сиске сүрақ қойсақ деп едік: ол,  шынымен-ақ, оз үйінде оз

қарағанда,  жалпы ақиқат деген солардың ойларына кіріп- 

шықпайды-ау деген күдік мазалайтыны рас1. Анри  Массис 

өзі  “шыгыстық  насихат”  деп  атайтынға  шабуыл  жасайды; 

әйтсе де,  мүндай атауда қайшылық түнған, олай болатыны, 

бірнеше  мәрте  баса  айтып  кеткеніміздей,  насихатқа деген; 

қүштарлық таза батыстық қүбылыс болып табылады.  Осы- 

ның  өзі-ақ  бүл  жерде  автордың  белгілі  дәрежедегі  теріс 

түсінігін ашуға жеткілікті.  Ол назарда үстаған насихатшы- 

лардың  ішінен  екі  топты  бөліп  көрсетуге  болады.  Б ір ін ш і' , 

тобы түтастай батыстық адамдардан түрады.  Немістер мен 

орыстарды шыгыстық дүниетаным өкідцері қатарына кіргізуі ! 

әшейін  бір  агаттық  болар  еді,  егер  бүл  жерде  ол  шынайы 

Шығыс болып табылатынга қатысты толық надан білімсіз- 

дікті айғақтамаған болса.  Бүл топ түрғысындағы автордың 

кейбір ескертпелері, шынында, негізсіз емес, дегенмен, беріл-, 1

 

ген жагдайда заттарды өз шынайы аттарымен неге атамасқа? 

Дэл сол бірінші топқа ағылшын-саксон  “теософистерін” де, 

басқа үйлес секталардың негізін қалаушыларды да жатқыз- 

ган жон олар шыгыстық терминологияны тек аңқаулар мен j j 

надандарды  жаңылдыру  үшін  гана  пайдаланады,  ойткені, 

оның астарында қазіргі замангы анти-дәстүрлі Батысқа қан- 

шалық жақьш болса, дәстүрлі Шыгысқа соншалық жат идея-  1

 

лар жасырынған. Мүндай адамдар қарапайым фшіософтардан 

салыстыруга келместей қатерлі,  себебі,  олардың философ- 

тардың өздеріне қаншалықты жат болса,  оларга да сонша- j 

лықты  жат,  эзотеризмде  дөмелері  бар  бірақ,  оны,  алайда,  j  ! 

олар таза “қарабайырланган” ой-түжырымдардан гөрі,  не- 

гүрлым терең әлдене іздейтін,  бірақ,  қазіргі замангы xaoc- 

тьщ  ортасында  өз  ізденістерін  қай  багытқа  багдарлауды 

білмейтін адамдарды өздеріне тарту үшін оздерінде бардай 

келтіріп багады.  Бізді А.  Массистің бүл категория жөнінде

1

  А.  Массис біздің жүмыстарымызбен таныс  екенін  білеміз,  бірақ,  ол 

оларға  сілтеме  жасаудан  барынша  қашқақтайды,  өйткені,  олар  оның 

тезистерін  жоққа  шығарар  еді.  Бүндай  үстанымда,  жүмсақтап  айтқан- 

да,  батылдық  жетіспейтіндігінің  касы.  Алайда,  екінші  жағынан,  бүның 

кейбір артықшылықтары да бар,  себебі,  белгілі  бір  заттар өздерінің ішкі 

табиғаттарына  орай  пікірталас  деңгейінен  жоғары  қалуы  жоне  күрғак 

жарыссөзге  араластырылмауы  тиіс.  Алайда,  сакральды доктриналардың 

ақиқаттығын толық қарабайырланған түрде түсінбеушілік көңілге кірбің 

өкелетіні  рас,  ейтсе  де,  оның  (ақиқаттың)  өзі  езіне  қарсы  бағыггалған 

шабуылдардың  ересі  жетпестей  биікте  кала  бермек.

118

болар-болмас қана еске алғаны онша тандандыра қойған жоқ. 

Ол  боліп  корсеткен  екінші топта  біз жоғарыда  айтып  кет­

кен сол бір  “вестернденген”  Шығыс адамдары үлгілерімен 

бетпе-бет келеміз.  Бүл соңғылары шығыстық доктриналар 

жөнінде  бірінші топтың өкілдері  қандай  болса,  сондай-ак 

надан мағлүматсыз жандар,  содан да,  олар, тегінде,  Батыста 

шығыстық идеяларды,  өрі-беріден соң,  оларды білмейтін- 

діктерінен де, таратуға қабілетсіз.  Бүған қоса, олардың шын 

мәніндегі мақсаты тура қарама-қарсы мәнді болып келеді, 

себебі, олар бүл идеяларды Шығыстың өзінде жоюға, сөйтіп, 

Батысқа  жаңарған  Шығыстың  Еуропа және Америкада  өз 

миларына сіңірілген теорияларға сәйкес екендігін дәлелдеу- 

ге үмтылады.  Рух саласындағы азғындықтармен байланыс­

ты мейлінше зиянкес батыстық насихаттың ашықтан-ашық 

жақтастары болғандығынан,  олар Батыс үшін емес, төтенше 

Шығыс  үшін  қауіп тондіреді,  өйткені,  олар  сол  Батыстың 

қарапайым бейне-көрінісі болып табылады.  Шынайы Шы­

гыс өкілдерінен Массис мүлде ешкімді еске алып атамаған, 

олардың ешқайсысын білмейтін себепті де,  оған бүны істеу, 

тіптен,  оңай бола қоймас та еді.  Осы Шығыстың  “вестерн- 

денбеген”  өкілінің бірде-бірінің атын атай  алмайтынының 

өзі-ак оны жақсылап ойлануға және нәтижесінде “шығыс- 

тық  насихатшылар”  жалпы  өмірде  болмайды деген  қоры- 

тындыға келуге мәжбүр етуге тиіс еді.

Бүдан әрі,  біз дәйім жеке басымызды мәселелерді айна­

лып  өтуге  тырыссақ та,  өзімізге  қатысты  бір  ескертпе жа- 

сауға  тиістіміз.  Білуімізше,  Батыста  бізден  басқа  Шығыс 

идеяларын түпнүсқадан мазмүндайтын бірде-бір автор жок. 

Содан да, бүл жағдайда,  Шығыстың кез-келген адамы біздің 

орнымызда қалай істер болса, дәл солай істеп, танымал ету­

ге я насйхаттауға титтей де түспалсыз,  бүл доктриналарды 

түсініктірек  етердей  көрінетін  бүрмалаушылықтар  һәм 

жеңілдетушіліктерсіз, тек қана қаз-қалпынша үғынуға қа- 

білеттілерге  созімізді  арнадық.  Ж эне  де,  коса  кету  керек, 

батыстық  интеллектуалдылықтьщ тоқыраушьшығына қара- 

мастан,  оларды  түсінуге  қабілетті  адамдар  мардымсыз  аз- 

шылық бола түрғанмен,  әйтсе де,  мүндай жагдайларда бо­

латын  сипатқа кереғар,  соншалық сирек те емес.  Әлбетте, 

бұндай іспетті қайреткерлік мүмкіндігі жөнінде Анри Мас­

сис сезіктенбейді де,  әйтсе де, біз бүл жағдай,  оның кітабы- 

ньің сипаты коп ретте мүндай жорамалды ақтарына қарамас-

119

тан,  тек  оның  істің  саяси  жағына  басы  артық  тартылган 

дығы  себепті  болып  отыр  деп  айтқымыз  жок-  Дегенмен 

барынша  ізгі  ниетті  болып  қалуға тырысып,  біз  батысты* 

өркениеттің  шарасыз  күйрейтіндігін  күні  бүрын  сезуіме 

байланысты  үрей  оның басында  “шығыстық насихаттың’1 

болатындығы  туралы  идеяны  тудырған  деп  жорыған  едік 

Тек  оның  қайбірде  қазіргі  заманғы  дүниеге  қатысты  әд: 

қаталдық  танытатындығына  қарамастан,  сол апатқа апара- 

тын  шын  мөніндегі  себептерді  түсінуге  қабілетсіз  болып 

шыққанына  өкініш  білдіру  ғана  қалады  Ақиқи  ахуалды 

түсінудегі дәл  осы  кемшілігі оның дойектемелсрінің осал 

дығына әкеп соқтырды да: бір жағынан,  ол өзі қарсы күресіп 

отырған шын жауы кім екендігін доп басып айтардай онша- 

лық сенімді емес, ал екінші жағынан,  оның “дөстүршілдігі 

дәстүрдің ақиқи мәні турасьшдағы косіби мағлүматты білімді 

түтпагандыгынан,  ол қайсыбірде күллі дәстүрді таза сырт­

кы саяси-діни консерватизммен ашықтан-ашық тендестіреді.

Анри Массистің санасын үрей зақымдағанының аса дәл 

дөлелі ретінде оның,  былайша аталатын,  “шығыстық наси 

хатшыларға” таңатын оғаш әрі ақылға сыймас козкарастары 

қызмет  етеді.  Автор  бізді  оларды  Батысқа  деген  олермен 

ошпенділік қана жігерлендіреді,  енді сол өшпенділікген олар 

Батысқа  оздерінің доктриналарын селдей қаптатуға, яғни, 

басқаша айтқанда,  онымен (сол Батыспен)  оздеріне бірден- 

бір тиесілі һәм олардың рухыньщ ақиқи мәнін қүрайтьш ең 

киелі де  қүнды  затымен  болісуге  үмтылып  бағуда  дегенге 

сендіруге  тырысады!  Бүл  тәрізді  жорамалдың  ашық  кай- 

шылығы оқырманда терең дағдарушылық сезімін туғызбай 

қоймайды: барынша мүқият қүрылған дойектемелердің бар­

лыгы  бір  демде  күл-талкан  болады,  алайда,  автордың  озі 

мүны байқамайды  ма дейміз,  себебі,  біз  оның,  бүл іспетті 

теориялардың мағынасыздығын оте жақсы үғына түрып, озі 

де сенбейтінге нандыруға тырысып отырган оз окырманда- 

рының қысқа ойлылығы мен аңгалдыгына шамалап, жорта 

істеп отырғанына сенуден бас тартамыз.  Егер азырақ ойлан- 

сақ,  Шығыс  адамдарының  Батысқа  деген  шын  мәніндегі 

олермен  ошпенділігі  рас  болса,  ондай  жагдайда  оларга 

оздерінің доктриналарын тек оз ішкі пайдаланушылығы үшін 

қызгыштай  қору  ж эне  батыстық  адамдардьщ  оларга  қол 

жеткізу  ниеттеріне  жан-жақты  тосқауыл  жасау  бәрінен 

қисындырақ болары айқын болып шыға келеді.  Кейде шы-

1 2 0

ғыстық адамдардьщ атына осындай жазғырулар шынымен 

айтылып жатады жэне бул жолы олар мейлінше орынды.  1с 

жүзінде ақиқат басқада: шығыстық дөстүрдің шынайы окіл- 

дері және Шығыс доктриналарын сақтаушылар кімге де бол­

масын  ешқандай  өшпенділік сезінбейді  және де,  олардың 

белгілі бір мөселелердегі үстамдылығының бірден-бір себебі 

кейбір  ақиқаттарды  оларды  меңгеруге  шамалары  жетпей- 

тіндерге мазмүндаудың мүлде пайдасыздығын үғынушылығы 

болып табылады.  Бірақ, бүл үшін жеткілікті “кәсіби маглү- 

матгылыққа” ие жандарға, олардың шыққан тегіне қарамас- 

тан, бул ретте қарсылық етпейді.  Бүндай адамдардьщ ішінде 

Батыс өкілдерінің соншама сирек болуына кімді кінәлауға 

болады? Ал,  егер шығыстық адамдардьщ копшілігі шыны­

мен толық немқүрайдалықты өшпенділік сезіміне алмасты- 

рып,  Батысты жек коре  бастаса,  кім кінәлі болмақ?  Бүған 

таза интеллектуалды пайымга адал болгандыгынан, осы анық- 

тамамен-ақ сыртқы әрекеттердің барлық формаларынан ж о­

гары  үстанып түрған  Шығыстың дәстүрлі  элитасын  кінә- 

лаған жон бе әлде, дегенмен, бүл жерде өздерінің бүл өмірде 

болуын жиіркенішті де жан төзгісіз әлденеге айналдыру үшін 

қолдарьшан келгеңці жасап баққан Батыс өкідцерінің өздеріне 

мін тагу керек ne?  Сауалы тиісті пропорцияларда койылган 

бойда-ак,  жауабы  баршасы  үшін  өзінен-өзі  айқын  болып 

шыға  келеді  және,  тіпті,  осы  уақытқа  дейін  кереметтей 

төзімділік көрсетіп  келген шыгыстық адамдар,  ақырында, 

қайтадан  өз  шаңырагының  қожалары  болгысы  келеді деп 

үйгарайық,  оларды  кінәлауга  кімнің батылы барады?  Іске 

қүштарлықтар араласқанда,  бір гана заттар мүлде әр қилы, 

ал,  қайсыбірде, тіпті, тура қарама-қарсы түргыда багалануы 

мүмкін.  Солай,  мысалы,  батыстық халықтар шетелдік бас- 

қыншылыкка қарсылық корсеткенде, бүл “патриотизм” ата- 

лып,  қолдаумен  дөріптеледі.  Ал,  бірақ,  дэл  соны  Шығыс 

халықтары істегенде,  бүл  “фанатизм”  я  “ксенофобия”  бо­

лып шыгады жэне өздеріне тек өшпенділік жэне жеккөрініш 

тугызады.  Ендеше,  еуропалықтардың оздерінен барша қал- 

гандарына басқаша өмір сүріп,  ойлауына тыйым сала оты­

рып,  оз үстемдіктерін тануга үмтылып отырганы “қүқық”, 

“еркіндік”,  “әділдік” жэне  “оркениет” мүратында болмаға- 

ны гой?  Ғибратнама  — бүл қандай да болмасын қисыннан 

азат ғажап нәрсе теріске шыгаруға болмайды немесе, берісі, — 

және  біз  бүл  пікірге  ортақтасамыз  да,  —  бүкіл  Батыста,

1 2 1

әрқайсысының қүндылығы зор күмәндар тудыратын, адам- 

дардың  тек  екі  типі  бар  деп  ойлаған  жөн.  Бірініиі  типке 

даурықпа  үрандарды  шынға  балайтын  ж әне  өздері  мате- 

риалистік тағылықтың қандайлық дәрежесіне қүдгщраган- 

дықтарын  мүлде  аңғармай,  өз  “өркениеттік  миссиясына” 

сенетін  барып  түрған  нақүрыстарды  жатқызамыз.  Екінші 

типке өздерінің лас  зорлык пен пайдакүнем инстин кттерін 

қанағаттандыру  үшін,  көпшіліктің жалпы  ақыл-есі  азған- 

дығын пайдаланатын зүлым жексүрындарды жатқнзамыз. 

Кез келген жағдайда Шығыс адамдарының кімдер үшін бол­

масын  қауіп  төндірмейтіні  жөне  қандай  да  бір  салаларда 

Батысты жаулау бойынша ешкаңдай жоспарлары жоқ екендігі 

аян.  Қазіргі жэне олардың, бүгінде олардьщ рухани  форма- 

ларын жойып ой-машықтарын аздыру қаупін төндірген ба- 

тыстық қысымға қарсы түру қажеттігімен  байланы сты,  өз 

қиыншылықтары да жетеді.  Содан да,  қүрбандар  көрініп, 

көлгірсуші басқыншыларды кору, берісі,  бір түрлі ерсі екен.

Бүл түсіндірулер өбден қажет болган еді,  ойткен  ,  кейде 

белгілі бір заттар жайлы бүкпесіз айтуга тура келеді  Бірақ, 

біз  бүл  тақырыптарға  кең  тоқталып  жатуды  уақьгты  зая 

кетіру деп  санаймыз,  себебі,  “Батысты  қоргаушыллрдың” 

дөйектері  тым  шүбалаңқы  өрі  негізсіз.  Бүған  қоса,  Анри 

Массис  мырза жағдайында  біз  нақты  түлғалар  жаі? лы  соз 

қылмайтын дағдымызды бүзған себебіміз тек сол,  б грілген 

жагдайларда ол қазіргі заманғы ой-машықтың қазіргі зіманғы 

дүниені талдау барысында есепке алмасқа болмайтын жақ- 

тарының бірін бойында түтады.  Өзінің тар кокжиектгрі мен 

үзіп-жүлған  танымдарымен  осыншалық томен деңгейдегі 

дәстүршілдік,  жөне,  оның үстіне,  мейлінше  жасащ ы дәс- 

түршілдік қазіргі замангы дүниетанымның коптеген соқыр 

нанымдары озіне де тән болып түрып, оның уакытынг  қарсы 

тиімді  боларлық  не  үсына  алмақ?  Дөстүршілдікке  де,  ол 

қарсы  күресіп  отырған  қазіргі  замангы  ой-машы<,қа  да 

бірдей молшерде ақиқат принциптер білімі жетіспейді. Онда 

да,  мүнда да -  белгілі бір шектен шығып кететін нәреелерді 

бірдей жаңсақтықпен теріске шығару,  онда да,  мүнда да — 

эр  алуан  оркениеттердің  тіршілік  ететіндігін  мойындауға 

бірдей қабілетсіздік және грек-латындық классицизмнің сол 

бір соқыр нанымдары баршылық.  Бүл баламалы емес реак­

ция  біз үшін тек замандастарымыздың арасындағы  кдзіргі

122

ахуалға деген  белгілі  бір  наразылықты  айғақтайтындығы- 

мен қызықты.  Алайда,  бүл наразылықты жеткізудің,  бала- 

малы түрде бағдарланып,  неғүрлым оң нәтижелерге әкеле 

алар басқа да формаларын табуға болар еді. Алайда,  қазіргі 

уақытта осының барлығы хаосты күйде және бүның ақыры 

не боларын айту қиын.  Осы жерде қазіргі заманғы дүниенің 

тағдырына тікелей қатысы бар кейбір болжауларды да еске 

алсақ,  орынды болар еді.  Солармен осы жүмысты аяқтаған 

жон болар  еді,  егер оларға сілтемелер  “қарабайыр”  надан- 

дыққа белгілі бір білімдерді түрпайыландыруға желеу болу 

қаупіне үшырамаған болса,  бүл тектес кейбір ой-толғаныс- 

тарды баяндауға қашан да зор абайлаушылықпен келген аб- 

зал.  Біз  барлығы  жайында,  кемі,  іс  таза  доктринаның  өзі 

емес,  оньщ жеке қосымшаларына қатысты болғанда ашық 

айтуға болады деп ойлайтындардың катарына жатпаймыз. 

Бүл салада белгілі бір шектеушіліктер әбден қажет, ал, бүған 

қоса, әрдайым нақтылы жағдайлармен санасқан жөн.  Бірак, 

бүл  негізді  ері  қажетті  абайлаушылықтың  қарапайым  на- 

дандықтан шығатын және үндістердің мақалына сәйкес “ар- 

қанды жылан екен деп қалған”  адамның үрейі тәріздес ба- 

лалық қорқыньпптармен ортақ епггеңесі жоқ. Бүл өлдебіреуге 

үнай  ма әлде жоқ па,  бірақ,  белгілі бір  нэрселер тек бүны 

жағдайлар талап еткенде ғана айтылуы тиіс.  Ж әне бүған не 

біреулерінің өзімшіл мүдцелері,  не екіншілерінің бейсаналы 

жаулығы  кедергі  жасай  алмайды,  бірақ,  екінші  жағынан, 

үшінші біреулерінің — қазіргі заманғы дүниенің асығысты- 

ғына  шалдығып,  бөрін  бірден  білгісі  келетіндердің  — шы- 

дамсыздығы  да  белгілі  бір  жайттардың  ашылуы  жазған 

мезгілді жеделдете алмайды.  Бірақ,  осы соңғылары қазіргі 

заманғы дүниедегі оқиғалардың үдей түскен қарқыны,  еш 

күмәнсіз,  олардың таңсыққой әуестігін қанағаттандыруды 

кешіктірмейтіндігімен өздерін жүбата берсін. Тек олар өздері 

ойланып емес,  сірә,  эмоция жетелеуімен  үмтылған белгілі 

бір білімдерді меңгеруге оздерінің жеткіліксіз даярлығы ту­

ралы өкініп қалмағанын тілейміз.

123

ҚОРЫТЫНДЫ

Осы еңбектің басты міндеті берілген дәстүрлерді қолдану 

жолымен  бүгінгі  танда  туыңдап  отырған  сауалдарға  тура 

жауаптарды табуға болатынын;  қазіргі заманғы адамзаттың 

озекті ахуалын қалайша түсіндіруге болатынын, сондай-ақ, 

қазіргі заманғы өркениеттің мәнін, қүр әншейін шартгы ере- 

желер я сентиментадды қопггағандық түрғысынан емес, ру­

хани ақиқатпен  сәйкестікте қалай  бағалаған жөн  екендігін 

көрсетуде еді.  Біз берілген мәселені толықтай мазмүндадық 

немесе оны егжей-тегжелі талдай алдық, сондай-ақ, бүл та- 

қырыптың барлық аспектілерін біз орістеттік деуден мүлде 

аулақпыз. Бізді шабыггандырған принциптердің өздері-ақ бізді 

қазіргі заманғы “қарабайырланған”  оқу-білім табанды түрде 

алға тартатын аналитикалық емес, оз мәнінде синтетикалық 

көзқарасты үстануға міндетгеген еді. Бірақ, дәл осы көзқарас- 

тың синтетикалық  болып табылатындығы  себебінен де,  ол 

шынтуайтында қүбылыстарды түсіндіру үшін емес, сипатгау 

үшін  ғана  жарамды  әйтеуір  бір  талдаудан  гөрі,  әлдеқайда 

тереңірек түсініктемелер беруге мүмкіндік береді.  Бірақ,  біз 

жеткілікті  айттық  деп  санаймыз  және  де,  мәнді  түсінуге 

қабілетгілер берілген жүмыс тезистерінде потенциалды түрде 

орын алған барлық салдарларды өздері үшін енді өздері шы- 

ғарып ала алады. Ж эне олар ондай еңбектің, өз бетінше ой- 

толғаныстарға орьш қалдырмайтьш кітаптарды оқығаннан горі, 

әлдеқайда қүнды боларына Сенімді бола  алады.  Біз болсақ, 

керісінше,  сондай  өз  бетінше  ізденістерге  серпін болар  ой- 

түжырымдарды  үсынуға,  мағынасыз  коп жекелік жэне  тар 

индивидуалды пікірлердің барлығынан биік түруға қабілетгі 

интеллектуалды  зәулім  ғимараттың  түрғызылуына  іргетас 

даярлауға тырыстық.

Берілген жүмыстың практикалық маңыздылығына ка­

тысты бірер сөз қосу қалады. Жалпы айтқанда,  бүл пракги- 

калық  маңыздылық  бізді  ерекше  қызықтырмауы  тиіс, 

ойткені,  біз таза метафизикалық доктрина көзқарасына та- 

бан тірейміз,  оған қатысты қосымша атаулы маңызсыз әрі 

шартты болып қалады, ал, бүл жерде соз дэл сондай қосым- 

ша турасында больш отыр. Алайда, қандай да болмасын прак- 

тикалық пайдадан озге, бүл қосымша берілген жағдайда екі 

себептен қажет:  ол біртүтас және әмбебап болғандығынан, 

шындыктың барлық деңгейлерін боле-жармай қамтуы тиіс

124

доктринаның зандылықты дамуы, белгілі бір принциптерінің 

i  занды  салдары  болып  табылады.  Мұнымен  бір  мезгілде 

бүндай қосымша, ең берісі, белгілі бір адамдар үшін, білімнің 

ең жоғары деңгейіне өту үшін даярлык кезеңі болып табы- 

N

  луы мүмкін,  біз бүны “сакральді ғылым” үлгісінде керсеттік 

те. Бірақ, бүған қоса, принциптер қосымшасы өрісінде бола 

отырып,  оның  элементтеріне  тән  маңыздылықты  сол 

деңгейдің  озінің  категорияларында  бағалай  отырып,  осы 

орісті оз терминдерінде қарастырған әбден занды, бірақ, бүл 

әлбетте, тек қана принциптердің оздері бір сотке де назар- 

дан тыс қалмайтындығы шартымен болмақ.  Принциптердің 

жүктеу/скачать 13,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: