М э д е н и м у р а «Мэдени мұра»

Христиандық көзқарас Исус Христос бейнесіндегі Сөзге 

д ;ген сүйіспеншілік арқылы қол жеткізілгеннің бәрі ислам

1  айымында әмбебап жөне өздік емес мағынаға көшірілген. 

р ;сламдағы Төңірлік Өнер — Қүран бойынша, Алла — сурет­

кер, муссавир — бәрінен бүрын, ғарыштың сүлулық пен рет- 

тлігінен Тәңір Бірлігінің көрініс беруі.  Бірлік көптің үйле- 

сімі, төртіп және тепе-тендік түрінде көрінеді;  осы аспекті- 

лердің бөрі сүлулықтың ішінде. Дүниенің сүлулығынан ат- 

танып,  Бірлікке жету — даналык • Осы себеппен ислам ақыл- 

С йы  өнерді  даналық  сапына  жатқызады;  мүсылман  үшін 

6

 нер,  нөтінде, даналыққа немесе ғылымға негізделген;  ғы- 

jj ымның мақсаты — даналықты өткінші үғымдар терминдері- 

иен түжырымдау. Өнердің мақсаты — адамның айналасына, 

дүниеге,  ол адам қолымен қүрылған дүние болғандыктан, 

Бір  Алланың  тікелей  өзі  көрсетіп  түрған  реттілік,  төртіп 

алеміне енуге мүмкіндік беру. Өнер дүниені тазартады, жан- 

ның хаосқа толы  заттар  әлемінен  бөлініп  шығып,  Шексіз 

зірлікке қосылуына көмектеседі.

Даостық пікір бойынша, Төңірлік Өнер, нәтінде, транс­

формация онері больш табылады: табиғат оз негізінде әрдайым 

щклдер заңына сәйкес үздіксіз озгеріп жатады; оның қара- 

'іа-қарсы жақтары танудан сытылып кете беретін айрықша 

)рталығын айналып жүреді.  Әйтсе де, осы шеңбер бойынша 

;озғалуды үстай білген еркім оның нәті болып есептелетін 

)рталықты түйсіну мүмківдігіне ие болады. Өнер мақсаты — 

)сы ғарыштық ырғаққа сэйкес болу.  Қарапайым түжырым 

•іынау:  онердегі  шеберлік бір  қозғалыстағы  толық  циклді 

Щғару  және  озін  оның  орталығымен  созсіз  шендестіру 

к,абілеттілігінің озі,  тек бүл орталыктың орны анықталма- 

ғац күйде қала береді.

Буддизмдегі Тәңірлік Өнер үғымын — Абсолютті персо- 

нификациялаудың қандай да болмасьш түрінен бойын аулақ 

еалатын дін үшін осы созді пайдаланудьщ мүмкіндігі аясыңда 

Қарастырсақ — шьшымен керемет және ой жеткісіз дәреже-

187

дегі Будцаның сұлулығына теңеуге болады.  Қүдайға катыс­

ты ешбір доктрина өз түжырымдарында өз шекгерін шексіз- 

дікке және өзінің гипотетикалық пішіндерін пішінсізге та- 

ңатын  ментальді  процестің алдамшы  кейпінен  қүтыла  ал­

май  отырған  кезде,  Будцаның  сүлулығы  болмыс  күйін  ой 

күшімен  аңгаруга  болатын  шектерден  тыс  шығандарға 

жеткізеді.  Бүл  сүлулық  лотос  сүлулығында  айшықтаулы: 

ол Будцаның коркем және пластикалы бейнесіне ғүрыптық 

түрғьща бекітілген.

* *  *

Қайткен күнде де,  сакральді (киелі)  онердің осы негізгі 

аспектілерін айтылып отырған бес үлы дестүрлердің өрқай- 

сысынан  әртүрлі  деңгейде  табуға  болады,  олардьщ  бір  де 

біреуі, сайып келгенде, Тәңірлік Ақикат пен Кереметгің күллі 

кемелдігін  толық  корсете  алмайды;  сондықтан  олардьщ 

әрқайсысы,  жеме-жемге келгенде,  руханияттың кезкелген 

ықтимал пішінін  аңғаруға қабілетті.  Әйтсе де,  дін  атаулы- 

ның бәрінде өзінің рухани “экономиясын” белгілейтін өзіне 

тән көзқарас бар болғандықтан, қай дінде болмасын, көркем- 

діктің  бой  көрсетуі  табиғи  түрде  үжымдык  жөне  ерекше - 

ленбеген болғандықтан,  осы  “экономияны”  әрқайсысы өз 

стилінде  бейнелейді.  Оған  қоса,  пішін  өзінің табигасында 

бір нәрсені, бір жерін қалдырып кетпейінше, корсете алмай­

ды;  пішін өзі бейнелеп түрған нәрсені шекгейді,  сол аркы­

лы  өзінің дербес  әмбебап  архетипінің  кейбір  аспектілерін 

алып  тастайды.  Бүл  занды  тек  өнерге  қатысты  гана  емес, 

формальді көрініс берудің кезкелген дәрежесіне қолдануға 

болады; әртүрлі діндер арқа сүйейтін Қүдайдан келген Аян- 

дар бір-біріне үқсас емес,  ал олардың Тәңірлік Нәтіне назар 

аудармай, тек қана олардьщ формальді абристеріне көз тоқ- 

тататын болсақ, олар, тіпті, бір-бірін теріске шыгарады.  Осы 

түста тагы да Тәңірлік Өнер  мен  адам  өнерінің үқсастыгы 

айқын көрінеді.

Бүл еңбекте біз назарымызды өзіміз атаған бес үлы дәс- 

түрмен: христианшылдықпен,  индуизммен, исламмен, буд- 

дизммен, даосизммен шектемекпіз,  себебі өр дәстүрге сэй­

кес коркемдік ережелері омірде бар  еңбектер арқылы гана

188

қальхпташайды.  канондық шығармалар мен көзі тірі шебер- 

лердің  м лсалдарымен  де  дәлелденеді.  Осы  шеңберде  әр 

өнерДІҢ типтік көріністер ретінде тандалып алынған аз ғана 

ас п е к т іл е р ін е  

үңілуге  болады.  Түтас  алғанда,  бүл  пән тау- 

сылып бітпейтін нәрсе. Әуелі индуистік өнер қарастырылады, 

ө йткен і 

о) (іың тәсілдері ғасырлар бойғы жалғастығын аңғар- 

тьіп отыр  ]оны үлгі ретінде ала отырып, ортағасырлық орке­

ниеттер өнерлері мен одан да коне мәдениеттердің арасын­

дагы байл анысты корсетуге болады. Христиан өнері де өзінің 

еуропа оқырмаіщары үшін маңыздылығына сәйкес корнекі 

орын алмаіқ; бірақ оның барлық қасиеттеріне мінездеме беру 

мүмкін 

бопм айтьш шығар. Үшінші орьш ислам онеріне беріл- 

гені жон болар,  себебі,  коптеген түстарда ислам жэне хри­

стиан  онерінде  қарам а-карсы лы қ  бар.  Қиы рш ығыстық 

өнерге 

будцалық  және  даостық  өнерге  келетін  болсақ, 

оларға тё:|і,  алдында  карастырылғандардан  ерекшелігі  бар 

кейбір асйектілерді камту жеткілікті болар.  Бүларды салыс­

тыру дәсі)’ ('рлі онердің үлы әркилығының дәлелі бола алады.

Метасщзиканың  әлдебір  аспектісіне  тәуелсіз  болатын 

сакральдь: (киелі) өнердің мүлде жоқтығын оқырман түсінер 

деймін.  IV [ етаф и з и калы к ғылым өзінің пәні (карастыраты- 

ны) сияқіытабиғасынан шет-шексіз нәрсе, сондыктан, әрқи- 

лы метафрізикалық доктрішалардьщ арасын жалғап, бірікгіріп 

түратын арақатынастардың барлығын белгілеп шығу мүмкін 

бола коймас.  Сондықтан,  оқырманды осы кітаптың жарық 

көруіне ссбепкер болған озге кітаптар ж аққа мегзеген жон 

шығар.  (рл  кітаптар  Шығыс  пен  ортағасырлық  Батыстың 

дәстүрлі|ілімдерінің мәніне жол ашады.  Осыған байланыс­

ты алдымен Рене Генонның, Фритюф Шюонның және Анан- 

Да Кумар ісвамидің еңбектерін айтуға болады. Сонымен қатар, 

Дербес дфстүрлердің сокральді өнерін қарастыратын кітап- 

тарды: Сіелла Крамриштің индуистік храм туралы, Дайсэцу 

Тейтаро Судзукидің дзен-буддизм туралы зерттеулерін жөне 

Юджин ^ерригельдің (Бунтаку Хакуши) дзендегі садақ ату- 

Дьщ  рыііарлық  онері  туралы  кітабын  айтуға  болады.  Өзге 

еҢбектер қажет түстарда корсетіліп,  кажет жағдайда дәстүрлі 

түпнүсқалардан үзінділер келтіріледі.

189

Бірінші бөлім

ИНДУИСТІК ХРАМНЫҢ ГЕНЕЗИСІ

Отырықшы халықтар арасындагы сакральді өнер — Ке_ 

біне,  Ғарышта көзге түспей өмір сүретін Тәңір Рухы “тура- 

ты н”,  соның тікелей  “өзі”  қоныстанатын қасиетті үй салу 

1* Діни наным бойынша киелі орын дүниенің қақ ортасьвд- 

да орналасқан,  содан да ол киелі, 

sacraîum

:  бүл жерде адам 

кеңістік пен уақыттың беймәлімдігінен қорғаулы,  өйткені 

қүдай  адамға  “қазір”және  “осы  жерде”  келеді.  Бүл  храм- 

ның жоспарында да байқалады; негізгі бағыттардың ерекше 

бөлінуі  кеңістіктің  орталыққа  қатысын  реттейді.  Мүндай 

жоспар дүниенің синтезі іспеттес:  Ғарышта,  үздіксіз қозға- 

лыста жүргеннің бәрін  сакральды  архитектура  киелік сәу- 

лет өнері түрақты пішінге айналдырган. Ғарышта кеңістіктен 

уақыт  басым  түседі;  храм  қүрылысында  уақыт  кеңістікке 

айналған сияқты болып шығады; болмыстың негізгі, калып­

тасу барысында бөлініп жэне шашылып кеткен аспектілерін 

-— аннш қіайты н,  көзге көрініп түрған гарыштың үлы ырғақ- 

тары қайта жинальш, ғимаратгың гоеметриясында бекіп қала- 

ды.  Осылайша, төртіпке келтірілген жөне озгермейтін пішіні 

арқылы храм дүниенің түгелдігін,  оның уақыттан тыс аспек- 

тісін  немесе түпкілікгі жағдайын корсетеді:  мүнда  барлык 

заттар осының алдындағы Болмыстың болінбейтін бірлігінің 

қүшағында  жойылып  кеткен  жағдайынан  айығып,  тепе- 

тендік қүшағында түрады. Киелі үй дүниенің акыргы озгеріс- 

тің — христиан дінінде символдық түргьща Аспан Иерусалимі 

делінетін озгерістің прообразы больш есептеледі, сондыктан 

да, ол Тәңірлік тыныштыққа толы (иврит тілінде — шехина, 

санскритше — шанти).

Тәңірлік Тыныштық жанға да осылайша орнайды, оный 

барлық қасиеттері немесе барлық мазмүны — дүниедегі зат-

‘*  Кенже қалған өркениеттерде орбір түрғын үй ғарыштың кошірмесі 

саналады,  ал  үй  немесе  шатыр  адамды  үлкен  әлем  сияқты  “күнДаКтаП 

және  “қоршап” түрады.  Осы елес әртүрлі халықтардың тілдерінде сакта'  

лып қалған, олар кек “күмбезі” немесе “шатыры” туралы немесе өлемнін 

кіндігін  білдіретін  “төбесі”  туралы  айтады.  Әңгіме  киелі  түрак  туралЫ 

болса,  ғарыш  пен  оньщ  арасындагы  үқсастық  өзара  қатысты 

б о л ы П  

шығады, себебі,  киелі орында тура Ғарыштағы сияқты Тоңір  Рухы түра' 

ды;  екінші  жағынан,  Рух  Ғарышты  күш ағына  алып  түрғандыктан, 

керісінше  үқсастық  та  әділ  боп  шығады.

190

ын  касиетіне  үқсас  —  қарапайым  және  терең,  өзінің 

далық бірлігі жағынан киелі үйдің үйлесімге толы  пішініне 

- а л ы с т ы р у ғ а  

боларлық тепе-тендікте түрады.

Клелі үйдің ғимараты, жанның жаратылуы сияқты,  қүр- 

баңдык  аспектісіне  де  ие.  Егер  жан  Ізгіліктің  үясына  ай- 

ң алғы сы  

келсе, оның күштері дүниеден алыстауға тиіс,  сол 

сИЯқты  храм  салуға  арналган  материалдардың  барлығы 

д у н и я у и  

пайдаланудан  алынып,  Қүдайға  садақа  ретінде 

берілуге 

тиіс.  Біз  бүл  қүрбандықтың  бастапқы  “тәңірлік 

қурбандықтың”  орнын  толтыру  екенін  аңғарамыз.  Күллі 

күрбандық  шалу рәсімдерінде  қүрбандыққа  берілген  суб­

с т а н ц и я  

сапалық жағынан өзгеріске түседі,  оның тіршілігі 

т ө ң ір л ік  

үлгіге үқсайтын болады.  Бүл киелі орынды жасау- 

да да аз байқалмайды;  бүған  белгілі мысал да  бар  — Соло- 

монның Давидке аян етілген жобаға сэйкес храм салдыруы.

Дүниенің жаралып бітуінің образы храмның тік бүрыш- 

ты  пішінімен  символданады,  бүл  —  космостық  қозғалыс 

құзырындағы дүниенің дөңгелек пішініне қарсы койылған 

рәміз. Көктің күмбезділігі айқын емес жөне ешқандай олшем- 

ге симайтын болса,  киелі ғимараттың тік бүрышты немесе 

текше  пішіні  нақты  және  озгермейтін  занды  бейнелейді. 

Қандай дәстүрге катысты болса да,  сакральді архитектура- 

ны шеңбердің шаршыға айналуының негізгі тақырыбының 

дамытылуы  деп  қарауға  болатыны  сондықтан.  Индуистік 

храмның пайда болуына осы тақырыптың дамуы (оның ме- 

тафизикалық жэне рухани мазмүнының күллі байлығымен 

бірге) ерекше айқын байқалады.

Бүл мәселені қарастырмас бүрын осы екі негізгі рәміздің — 

Щеңбер мен  шаршының немесе күмбез  бен текшенің  ара­

сындагы байланыс, санау деңгейіне сэйкес, әртүрлі кызмет- 

гер атқаруы мүмкін екенін аныктап алу керек.  Егер шеңбер 

йіртүтас және болінбейтін  Үстанымның (принцип) рәмізі, 

ЯКи, символы болса,  шаршы оныц әдепкі жэне озгермейтін 

айқындышн, әмбебап Занды немесе Норманы білдіретін бо­

лады;  бүл жагдайда шеңбер  шаршы бейнелейтін шынайы- 

льіқтан жоғарырақ шындықты бейнелейді. Егер шеңбер оныц 

Қ°згалысын қайталауы арқылы кокке қарасты болса, ал шар- 

^Ы ~ жерге қатысты болып, оныц қаггы және инертті күйін 

ЗДрсе, онда шеңбер шаршыға активтінің пассивтіге қаты- 

^Ыңдай қатынаста немесе омірдің тәнге қатысындай қаты- 

аста  болады,  ойткені,  аспан  активті түрде  қоздырады,  ал

191

жер мүны пассивті түрде қабылдайды жэне туады. Алайда, 

кері иерархияны да  елестетіп  көруге  болады.  Егер  шаршы 

өзінің метафизикалық мағынасында оз бойына ғарыштық 

парадокстарды сиғызып жөне шешіп түратын, түпкі озгер- 

мейтіндіктің символы болса, ал шеңбер соған сэйкес,  озінің 

гарыштық прообразымен — шексіз қозгалыспен байланыс - 

тырьша қарастырылады,  онда шаршы шеңбер бейнелейтін 

шынайылылықтан жоғарырақ шынайылықты айшықтайды, 

ойткені  Принциптің  (үстанымның)  түрақты және бүлжы- 

майтьш табигаты Принциптің озіне жат аспани немесе гарыш- 

тық қызметтен басым түседі  1*.

Шеңбер мен тортбүрьші арасындагы мүндай рәміздік бай­

ланыс Үндістанның киелі сәулеткерлігінде басым.  Оның ба­

сым  болатын  себебі  — орнықтылық  — сәулеткерлікке  төн 

сапа, дәл осы орнықтылықтың арқасында архитектура, яғни 

сәулеткерлік Төңірлік Кемелдікті мейілінше шүбәсіз бейне- 

лейді,  сол себепті де мүндай козқарас индуистік рухқа тән 

болады.  Индуизм әрдайым жердің немесе гарыштың оз бол­

мысы бойынша озгешеленетін шынайысын Тәңірлік Нәттің 

болінбейтін және қозғалмайтын толықтыгына қосуға бейім 

болып  келді.  Киелік  сәулеткерлікте  рухани  озгеріске  кері 

рәміз  ере  жүреді,  соның  нәтижесінде  уакыттың  үлы  “ол­

шемдер!”, ортүрлі циклдер негізінен храм шаршысына келіп 

“кристалданады” 2*.

Бүдан  әрі  біз  осы  тортбүрыштың  аспани динамиканы 

“фиксациялау” жолымен пайда болатынын кореміз.  Қалай 

болганда  да,  шаршының  шеңберге  қожалық  жүргізуі,  ол 

Үндінің сакральді архитекгурасында болсын, озге жерлерде 

болсын, екі символ арасындагы байланыстың мүлде керісінше 

болуы мүмкін екенін жоққа шыгара алмайды. Әртүрлі қүры- 

лыс  элементтері  мен  Ғарыштың соган  сәйкес  элементтері 

арасындагы параллельді есепке алатын болсақ,  мүндай ин­

версия барлық жерде орынды болады.

Мәңгілікгің  тоңкерілген  бейнесіне  үқсайтын  барлык 

гарыштық шындықтарды геометриялық символдарга “крис-

■*  Бүл  пікір  динамизм  пассивті  субстанция  (Шакти),  ал  белсенді 

Нот  қозғалыссыз деп  есептейтін  веданта  козқарасына  сәйкес  келеді.

2*  Дэл  осы  жолмен  христиан  храмының  сүлбасы  қазіргі  заманның 

келесі доуірге  трансформациялануын  символдайды:  сакральды  ғимарат 

Аспани  Иерусалимді  білдіреді,  оың  пішіні  де  тортбүрышты.

192

талдандыру”  индуистгік дөстүрде ведалық алтарьдің қүрыл- 

ғьісынан  көрінеді.  Бүл  бірнеше  бағытта  қаланған  кірпіш- 

терден түрғызылған,  күллі ғарыштық болмыстың — Прад- 

жапатидін  “тән ін ”бейнелейтін  текше  (куб).  Дүниенің  бас 

кезінде  диюлар  (дева)  1*  осы  мөңгілік Болмысты  қүрбан- 

дьікка шалады; оның шашылып кеткен, ғарыштың көп сан- 

ды  аспектілерін  2*  немесе  бөліктерін  қүрайтын  бөлікгері 

символдық түрғыдан топтануға тиіс еді.

Праджапати өзінің көрінген аспектісіндегі Принциптің 

өзі болып табылады;  бүл оз бойына күллі дүниені түтасы- 

мен сиғызады жөне дүниенің әртектілігі мен түрақсызды- 

ғының  кесірінен  фрагментарлы  болып  көрінеді.  Осындай 

жолмен түйсінілген Праджапати бейнебір уақыт кесірінен 

болшекгеніп кететін сияқты; ол күн циклімен шендестіріледі, 

ай  цикліне,  бір  айға  теңестіріледі,  бірақ  бөрінен  бүрын  — 

әмбебап  циклм ен  немесе  барлық  ғарыш тық  циклдердің 

жиынтығымен шендестіріледі.  Өз нәті бойынша,  ол Пуру- 

шадан — адам мен Ғарыштың озгермейтін және болінбейтін 

Нәтінен озге ештеңе де емес;  Ригведа бойынша (10.90),  бүл

о  баста  диюлар  Ғарыштың  әртүрлі  болікгері  мен  тіршілік 

иелерінің әрқилы  түрлерін жасау үшін қүрбандыққа шал- 

ған Пуруша.  М үны пантеизм деп үғуға болмайды,  ойткені, 

Пуруша іштей болшектенбейді жөне эфемерлі тіршілікгерде 

түйықталып  қалмайды  (локализацияланбайды) ;  бүл оның 

коріністері,  көзге корінетін пішіні, қүрбандыққа шалынған 

да  сол  пішін,  ал  оның  мәңгі табиғасы  баяғы  күйінде,  қай 

кезде де  болған  күйінде  қалады  — ол  бір  мезгілде  қүрбан- 

дықтың озі де,  садақа беру де  және қүрбандық бағыштал- 

ған  объекті де  болып табылады.  Ал диюларға  келеек,  олар 

тәңір  аспектілері  немесе,  дәлірек  айтсақ,  мүмкіндіктері, 

ТөңірлІк  Істің  немесе  Ақылдың  (Логосқа  сәйкес  келетін 

Буддхи)  қызметтері  болып табылады.  Әрқилылық  Қүдай- 

дың емес, дүниенің табиғатына тән; әйтсе де,  осы әрқилы- 

лық алдын ала,  Қүдайдың әртүрлі атрибуттарының немесе 

Функцияларының  арасындагы  айырмашылықтарга  орай 

белгіленіп қойылған; Қүдайды “қүрбандыққа шалып”, оны

'*  Моноатеисттік діндер  терминологиясында диюлар  (дева)  тәңірлік 

аспектілерді  білдіретін  періштерлерге  сәйкес  келеді.

2*  Бүл мысыр мифіндегі Осирис денесінің белшектенуін еске түсіреді.

193

бөлек-бөлек бейнеде көрсететін де осы аспектілер мен Функ, 

циялар  1*.

Сол кезден бастап  көрінген қүрбанды қ диюдың жаса- 

ған  қүрбандыгын  қайталайды  және  белгілі  бір  дәрежеде 

соның есесін толтырады; жалпыға бірдей тіршіліктің бірлігі 

символдық жэне рухани түрғыдан қүрбандық арқылы қад- 

пына  қайтадан келтіріледі.  Сопы өзін  өзі  Ғарыштың бей- 

несіндей етіп, өз денесіне шақтап істеген альтармен шендес- 

тіреді;  ол  өзін белгілі бір  сапаларға ие  болып,  өзін алмас- 

тырған қүрбандық малына да теңестіреді,  ақырында, оның 

рухы бастапқы  Шектеусіздікке қүрбандықты қайта табыс- 

тыратын отпен шендеседі. Адам, алтарь, жагылып жіберілетін 

қүрбандық жэне  от  Тәңірлік  Болмысты  білдіретін  Прад- 

жапатиге үқсайды.

Қүрбандық  алтарі  мен  Ғарыштың  үқсастығы  алтарьді 

жасауға қолданылған кірпіштердің саны мен орналасуы ар­

кылы көрінеді. Алтарь мен адамның үқсастығы адам дене- 

сінің  өлшемдері  көлемінде  ойластырылған  алтарьдің про- 

порциялары  арқылы  бейнеленеді.  Түғырдың  түрқы  адам 

бойымен бірдей, кірпіштер адам табанының үзындығындай, 

ал алтарьдің ортасы (набхи) — төртбүрышты қуыс. Бүған қоса, 

“алтын  адам”  — алтарьға,  басын  ИІығысқа қаратып қалап 

жіберетін  адамның  схемалық  сүлбасы  —  түгел  өртелетін 

қүрбандық үнемі осы қалыпта болады — адам мен қүрбан- 

дыққа шалынатын малдың үқсастығына мегзейді.  Кейінірек 

біз  осы  символдық  ерекшеліктер  храм  қүрылысында  да 

міндетті түрде сақталатынын аңғарамыз.

II

Алтарь храмнан бүрын болған.  Басқаша  айтсақ,  алтарь 

түрғызу сакральді архитектурадан көнерек және әмбебаптау 

қүбылыс,  себебі,  алтарьларды  көшпелілер  де,  отырыкшы 

халықтар да пайдаланган, ал храмдар тек отырықшы халык- 

тарда гана бар.

Бәкене ғана киелі орын — алтарьды қоршап түрған сак­

ральды кеңістік қана;  осы кеңістікті киелеу және шектеуге

■*  Праджапатиді  қүрбандыққа  шалу  туралы  миф  сопылык  доктри- 

наға  үқсас:  Қүдай  озінің  коп  есімдерінің  көмегімен  коптекті  Ғарышты 

жаратқан делінеді.  Осы үксастык “ Қүдай дүниеде  өзінің есімдері аркЫ- 

лы  корініс береді” деген түжырымды  еске түсіргенде  танданарлык,  нэрсе 

болып  шығады.

194

В

коЛд а н ы л ғ а н  

ғүрыптар кейін храм жасауға көшірілген (temp- 

ІиШ 

л а т ы н  

тілінде,  әуелде,  оқшау  және  ғарышты  сезінуге 

ар н а л ғ а н  

сакральді территория деген мағынаны білдірген). 

Осы  ғұрыптардың  отырықшы  және  көшпенді  халықтар- 

дЬщ екі үлы ағынын — бір-бірінен барлық түрғыдағы өмір 

сүру 

стилімен ерекшеленетін екі жүртты жалғаған бастапқы 

мұра екенін дәлелдейтін фактілер аз емес  1*.

Осы  мүра  туралы  көшпелі  сиу  үндістерінің  бақсысы, 

даньпдпаны Эхак Сапаньщ (Қара Бүлан) әңгімелерінен алы­

нган үзінді мейлінше айқын мәлімет береді.  Ол  қүрбандық 

отын киелеуді бьшай баяндайды:  “Қолына балтаны алған ол 

(бақсы) оларга алты бағытты  нүсқады да, өзі батысқа қарап 

түрып, жерді шапты. Сол қимылын қайталаған ол жерді сол- 

түстікке  қарап  түрып,  одан  соң  шығыс  және  оңтүстікке 

қарап түрып шапты;  сосын ол балтаны көкке көтеріп жерді 

екі  рет  жер  үшін,  екі  рет  Үлы  Рух  үшін  соқты.  Соның 

бөрін жасап болған соң, бақсы жерді қопсытты да, өзі таза- 

ру ғүрпын жасап,  алты бағытқа қүрбан шалған таяқшамен 

батыстан орталыққа қарай,  кейін шығыстан ортаға қарай, 

солтүстіктен және оңтүстіктен ортаға кдрай сызық жүргізді, 

одан кейін таяқты көкке қүрбандыққа берді де,  ортаға ба­

рып түрды.  Сөйтіп,  алтарь  жасалды;  біз  ғүрып  бойынша, 

осы жерден жердің кіндігін  белгіледік,  ал  осы орта — шын 

мәнінде  барлық  жерде  бар  орта  —  озге  емес  Үлы  Рухтың 

түрақ-баспанасы” 2*.

Мысалдың көрсетіп түрғанындай, алтарьді киелеу Ғарыш- 

тың негізгі аспектілерін оның орталығымен байланыстыр- 

ған бастапқы қатынастарды қайталау болып табылады.  Бүл 

асгісктілср: өзінің өнім бергіш белсенділігімен жерге — пассивті 

эналық принципке  қарсы қойылған Аспан және тәуліктің 

Циклділігін және маусымдық өзгерістерді белгілеуге ықпал 

ететін  торт  бағыт  немесе  торт  жел.  Олар  Әлемдік  Рухтың 

Кептеген аспектілері мен қасиеттеріне үқсас 3*.

*  Израильдің  кошпелі  халқының  патриархтары  ашық аспан  астында 

еВДелмеген  тастардан  алтарь  салған.  Соломон  Иерусалимде  храм  тұр- 

гЫзып,  халықтың  отырыкшылығына  себепкер  болған  кезде  әдепкі  ал- 

ТаРьді  салу төжірибесі құрметіне  тастарды  ондеуге темір қолданылмаған.

Қараңыз:  Hehaka  Sapa,  “ Les  Rites  secrets  des  Indiens  Sioux” ,  texts 

c° lected  by  Joseph  Epes  Brown,  Paris,  Payot,  1953,  p.22. 

ibid.,  Inmroduktion  by  Frithjof  Schuon.

195

Эдетте,  храмның  пішіні  тік  бүрышты  болса,  көцщең. 

ділердің алтарінің сүлбасы,  аспан күмбезіне еліктеуден тус; 

да,  төртбүрышты емес.  Бүл көшпелі өмірдің бітім-болмьі- 

сына байланысты.  Пішіні бойынша тікбүрышты 

қүрыльіс- 

тар көшпелілерде өлімнің келуінің символы  1*. 

!

Көшпенділердщ шатыр немесе үйшікке үқсас киелі орың. 

дары дөңгелек,  олардың түпкі бейнесі — аспан күмбезі 

2*

 ! 

Кошпенділердің  қосыны  да  шеңбер  бойына  орналасады 

мүндай схеманы парфяндар сияқты отырықшыға айналғані 

кошпелілердің қалаларынан да байқауға болады.  Шеңбер мен 

шаршының ғарыштық қарсы түруы көшпелі және отырық- 

шы  халықтардың  контрастынан  осылай  көрініс  береді: 

біріншілері оз идеалын шеңбердің динамикалы және шексіз 

табиғасынан табады,  ал екіншілері — шаршының статика- 

лылығы мен тәртіптілігінен көреді 3*.

“Әлемнің  Билігі  істейтіннің  бэрі  циклдер  түрінде.  Аспан  дөңге- 

лек,  жер  де доп  сиякты  деп  естідім,  барлық  жүлдыздар  сондай.  Қуатты 

жел  айналып  қозғалады.  Қүстар  үясын доңгелетіп  салып,  шеңбер жасап 

үшады,  олардың  діні  біздікіне  үқсас.  Біздің  вигвамдар  доңгелек  және 

шеңбер  бойына,  коп  үядан  түратын  үяша  орналасады,  сол  отты  шең- 

берде  Үлы  Рух бізге  үрпақ  осіруді  бүйырған.”  (Hehaka  Sapa,  “ Black  Elk 

Speaks”,  John  Nethard,  New  York,  William  Morrow,  1932.  p. 198).

2*  Тарихқа  дейінгі  киелі  орындар  —  кромлехтермен  үқсатуға  бола­

ды,  оларда тік  қойылған тастардан жасалған  шеңбер  аспанның  циклдік 

болінуін  бейнелейді.

3* Кейде шаршының немесе текшенің статикалық кемелдігі шеңбердін 

динамикалы  символымен  үйлеседі.  Ең  коне  кие  —  Қағбаның  мысалы 

сондай.  Ол  бірнеше  рет  қайта  салынды,  бірақ  оның  сәл  ғана  ауыткуы 

бар  текшелі  пішіні тарихи доуірде  езгерген  жоқ.  Қағбаның торт бүрышы 

(аркан)  аспанның торт  негізі  аумағына  қаратылған.  Оны  айналып  шығу 

(таваф)  ғүрпы  Қагбаға  келушілердің  міндетті  ici,  ол  ислам  діні  арқылы 

бекітілді.  Ол осы  киелі орын  мен аспани  қозғалыстың озара байланысын 

нақты  бейнелейді.  Оны  жеті  рет  айналу  керек,  бүл  кок  сфераларыныН 

саны,  соның  тортеуінде  ақырын,  ал  үшеуінде  шапшаң  қозғалу  шарт.

Әфсана  бойынша,  Қағбаны  әуелі  Сиф  періште  -  Адамнын  үлы  Сиф 

салған.  Ол  кезде  оның  пішіні  пирамида  түрінде  болған,  топан  су  оны 

бүзып  кеткен  соң,  оны Авраам  (Ибраһим) текше  (ка,  бах) 

т ү р ін д е 

қайта 

түрғызған.  Ол  элемнің  осінде түр,  оның  прототипі аспанда да  бар,  оны 

періштелер  айналып,  теуәп етеді.  Сол  сиякты  эфсана бойынша,  ҚүДаИ'  

дың  Керінісі  (сакинах)  жылан  күйінде  келіп,  Авраамды  Қағба 

салаты н 

жерге  ертіп  апарған,  сол  жерге  шеңбер  жасап  жатқан.  Мүның 

храмныН 

шекарасын  айналып  жүретін  индуистік  жылан  символикасын 

(Ананта 

немесе  Шеша)  еске  түсіретіні  қызык.

Біз  кейінірек индуистік  храм  да  шеңбермен  айналып  жүрудін  орта­

лыгы  екенін  аңғарамыз.

жүктеу/скачать 13,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: