өмірін  мезгіл-мезгіл  жаңғыртып,  оларға  өз  билікгері  мен

лардың  орталықты  айнала  орналасуын  исламда  тек  қана 

Мекксге қажылық сапарға келгендердің Қағбаны айналып 

жүріп  оқитын  ұжымдық  намазы  кезінде  көруге  болады. 

Бірақ,  Қағбаның  өзі  де  христиан  алтарімен  теңестірерлік 

киелі орталық емес жэне  культ үшін  шүбәсіз тірек болар- 

лық ешқандай символы жоқ,  оның іші бос.  Оньщ бос  бо­

луы исламның діни позициясының айтарлықтай ерекшелігін 

аңғартады: христиан діндарлығы “Кейіпке енген соз” кеңістік 

үшін  де,  уақыт  үшін  де  орталық  болғандықтан,  бір  орта- 

лыққа жиылуға үмтылса, мүсылманның Алланың Барлығы 

түйсінуі  Шексіздікті  сезіну  негізінде  болады,  мүсылман 

Тәңірлік дүниенің  кез  келген  объективтендірілуін  жоққа 

шығарады,  ол тек шет-шегі жоқ кеңістік кейпінде қиялын- 

да түрған қүдіретті таниды.

Әйтсе де,  концентрлі (бір орталық нүктелілік) жоспар- 

жоба ислам архитектурасына жат емес,  күмбезді кесененің 

түрқы сондай.  Мүндай жобаның прообразы — түпкі бейне- 

үлгісі византиялық, азиялық онерде бар, ол Көк пен Жердің 

одағын бейнелейді: ғимараттың тік бүрышты қабырғалары 

жерді, ал шеңберлі күмбез Аспанды білдіреді.  Ислам өнері 

мүндай үлгіні қарапайым және айқын бейнеге келтіріп, өзіне 

икемдеп  алған,  текше  тәріздес  негіз  бен  үшкілдеу  күмбез 

арасында, өдетге, сегіз бүрышты орам болады. Мүндай ғима- 

раттың өте жоғары дәрежедегі кемел және айқын пішіні аса 

үлкен шөлді ландшафттың үстінде әмір жүргізіп түрғандай 

болады.  Киелі адамдардьщ бірінің кесенесі ретінде ол шы­

нында да дүниенің рухани орталығы болады.

Ислам  өнерінде  өзін  айқын аңғартатын  геометриялық 

даналық  ислам  ойының  мифологиялық  емес,  абстрактілі 

сипатынан тікелей орбиді. Оның үстіне, Бірліктің күллі ішкі 

күрделілігін  көрнекі  жүйеге  түсіру  үшін  —  бір  ғана  және 

бөлінбейтіннен  “Көпшілік  түріндегі  Бірлікке”  немесе 

“Бірлікгегі көптікке” көшу үшін -  шеңберге қамаулы дүрыс 

геометриялық сүлбалар қатары немесе дүрыс копқырлылар- 

дың шеңбер ішінде орналасуынан артық символ жоқ.

Тік бүрышты қабырғаға сүйеніп,  онымен түрлі амалдар 

арқылы бірігіп түрған күмбездің архитектуралық мотиві Кіпті 

Азияның ислам елдерінде молынан тараған.  Осы стиль кір- 

піцгген қүрылыс салу өнеріне негізделген Шамасы, готика- 

лык  архитектура  өзіне  төн  ақылмен  көру  рухының  арқа- 

сында бастапқы импульсті осьщан алса керек.

269

Көшпелі халықтарға тән ырғақты сезіну қасиеті мен гео- 

метриялық даналық — рухани дәрежеге көшірілген осы екі 

діңгек  —  күллі  ислам  өнерінің  сипатын  кәрсетеді.  Кош- 

пелілердің ырғақтылығы өз ықпалын христиан трубадурла- 

рына  дейін  тигізген  араб  просодиясында  ез  болмысын 

мейлінше ашық көрсетеді,  ал ақылмен көргіш геометрия — 

мүсылман  әлемі  қалдықсыз  қабылдап  алған  пифагорлық 

мүраның корінісі.

III

Мүсылман үшін онер  — “тәңірлік тіршілік етудің куә- 

лігі”  — субъективті индивидуалистік шабьггты корсетпеуімен 

әдемі, оның әдемілігі меншіктен тыс, жүлдызды аспанның 

сүлулығындай болуға тиіс. Ислам онері, шынында кемелдік 

деңгейіне  жетеді,  бірақ  бүл  автордың  еркіне  байланысты 

емес сияқты,  автордың табыстары мен сәтсіздіктері пішін- 

дердің өмбебаптығы алдында түк болмай қалады.

Ислам озіне дейінгі архитектураны қай жерде ассимиля- 

цияласа да мейлі, ол византиялық елдерде,  Персияда немесе 

Үндістанда болсын,  одан арғы даму сандық,  механикалык 

емес,  сапалық сипатта жүрді,  бүған архитектуральіқ проб- 

лемаларды шешудің дәулескерлігі куә бола алады. Үндістанда 

жергілікті архитектура мен мүсылман жаулап алушылары- 

ның арасындагы кереғарлық білініп түрады.  Индуистік ар­

хитектура әрі лапидарлы,  әрі шым-шытырық күрделілікке 

толы,  қарапайым  әрі жомарт күйімен  қүпия үңгірлері бар 

қасиетті тау сияқты, ал ислам архитектурасы айқындық пен 

тепе-тендікке  бейім.  Ислам  өнері  индуистік  архитектура- 

ның  кездейсоқ  элементтерін  пайдаланган  жердің  бәрінде 

олардың бастапқы қуатын түтастықтың бірлігі мен жеңіл- 

дігіне бағындырады  1*.

Үндістанда дүниедегі ең кемел үлгілер қатарына жата- 

тьш ислам ғимаратгары бар. Ешқандай озге архитектура олар­

дан асып корген жоқ.

'*  Ислам  архитектурасы  өуелден-ақ  озіне  индуистік  жоне  буддистік 

архитектураның  кейбір  элементтерін  сіңіріп  алды,  бірақ  соның  бәрі 

оған  Персия  мен  Византия  өнері  арқылы  келді,  тек  беріректе  ғана  ис­

лам  өркениеті  Үндістанның  өркениетімен  тура  соқтығысты.

270

Алайда,  ислам  архитектурасы  өзінің  рухын  Мағрибте, 

мұсылман өлемінің батыс шетінде көбірек сақтады.  Мүнда — 

Алжирде,  Марокко  мен Андалузияда ол моп-молдір крис- 

талдай  кемелдік күйін  кешіп,  мешіт,  сарай  интерьерлерін 

жүмақ бүрышына, бүл дүниеде жоқ рахат пен ізгілік әлеміне 

айналдырып отыр  1*.

Ислам  онерінің византиялық үлгілерді игеруі Айя-Со- 

фия тақырыбына жасалған түрік нүсқалауларда  айрықша 

корінеді. Айя-Софияның зор орталық күмбезі,  оған жалғас 

бірнеше апсидалармен нығайтылған екі жарты күмбезі бары 

белгілі.  Собор  кеңістігі  бір  ось  бағытында  оте  кең,  соның 

нәтижесінде оның  аса жоғары деңгейдегі  пропорциялары 

білінбейді,  козге үрып түрған мүшелене корінуі болмаған- 

дықтан,  ол,  тіпті, мүлде белгісіздей боп корінеді.  Орталық 

күмбез  тақырыбын  дамытқан  мүсылман  архитекторлары, 

мөселен, Синан, ойластырылуы бойьшша геометр и ялык жағы 

әлдеқайда басым жаңа шешімдер тапты.  Эдирнадағы Сели- 

мие мешіті соның ерекше мысалы,  оның зор күмбезі қабы- 

рғалары  кезек-кезегімен  тегіс  жэне  абсида  болып  иілген 

сегізбүрыштың  үстіне  орнатылған,  бүл  тегіс  және  иілген 

қырлар жүйесін түзеп,  олардың арасынан айқын шығары- 

лған бүрыштар ерекше сен жасап түр. Айя — София жоспар — 

жобасының  бүлай  озгертіліп  пайдаланылуы  асыл  тастың 

онделу барысында  бүрынғыдан да қүлпыра түсетіні сияқ- 

ты.  Ішінен қарағанда осы нүсқадағы мешіт күмбезі шексіз 

шарықтап та кетпейді, бірақ, колонналарға салмағымен шогіп 

түрғандай да болмайды. Ислам архитектурасында ештеңе де 

күшке  салуды  білдірмейді,  мүнда  ешқандай  қысымның 

кернеуі  жоқ,  аспан  мен  жер  арасындагы  контраст та жоқ. 

“Мүнда Айя — Софиядағыдай, Аспан томен түсіп келе жат- 

қандай сезім жоқ,  бірақ, готикалық собордың кокке үмтыл- 

ғанындай  қалпы  да  жоқ.  Ислам  намазының  ең  шырқау 

нүктесі  кілем үстінде  отырған  адамның маңдайы  сәждеге, 

айнадай жылтыр еденге тиген кез,  осы сәтте ешқандай ба- 

ғыт берусіз-ақ,  биіктік пен терендіктің контрасы жойылып, 

кеңістік біртекті бірлікке айналады.  озінің орнықтылығы- 

ның арқасында ғана мешіттің атмосферасы күллі жасанды-

'*  Рухани  кемелдік  пен  кристал  табиғасын  теңестіру  Халиф  Хазірет 

Әли  айтқан  созде  көрінеді:  “Мухаммед  -   адам,  ол  озге  адамдарга  үқса- 

майды,  ол  тастар  арасындагы  асыл  тасқа  үқсайды”.

271

31-сурет.  Скиф өнерінің үлгісі (металл әш екей).

жллғаннан ада.  Шексіздікке бул жерде диалектикалық ан- 

титезаның бір жағын екінші жағына айналдыру арқылы қол 

жеткізілмейді;  бул  архитектурада  о  дуние  ерекше  мақсат 

болып көрінбейді,  себебі,  о дүниедегі өмір осы жерде және 

қазір түр,  ол күллі барлық үмтылыстардан азат;  бүл -  кан­

дай да болмасын, пиғыл-ниегген,  үмтылыс-қүштарлықтар- 

дан  азат тыныштық.  Өмірдің барлық тараптардағы жиын- 

тығы осы гауһарға үқсас ғимаратта бірігеді”  1*.

Түрік мешіттерінің сыртқы көрінісі күмбездің Айя-Со- 

фиядағыдан басымдау жартышары мен тыныштық пен сер- 

гектік,  момындық пен  белсенді,  сақ көзқарас  синтезіндей 

мүнаралар арасындағы контрастпен ерекшеленеді.

IV

Исламның өз  “бөбегі”  арабескада геометриялық дана- 

лық көшпенділер рухымен біте қайнасып кеткен Арабеска — 

геометриялық өрнектің (орнамент) қисын мен ырғақтың тірі 

үздіксіздігі  үндескен  үлгі.  Оның бойында  екі  элемент бар  — 

өрімдер мен өсімдік лейтмотиві.  Біріншісі — негізінен,  гео- 

метриялық  ақылмен  көрудің нәтижесі,  ал  екіншісі  — спи­

раль тәріздес, шамасы осімдік пішіндерінен емес, сызык сим- 

воликасынан өрбитін оюлар.  Спираль тәріздес, геральдика- 

лык хайуандар кескіндері мен жүзім бүтақтарынан түратын 

орнектер азиялық көшпелілер өнерінде де кездеседі, соның 

тамаша үлгісі скифтер онері (31-сурет).

Ислам декоративтік (бодіздік) онерінің элементтері бар­

лык  азиялық  халықтардың,  сондай-ақ,  Таяу  Шығыс  пен 

Солтүстік  Еуропа  халықтарының  аса  бай  архаикалық

“ Turkische M oschen”  ,  Origo-Verlag, Zurich,  1953

272

32-сурет.  Сол жакта:  Венгрия территориясынан табылған 

көшпелілер белбеулерінің фрагментгері.

Оң жақта:  Орталық Еуропада табылған қоны с 

аудару кезеңінің екі түйреуіші.

(ежелгі) мүрасынан алынған.  Ол мүра эллинизмнің антро- 

поморфты  өнері  шегінген кезде  қайтадан  қалқып  шықты. 

Ортағасырлық христиан өнері де оны Азиядан қоныс аудар- 

ғандардың  фольклоры  арқылы  және  кельттердің  де,  сак- 

сондықтардың да дербес енерінен алды да, тарихқа дейінгі 

дәуірдің ең танданарлық синтездерінің біріне айналдырды. 

Алайда,  көп үзамай,  осы мүра христиан әлемінде христиан- 

дық өзіне ыңғайлаи алған грек-рим үлгілерінің ықпалымен 

тасада қалып, мазмүнынан айрылды. Ислам рухы осы архаи- 

калық пішіндердің телегей ағынына оте жақын жөне туыс- 

тас (32-33-суреттер), себебі, олар исламның бастапқы дүние 

төртібіне,  “әуелгі дінге”  (дин әл-фитра)  саналы козқарасы- 

на оте  сәйкес  келеді.  Ислам осы архаикалық элементтерді 

ассимиляциялап  (озіне сіңістіріп)  алып,  оларды мейлінше 

абстрактілі және қорытылған түжырымдарға икемдейді, бел-

33-сурет.  Көшпелілер қазанындағы ернек. 

(Дағыстан)

273

гілі бір мағынада ислам оларды ретке келтіріп,  осы элемент- 

терде болуы ықтимал магиялық сапаларды жояды;  ақырын- 

да,  оларга жаңа интеллектуалдық айқындық,  мүмкін, тіпті, 

рухани сымбат сыйлайды.

Осындай синтездің нәтижесі болып табылатын арабес- 

каның араб риторикасы мен поэзиясында аналогиялары бар. 

Ойдың ырғақты ағыны өзара қатал байланыста болатын па- 

раллельдер мен инверсиялардың арқасында нақтылыққа ие 

болады. Отқа жанбайтын лебіздіңтәңірлікдәлелі,  еврей Інжілі 

“Я  есмь”  ( “Мен  солмын”)  деген  создермен  беретін  дәлел 

Қүранда “Сендердің тәңірлерің — Алла, одан озге тәңір ж оқ” 

деген парафраза жолымен берілетіні де осының көрінісі  1*.

Осы мәселеде шектен тыс кідіріп қалуға тәуекел ете оты­

рып,  мынаны тагы  қосқымыз келеді:  мүсылман  үшін ара­

беска — бейнелерді қолданбайтын онермен айналысудың жай 

мүмкіндігі гана емес, бейнелердің біртіндеп жоғалуының — 

тарап  кетуінің  де  амалы,  бүл  Қүранның  белгілі  бір  сөзін 

немесе аятын ыргақты түрде қайталау ақылдың өзі қалаған 

объектіге тоқтап  қалуын  (фиксация)  біртіндеп  ыдыратып, 

ерітіп жіберетіні сияқты. Арабескада кез келген дербес пішінге 

жасалган мегзеу-мезірет үздіксіз өрімдер шексіздігінде жойы­

лып  кетеді.  Үқсас  мотивтердің  қайталануы,  линиялардың 

“гүлді”  қозгалысы және өрнектен көрінетін, ойьшып жасал­

ган “кері үқсас” пішіндердің декоративтік тең дәрежелілігі — 

бөрі осы өсерге қызмет етеді.  Күміс моншақты толқындар- 

ды  немесе  самал  козгаган  жапырақ  дірілін  коргенде  адам 

жаны озін озінің ішкі үйреншікті нәрселерінен, қүштарлық 

пигыл “пүтгарьшан” ажыратьш альш, елжіреп, ішін діріл кер- 

неп, тап-таза болмыс күйіне де дэл осылай енеді.

Моншақтасты керамикалық мозаикамен немесе арабес- 

калар орімімен орнектелген кейбір мешіттердің қабыргала- 

ры  шымылдық  (хийаб)  символикасын  еске  түсіреді.  Пай- 

гамбар хадистерінің айтуынша, Алла озін

70000 жарық пен түнек шымылдықтарының артына жа- 

сырады;  “Егер  соның  бәрі  алынып  тасталса,  Оның  Козі 

түскеннің бәрі  Оның жүзінен тараган жарықтан күлге ай­

налып кетер еді”.  Шымылдықтар Тәңірдің түнегін жасыр- 

ган жарықтан және Алланың Жарыгын бәсендетін түнек- 

тен жаратылган.

'*  Қүран-Кәрім,  Сиыр  сүресі,  158-аят.

274

У

Ислам  өзін  адамзаттың  өзі  бастапқы  дінінің  қайтадан 

қалпына келтірілгені деп санайды. Тәңір Ақиқаты әрқилы 

замандарда әртүрлі халықтарга  пайғамбарлар  мен  “хабар- 

шылардың”  медитациясының  арқасында  аян  болган.  Тек 

Қүран-Кәрім  ғана  осы  барлық  көптеген  аяндардың  Адам 

Сафиолладан  бергі тізбегінің  ең  ақырғы,  соңғы  расталуы, 

“м өрі”

  болып  табылады.  Осы  тізбекке  енуге  иудаизм  мен 

христиан діні де қүқылы,  себебі, Адамга түскен Аян олар­

дан көп бүрын болған.

Осы  түжырым  ислам  өркениетін  алдыңғы  замандар 

дәстүрлерін қабылдауға икемдейді.  Солай бола түрса да, осы 

түжырым  исламды дәстүрлі  мифологиялық жамылғы-жа- 

булардан “тазартады”, оны “абстрактілілеу” сөздердің,  өзінің 

оқшау  түрған  Бірлік  доктринасына  сәйкес  үғымдардың 

“кіміне” болейді.  Бүгіндері ислам елдерінде жалғасып отыр­

ган шеберлікдәстүрлері, жалпы айтқанда, мүра болып кейбір 

исламға дейінгі  пайғамбарлардан,  атап  айтқанда,  Абылды 

Қабыл өлтіргеннен кейін ғарыштық тепе- тендікті қалиына 

қайта келтірген иайғамбар, Адам атаның үшінші үлы Сеф- 

тен жеткен. Абыл көшпелілер окілі, мал осіретін қауымның 

көрінісі, ал Қабыл  — отырықшы, диқандар көрінісі, демек, 

Сеф осы екі ағымның синтезімен бірдей  1*.

Қолөнершілік дәстүрлерде  сакталып  қалған,  исламға 

дейінгі  прототиптер  де  Қүранның  белгілі  әфсаналары- 

мен және  Пайғамбардың нақты хадистерімен сәйкестен- 

діріледі,  бүл христиан діні игерген  оған дейінгі дәуірлер- 

дегі дәстүрлердің соларға үқсас інжілдік әфсаналарға үйлес- 

тірілгені  сияқты.

Өзінің  көкке  көтерілуі  (миғраж)  туралы  әңгімелегенде 

Пайғамбар (Мухаммед саллаллаһу ғалейһи уа-ас-салам)  озі 

корген  жайтты  айтады:  торт  бүрышында  торт  тіреуі  бар, 

зор,  ақ перламутрдан жасалган күмбез, торт зор тіреу-баган- 

Да Қүранның торт сөзі -   “Атымен -  Алланың -  мейірімді -  

рақымды”  -   “Бисми — иллаһи — ир-рахман -  ир-рахим”  -  

жеке жазылган,  олардан торт рахат өзені  агып  шыгып  жа­

тыр  —  сулы  өзен,  сүт  озені,  бал  өзені  ж әне  шарап  озені. 

Осы әфсана — кез келген күмбезді гимаратгың рухани моде- 

лінің  символы.  Перламутр  немесе  ақ  інжу  — рух  символы

1*  Rene  Guenon,  “Cain  et  АЬеІң,  Paris,  NRF,  1945.

275

(ар-рух),  одан жасалған күмбез өз аясына күллі өлемді енгі- 

зеді.  Барлық жаратылыстардан бүрын жаратылған Әлемдік 

Рух,  сонымен  бірге  өзінде  күллі  жаралгандардың  нәті  бар 

Алла тағы (әл-арсх әл-мухит).  Бүл тақтың символы -  көзге 

көрінбейтін, жүлдызды аспан  шегінен тыс жатқан кеңістік; 

жер түргысынан — адамга табиги тән ж әне ш үбәсіз симво- 

ликага  ерік беретін түргьщан  алганда,  жүлдыздар  орталық 

болып табылатын Жерден аулагырақтагы оз орталық нүктесі 

бар  шеңберлерде  айналып жүр,  оларды шексіз  кеңістіктер 

қоршап түр,  ал соның бәрі күллі түйсінудің немесе таным- 

ның метафизикалык “күйі” ретінде қарастырылатын Әлемдік 

Рухпен  “коршаулы”.

Сакральді  (киелі)  гимараттардың күмбезі Элем Рухын 

білдірсе,  оны үстап түрган сегізбүрышты орам  “тақты үстап 

түрган”  сегіз  періштені айшықтайды,  ал олар жел рауша- 

нының (“роза ветров”)сегіз багытына сөйкес келеді.  Тек­

ше  пішіндес  гимарат  болігі  мүндай  жагдайда  торт  бүры- 

шында торт тірегі бар  гарышты  білдіреді,  ал торт баган  — 

корінбейтін әлемнің де, материалды дүниенің де торт прин- 

ципінің символдары.

Ғимарат, түтас алганда, тепе-тендіюгі, гарыш тәртібіндегі 

Тәңірлік Бірліктің көрінісін символдайды.  Әйтсе де,  Бірлік 

қашан да бірегей болгандықтан,  ғимараттың мінсіз пішіні, 

қай деңгейде  қарастырылса да,  төңірлік аймаққа көшіріле 

алады; ондай жагдайда ғимараттың көпбүрышты бөлігі Тәңір 

Сапаларының  (ас-сифат)  “қырларына”  сәйкес,  ал  күмбез 

дифференцияланбаган Бірлікті аңгартады  1*.

Мешіт ауласында мүсылмандар намаз алдында дөрет ала­

тын суатқы (фонтан) болады.  Көбіне ол бастырмаға (балда­

хин) үқсас шагын күмбезбен бүркеледі.  Ортасында фонтаны 

бар аула, сондай-ақ, мешіт жанындагы бастауын ортадан ала­

тын торт бүлақ — осының бәрі Жүмақтың көрінісіне үқса- 

жүктеу/скачать 13,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: