кедергі 

келтіре де алатын, тіпті,  нагыз копқұдайшылдыкқа  (

ширк) 

айнала алатын көңіл-күйге жақындатып жібереді, әрине, бүл 

“рухани дәруіштер”  (

салик

) деп аталатындар болмаса, қатар- 

дағы  мүсылманға  қатысы жоқ  нэрсе.  Орташа 

сунна

  қара- 

пайым адамньщ жабайы аңга айналып кетпеуіне көмекгеседі, 

бірақ, ол сыртқы қүбылыстар әлемінен асып, тәңірлік Нәтті 

тануға үмтылатын тандаулыларға кедергі болуы да мүмкін. 

Орташа 

Сунна

 адамның биіктеуіне жәрдемдесе алады, бірақ 

оны горизонталь жазықта үстап қала алмайды; ол әрі тепе- 

тендік беретін, әрі ауырлататын күш.

Religio perennis түргысынан Караганда 

Сунна

 проблема­

сы қүрамына мейлінше қытықты мөселе де кіреді,  ол мы­

нау: 

Суннаның

  орташа,  әлеүметтік қырлары діни сананың 

мейлінше айрықша.күрьуіысымен байланысты, ал ол мүндай 

сананьщ озге мүмкін боларлық түрлерін жоққа шығарып, 

соншалықты  айрықша, дербес,  нәттік емес  менталитеттің 

түріне -  ислам гнозисіне әкеп соқтырады.  Бірақ, бүл сияқ- 

ты проблемаларга мән бермегеннің озінде, Пайгамбарга, кез 

келген пенде сияқты, өз өмірі ішінде коптеген істер істеуге, 

оларды сыртқы және ішкі жагдайларга байланысты жасауга 

тура  келгенін  үмытуга  болмайды;  өзінің  күллі  жамагатқа 

үлгі ретінде кызмет ететінін санасымен сезінген пайгамбар, 

сөйте түра,  озінің  белгілі  бір  қимылы  немесе  сөзі жаппай 

үлгі түтуга түрар-түрмасын ашып айта бермеген.  Сонымен 

қатар, әртүрлі адамдарга әрқилы осиеттер айтқан ол өзінің 

серікгері, дарыны әртүрлі адамдар, кейін өздері корген және 

естіген нэрселер туралы  әртүрлі әңгімелегені үшін жауап­

ты емес, ал айтушылардың пікірі әрқилы боп шығатын кез- 

дер де болған.  Бүдан 

Суннаның

  барлық элементтері бірдей 

нанымды  және  салмақты  болмауы да  мүмкін  екенін,  кей 

түстарда онда көзделген мақсат айтылу пошымынан әлде- 

қайда маңызды екенін байқауга болады.

Қалай болган күнде де,  біз бір  гана негіздік ақиқаттан 

ажырап қалмауға тиіспіз, атап айтсақ: қимылдар майданы — 

таза  адами  сыбага,  осы  іс-қимылдарды  жіктеп-жіліктеп 

карауга тырысу дегеніміз  —  метафизикалық ажырата  білу 

жолы мен Нэтке назар тігумен үш қайнаса, сорпасы қосыл- 

майтын, бэрін қамтитын 

карма-йогага

 үқсайтын бірдеңеге

374

Паі  ғ;

үрыну. 

түстар 

6 о л е  

сына тән б< 

ол Ақиқаг 

Пайғамбар: 

бастан  арті 

еліктеуге д< 

лып туған 

ды;  соңғы 

жөне жені 

Логостың

амбардың түлғасында қарапайым жөне күрделі 

н; ол өз  бойына өзінің діни, демек, адами орта- 

лгілі бір ерекшеліктерді жиып қана қойған жоқ, 

ың  өзінің,  Жолдың  өзінің  бейнесіне  айналды. 

а “ол Иисуспен қоса, барлық пайғамбарлардан о 

қ жаратылған” дейтін діни иллюзияға сүйеніп 

оның пайғамбарлық дарынына, яғни, адам бо- 

огостың кемелдігіне сүйеніп еліктеуге де бола- 

ындай еліктеу әдепкісінен ақиқаттау, тереңірек 

ол  сыртқы  қимылдардан  гөрі  адамиланған 

ан дүниесіндегі тәңір Атауларына бағытталған.

г м   і '

Еуропа 

үшін де Хрі 

кемелдіктіі 

ғар  Вивека 

на” деуден 

күрделі жәі 

әлемінің 

есептелмей 

оның  рухаі 

бүркемесім  ; 

ғарушысы ( 

Моисей  (]\ 

сияқты ce 

тыра түседі 

лілігі мен 

делеріне eu 

түр. Осыньр 

береді:  “оз 

мен бірге п 

түрғьщан 

лар да бар.

Мүхамі 

нысқанда с 

кеңпейілді: 

менттен тү] 

оның Аллаг 

тылығын  с

a   і'

ПАИҒАМБАР

ықтар үшін де,  мүсылман еместердщ көпішлігі 

стос пен Будца ақыл жетерлік жөне кісі сенерлік 

корінісі саналады, бүл әйгілі жөне мүлде кере- 

іанда тернерінде —  “Иисус,  Будца,  Рамакриш- 

корініс тапқан.  Ислам пайғамбары,  керісінше, 

е даулы түлға сиякты корінеді; ол озінің дәстүрлі 

гінен тыс жерде  рухани  символ ретінде  мүлде 

і.  Мүның себебі — Будда мен Христке керісінше, 

:и  шынайылығы  дүнияуи  жөне  адами  белгілер 

н бүркеулі ойткені, ол “осы дүниенің” заң шы- 

олған. Бүл Пайғамбарды Авраам (Ибраһим) мен 

үса),  Давид  (Дәуіт)  пен  Соломон  (Сүлеймен) 

т дүниесінің үлы Аян уағызшыларына туыстас- 

Индуистік түрғыдан қарағанда, ол жоғары кие- 

в үтқарушылык қүдіреті рулық жөне саяси мүд- 

кедергі келтірмеген Рама мен Кришнаға жақын 

бәрі бізге мынадай іргелі пікір айтуға мүмкіндік 

дүние”  атынан сойлейтін Аян уағызшылары- 

ізициясы тек  тәңіри-түйсіктік кана емес, адами 

сампаз және күрескер болып келетін уағызшы-

е

,

ед  өмірі туралы дәстүрлі дерек  коздерімен  та- 

іың бейнесі, шамамен, дегдарлық, жауынгерлік, 

создерімен белгілеуге болатын үш  негізгі эле- 

атынын үға бастайсың.  “Дегдарлық” дегенде біз 

жан-тәнімен берілгендігін, фәни дүниеге қатыс- 

зінуін,  абсолютті  шыншылдығын,  киелілерге

375

тән  қасиеттерін,  әсіресе,  Көктің  хабаршыларына  тән 

белгілерін айтамыз; біз оны осы қасиетіне назар кідіртеміз, 

өйткені, бүл Пайғамбар өмірінен  ерекше көзге үрып түра- 

ды жөне белгілі бір дэрежеде күллі Ислам  рухани атмосфе- 

расын  алдын  ала  түйсінтеді.  Оның  өмірінде  бәрі  де  — 

кескілескен айқастар да, сол айқастар үстінде көрініс берген 

адамның мүмкіндігінен жоғары жан үлылығы да, дүнияуи 

және әлеуметтік — пенделік және жалған емес!  — өмірмен 

түйісуді, демек, жалпыадамдық  белгілерді рухани дүниеге 

қосуды бейнелейтін коптеген неке қиюлар да болды; мүның 

бәрі Пайғамбардың “аватариялық” табиғасының озіне бай­

ланысты еді.  “Дегдарлық” туралы айтқанда біз оның кедей- 

лікке, үстамдылыққа және ғибадатқа деген сүйіспеншілігін 

де айтамыз; бізге неке, әсіресе, коп неке аскетгікке жатпай- 

ды  деушілер  де  табылар.  Бірақ,  бүлай  деу  —  некелі  болу 

кедейлікгің, оразаньщ және ғибадатгың ауырлығын жеңілдете 

алмайтынын үмьггумен бірдей. Оның үстіне, пайғамбар үшін 

некелесу рухиланған немесе “тантрикаланган” нэрсе бола­

тын,  ол үшін дүниедегі заттар метафизикалық мөлдірлікке 

ие еді; сонымен қатар,  Мүхаммедтің барлык некелері сырт 

козге “саяси” маңызы бар нэрселер  болатын — бүл жердегі 

“саясат” жерде “Қүдай қаласын” орнатуга байланысты киелі 

маңызға ие болды,  сайып келгенде,  Мухаммед өмір бойы, 

әсіресе,  нэпсі күштарлығы оте күшті жас кезінің әзінде де 

үзақ уақыт озіне тыйым салудың нешеме өнегелерін көрсет- 

кен, осының бэрі оны асығыс ғайбаттаудан тыскары үстай- 

ды.  Оның қаталдығына  кінә тағушылар да бар;  бүл жерде 

оньщ айтқанынан қайтпас берікгігі, онда да жауларына емес, 

кім болғанына қарамастан,  сатқындарға қатысты мінезі ту­

ралы  айту дүрысырақ  болар  еді;  егер  мүны  қаталдык деп 

есептейтін болсақ,  ол —  Қүдайдың өзінің,  Оның қаһарлы 

жэне күл етіп жіберетін Сотының қаталдыгы ғана. Ал Мү- 

хаммедті  кекшіл  деп  кінәлау  —  оның  рухани  көңіл-күйі 

туралы  кате  ойлау жэне  фактілерді дөрекі түрде  бүрмалау 

гана емес, онымен бірге ебірей пайгамбарларының көпшілііін, 

тіпті, Інжілдің өзін кінәлау болмақ; егер жердегі қызметінің 

ең шешуші сәтінде,  Меккені жаулап  алу кезінде Алланың 

Елшісі шын мәніндегі адам қиялына сыймайтын қайырым- 

дылыктың  үлгісін  кэрсетіп51,  өзінін  жеңімпаз  әскерінің 

бэріне  ортақ  сезімге  қарсы  шыга  білгенін  ескерсек,  бүл 

әңгіме ескеруге  де түрмайды.

376

Өмір  жолының  өдепкі  кезеңінде  Пайғамбарға  ауыр 

күйзелістер мен өзіне сенімсіздікгі бастан кешуге тура келді, 

бүл  оның  пайғамбарлық жолының  сәттілігі  Мүхаммедтің 

адами данышпандығының арқасында емес (бүған оның еш 

күмөні болмаған), тәңір тандауының қүзырымен болган нәрсе 

екенінің  дәлелі;  үлы  Хабаршылардың  сыртқы  кемшілік- 

терінде әрдайым жағымды ішкі мағына жататыны да осыған 

үқсайды52. Мүхаммедтің өзінде жеке мүдделердің мүлде бол- 

мағандығы бізді мына шегініске  итермелейді:  біз өз  ниет- 

терінің  тазалығын, дарынын жөне жауынгерлік рухын мак- 

тан ететін кейбір адамдардьщ Қүдай қызмет етуге тек өздерін 

ғана шақыруға тиіс деп ойлап,  көктің кереметін әуелі шы- 

дамсыздықпен, ал кейін ренішпен күтетінін көріп, әрқашан 

танданатынбыз; олар Қүдайдың ешкімге мүқтаж еместігін 

және оған адами дарындар мен қүлшыныстардың еш қажеті 

жоқтыгын үмытады (рухани үмтылушылар үшін бүл өрес- 

кел нәрсе).  Көк адамның дарынын тек Қүдайдың бүйрығы 

болғанда ғана және ол дарынның бойында барын білмеген 

жағдайда ғана пайдаланады; Қүдай өз қүралын әрқашан озі 

топырақтан жаратып алады53.

Біз жоғарыда Мүхаммедтің “аватарлық” табигасы тура­

лы  айтқандықтан,  бізге  ислам түсініктері бойынша да,  оз 

түсінігі  бойынша  да  Мухаммед 

ават ара

  бола  алмас  еді 

деушілер табылар, мәселе мүнда емес — біз Исламның И н­

дуизм емесін, оның өзге бірдеңеге айналып кету 

(хулул)

 ту­

ралы ойды жокка  шығарарын білеміз, біздің индуистік тер- 

минологияға  жүгініп  айтайын  дегеніміз  —  тәңіри  Аспект 

белгілі  бір  циклдік жагдайда  жерлік  пішінге  айналды  деу 

ғана еді, бүл Алланың Елшісінің өзінің өз табигасы туралы 

айтқанына толық сәйкес келеді:  “Мені корген адам — Ал­

ланы корген адам” (

әл-Х акк,  Ақиқатты);

  “Мен — Олмын, 

ал  Ол  —  Мен,  айырмашылыгы  мынада  гана  —  мен  мен 

ганамын,  ал  Ол  —  Ол”,  “Мен  Адам  топырақ  пен  судьщ 

арасында болган кезден  бастап (дүние жаратылмас бүрын) 

Пайғамбар болганмын”, “Менің пайғамбарлығым маган Адам 

Дөуірінің ең асыл ғасырында, Уақыттың бас кезінде  берілген, 

содан бері ғасырдан ғасырға, осы дәуірге дейін келді”54.

Қалай болған күнде де, тарихи адамға тәңірлік беліілерді 

таңу Исламға кайшы келеді, себебі, мүсылмандық перспек­

тива Абсолютке орталықтандырылған, бүл, мөселен, Қаһар- 

лы  Сот  алдында  жаппай  жүзін  жоғалту туралы  ілімде  ай-

219-25

377

қын  көрінеді;  тек Алла  ғана  тірі  болады  да  өзгесінің  бөрі 

ғарыштық  күйреу  алдында  жүзін  жоғалтады,  ең  жоғарғы 

Періштелер де, демек, Ғарыштың нүрлы өзегіндегі тәңірлік 

көрініс —  Рух 

(ар-Рух)

 та сол күйге түседі.

Экзотеризмді қолдаушылардың 

(фукаха

 немесе 

улама

 аз- 

заһир,  “сыртқы дүниенің білгірі”)  Пайғамбардың  “аватар- 

л ы к ”  табиғасын  растайтын 

хадист ердің

  ақиқаттығына 

мейлінше күмөн келтіруге тырысып бағатыны сондықтан, 

алайда,  “Мүхаммед рухы” ( 

Рух Мухаммади)

 үғымының өзі — 

ал бүл Логостан өзге ештеңе емес — бүл 

хадистердің

  тари­

хи  қүндылығы  қандай  болса  да,  олардьщ  ақиқат  екенін 

дәлелдейді.  Әрбір  дәстүрлі  дін  өз  іргетасын  қалаушыны 

тәңірлік  Логоспен  шендестіреді,  ал  өзге  Кок хабаршыла- 

рын өздерінің түсінігі жеткен дэрежеде осы негіз  салушы- 

ның колеңкесі, жалғыз Логостың екінші дәрежедегі  көрініс 

беруі деп санайды;  мәселен,  буддистер  үшін Христос  пен 

Пайғамбар Будца ғана бола алады. Христос:  “Әкеме ешкім 

де,  мен аркылы отпесе, бара алмайды” дегенде оньщ аузы- 

мен Логос сойлеп түр,  ойткені,  Иисустың  озі,  өз әлемінің 

аясында, өзін осы жалғыз жөне  ғарыштық Сөзбен шендес- 

тіріп түр.

*   *   *

Пайғамбар — өзінің түлғалык,  қоғамдық,  рухани және 

дүнияуи  көріністерінің  екі  есе  көлеміндегі  адам  олшемі 

мен үлгісі.

Ол — тепе-тендік пен көнбістіктен озге ештеңе емес, ол 

адами  түрғыдан  алғанда,  тепе-тендік,  Аллаға  қүлшылық 

түрғысынан көнбістік.

Пайғамбар  —  Исламның  өзі;  Ислам ақикаттың,  сүлу- 

лыктың және күш-қуаттың бейнесі болса — ол болмыстың 

барлык түстарына осы үш қасиетті сіңіргісі келеді  —  Пай 

ғамбар сабырлы парасаттың, жомартгыктың және күш-қай- 

раттың үлгісі; рухани кемелденудің  сатыларына сэйкес осы 

ізгіліктерді кері де санап шығуға болады. Күш-қуат — төңіри 

ақиқатты  оз жаныңа және дүниеге  орнату,  “үлы”  (

акбар) 

және “кіші”  (

асгар

) соғыс жүргізу, оның біріншісі — адам- 

ның оз ішінде,  екіншісі —  сыртқы жауларға қарсы соғыс. 

Жомарттық жауынгерлік пен күшті мейірімділік пен кеші- 

рімшілдік аркылы тежейді.  Бір-бірін толыктыратын осы екі

378

қасиет үшіншісімен — айқындықпен, сабырлылықпен то- 

лығып,  күшейе түседі;  бүл дүние  мен  өз  “меніңді”  төркі- 

леп,  Қүдай алдында тәубеге келу — тәңір нүрына қол жет- 

кізіп, соған қосылып кету.

Ердің күші мен кыздың пәктігі арасында олдебір пара- 

доксты байланыс бар,  бүл екеуі де қол тигізуге болмайтын 

кие сияқты55; күш — белсенді, жаугер,  пәктік — жуас және 

қорғансыз киелер, алайда, күш “жауынгерлік” қасиет бол- 

ғанымен, оның сергектік, сабырлылық, үстамдылық сияк- 

ты статикалық,  жуас  аспектілері де бар.  Сол сияқты  “сый 

бергіш” жомарттықта “статикалы”,  “нәттік” тектілікке ие, 

тектілік — жомартгыктьщ ішкі нәтгі деуге де болады. Текгілік — 

түйсінудің  жомарттығы,  кең  мағынасындағы  сүлулықка 

деген сүйіспеншілік; бүған Пайғамбардың да,  Исламның да 

тазалыққа деген қүштарлығын қосуға болады56, өйткені, та- 

залық заттың,  өсіресе,  адам денесінің  топырақтан жарал- 

ғандығының белгілерін жуып тастайтындай болады, сөйтіп, 

символды түрде — аздап шын мәнінде де — оларды о бас­

тагы табиғасына, прототипіне жақындатады. Сабырлылық- 

тың қажетті серігі шыншыддық; ақиқат пен ақыл-еске жү- 

гіну, әділеттілік пен алаламаушылық — Исламның озіне оте 

тән белгілер.  Тектілік үстамдылықтың  осал түсын толық- 

тырады, ал осы екі қасиет шыншылдықпен түйінделеді де, 

қажет жағдайда оның  алдында томен түрады.

Сонымен,  Пайғамбардың қасиеттерін үшбүрыш ретінде 

елестетуге болады, оның биігі — шыншылдық,  екі төменгі 

бүрышы — жомарттық-тектілік жөне күш-үстамдылық; бір- 

бірін  теңестіріп  түрған  осы  негізгі  екі  қасиет  символдық 

фигураның биігінде бірігіп кететін сияқты.  Пайғамбардың 

жаны, біз мүны айтқанбыз, — тепе-тендік пен такуалық.

Пайғамбарды  өнеге  түтатын  адам  озіне  қатал  және 

жүртқа жомарт мейіріммен қарауға тиіс; ол Алла озіне бер­

ген сабыр мен сергекгікті  бойына сіңіруге;  ол шын мағы- 

насындағы дегдар болуға тиіс.

Оған қоса, өнеге түтушы дүниеден көп дәметпейтін, ягаи, 

қанағатшыл,  іштей дегдар  жэне  Алла  алдында  шыншыл 

болуга да тиіс.  Және де озіміз дүниенің ішінде жүргеніміз 

сияқты,  дүние  де  өз  ішімізде  жүргенін,  біздің  табиғамыз 

өзімізді қоршап түрған жаратылыстан  ажырағысыз екенін, 

ақыр  соңында,  Алла  “Ақиқатпен  жаратқандықтан” 

(бил-

379

Хакк),

 кемел де тепе-тендігі  сақтаулы дуние төңіри Акикат - 

тың көрініеі екенін  есте үстауы керек. ]

Пайғамбарды өнеге түту — өзіміздің табиғи қүлшыныс- 

тарымызды  ретке,  тепе-тендікке  экелу,  дәлірек  айтсақ, 

өзіміздің бір-бірін толықтыратын қасиетгерімізді жетілдіріп, 

жалғыз Алланың  дидарына сіңу.

* * *

Рухани принцип ретінде Пайғамбар — өзіміз жеке-жеке 

бөлшекгері больш табылатьш Күллі түтасігық қана емес, өзіміз 

ауытқып,  алыстап  бара жатқан  Әдепкі  Бастау;  өзгеше  айт 

қанда,  Пайғамбар  Үлгі бола түрып, тек “Кемел адам”  (

әл

- 

Инсан  әл- Камил)

  ғана  емес,  “Ежелгі  аіцам”  (

әл-Инсан  әл- 

Қадим

) ретінде көрінеді.  Бүл түста кеңістіктік және уақыт- 

тық символиканың  үласып кетуі көрініп түр: “Кемел адам” 

деңгейіне жету (немесе Толық адам деңгЬйіне көтерілу) деге- 

німіз өз мүмкіндіктеріңнің  шегінен шығып, өз еркінді “өзге” 

абсолютке тигізу,  күллі ғарыштық өміріге, күллі тіршілікке 

сіңіп кету;  ал  “Ежелгі”  немесе  “Әуелде жаратылған Адам” 

болу  дегеніміз мәңгілік сәбилікке оралу,  өз архетипіңмен 

бірігіп  кету,  әдепкі  және  мінсіз  пішінмен,  тәңіртекті  суб- 

станциямен үласып кету.  Кеңістік  символикасына сәйкес 

қарастырсақ,  “Кемел Адам” болуға үмтылу  жоғарыға қарай 

жетелейді,  бүл  жоғарылай  бередін  вертикаль,  ол  көктің 

шексіздігіне  үмтылады,  бүл  квазиабсолюттік  мағынадағы 

өткен  шақ,  тәңірлік  және мәңгі өуелгі бастау.  Пайғамбар 

туралы дүғада 

Расул

 (Елші) термині қолданылып,  кеңістік 

символикасына  жүгіну  бар;  бүл  жердегі  вертикаль  төмен 

қарай түсетін  болса да, уақыт символикасьша сүйеніп, 

Наби- 

әл-Умми

 (Сауатсыз  Пайғамбар) делінеді,  ал  бүның  әуелгі 

бастауға тікелей катысы бар.

Сөйтіп, “Ежелгі Адам” Ақыл-еске, сана  кемеддігіне сэй­

кес  келеді,  ал  “Кемел Адам”  —  Тіршілік етуге,  болмысты 

кемелдендіруге сэйкес; солай бола түрғанымен, ол кеңістік 

символикасы саласының өзінде орталық Ақыл-еске де сэй­

кес,  ал  уақыттық  символикада  үзақтық  Тіршілік  етумен 

мағыналас,  өйткені,  ол мәңгі жалғасады.  Мүнымен қатар, 

бір  жағынан,  әдепкі  бастау мен  орталықтың арақатысын, 

екінші жағынан,үзақтық пен күллітүтастык — немесе  шек- 

сіздік арақатысын  белгілеп  алуға  болады;  тіпті,  өздігінен

жүктеу/скачать 13,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: