«М әдени мұра» Мемлекеттік бағдарламасының кітап сериялары

шарттарының"  бірқатары м ен  ерекш еленеді.  Олардың 

үйлесімділігі  түсініксіз,  тіпті  таңғаларлықтай.  Сонымен, 

бүл  типтерге  қарапайым  психологиялық  түсінік  беруге 

болады.

1.  "Махаббат  шарттарының”  алғашқысын  ерекше  деп 

атауға  болар  еді.  Егер  бүл  шарт  анықталса,  онда  осы 

типтің  өзге  белгілерін  де  іздестіру  керек.  Оны  "жәбір- 

ленген  үшінщінің"  шарты  деп  атауға  болады.  Мүның 

мағынасы сөз болып отырған адамдардың өз махаббатының 

объекті  ретінде  ерікті,  басы  бос  әйелдерді  емес,  міндетті 

түрде басқа ер адамдар — ері,  күйеуі немесе досы иемденіп 

жүргендерді  таңдайтынында.  Бүл  шарт  кейбір  жағдай- 

ларда  сондай  қатерлі  болады.  Тіпті  бастапқыда  әйелге 

мүлде  мән  берілмейді  немесе  ол  біреуге  тиегілі  болмайын- 

ша  қабы лд ан б ай д ы .  Бірақ  бүл  типтегі  адам,  объект 

ретіндегі  әйел  басқа  еркекпен  аталған  ңатынастардың 

біреуіне  түсе  салысымен,  оған  бірден  ғашық  болады.

2.  Екінші  шарт  соншама  түрақты  болмаса  да,  бір  түрлі. 

Объектіні  таңдауды ң  бүл  типі  ж иі  кездесетін  бірінші 

шартпен  үйлесіп  толықтырылады.  Екінші  шарттың  мәні 

мынадай:  таза,  ешқашан  шүбә  келтірілмейтін,  пәк  әйел 

махаббат  объектісі  ретінде  тартымды  емес.  Жыныстық 

қатынаста  сенімсіз,  тек күдік тудыратын — оның адалдығы 

мен  тәртібі  күмәнді  болатын  —  әйел  ғана  тартымдылыққа 

ие  болады.  Бүл  ерекшелік  қылымсудан  бас  тартпайтын 

к ү й еу д егі  әйел  атағы на  түскен  дақтан  бастап,  тіпті 

ж еңілтек  немесе  махаббат  абызы  тәрізді  ашық  полига- 

миялық  өмір  салтына  дейін  аралықты  қамтиды.  Аталмыш 

тип  өкілі  осындай  ерекш еліктен  еш қаш ан  бас  тарта 

алмайды.  Біраз  асыра  айтылса  да  бүл  шартты  "жезөкшеге 

деген  махаббат”  деп  атауға  болады.

Егер  олар  бір-бірін  қызғанса,  онда  олардьщ  қүмар- 

лықтары артып,  әйел соншама қүнды болып көрінеді. Олар 

еш қаш ан  осындай  күшті  сезімнен  айрылып  қалмауға 

ты ры сады .  Бір  таңданарлы ғы ,  сүйікті  әйелдің  заңды 

иегеріне  емес,  араларында  күдікті  жақындық  байқалған, 

бетен,  бәгде  дәмегейге  қатысты  қызғаныш  орын  алады. 

Көбіне  сүйіктісі  әйелдің  жалғыз  иегері  өзім  ғана  болсам 

деген  тілек  білдірмейді.  Менің  бір  емделушім  өз  бикешінщ 

"шетте"  көңіл  көтеруінен  аса  қатты  қапаланады,  алаида 

ол  "үштік  одақта"  өзін  ж ақсы   сезінеді.  Сондықтан  ол 

бикешінің түрмыс қүруын  қүп  алып,  тіпті осы орайда,  оған 

бары нш а  көм ектесіп  ж ү р ед і.  Бірнеш е  ж ы л  бойы  ол 

бикештің  күйеуіне  қатысты  түйірдей  де  қызғаныш  таныт- 

пайды.  Тағы  да  бір  типтік  жағдайда  емделуші  бастапқы 

кездері  бикешін  күйеуінен  өтө  қызғанады  және  оның  ерлі-

221

зайыптылық  қатынастан  бас  тартуын  талап  етеді.  Бірақ 

одан  кейінгі  көптеген  әйелдерм ен  байланы старда  ол, 

басқалар  сияқты,  бикеш терінің  заңды  ерлерін  кедергі 

ретінде  санамайды.

Келесі  тармақтар  махаббат  объектісіне  қоятын  шарт- 

тарды  емес,  сүйген  адамның  махаббат  объектісіне  деген 

өз  қатынасын  сипаттайды.

3. 

Өмірдегі  қалыпты  сүйіспеншілік  қатынастарда  әйел- 

дің  қүндылығы  оның  пәктігімен  артады   да,  ж езөкш е 

дәрежесіне  жақындауымен  төмендейді.  Сондықтан  біздің 

типтегі  ғашықтардың  жезөкш е  дәрежесіндегі  әйелдерге 

махаббаттың  әлдеқайда  қүнды  объектісі  ретінде  қарауьі 

қалыптыдан  бір  түрлі  оғаш  ауы тқу  болады.  Осындай 

әйелдермен  сүйіспеншілік  байланысқа  олар  бүкіл  жан 

дүниелерімен,  өмірдің  бар  қызықтарын  үмыттыратындай 

қүмарлықпен  беріледі.  Олар  тек осындай әйелдерді  жақсы 

көре  алады   ж ән е  ж е ң іл те к   би кеш тері  қанш ам а  рет 

көздеріне  шөп  салса  да,  өздеріне  айны м ас  адалды қ 

сақтауды   талап  етеді.  С и п аттал ған   сүйіспенш ілік 

қатынастардың  осы  белгілерінде  типке  қатысты  қарым- 

қатынастың  өзгешелігі  аса  айқын  көрінеді.  Бүл  сипат 

белгілі  бір  дәрежеде  небір  ғашықтық  күйге  тән  болады. 

Алайда  осы  адалдық  пен  үйірлікке  қарап,  осындай  ғашық- 

тық ғана адамдардың  бүкіл  өмірін  жалғыз  өзі толықтырып 

түрады немесе мүндай байланыс өмірде бір-ақ рет кездеседі 

деп  түжырымдауға  болмайды.  Керісінше,  осындай  қүмар- 

лықпен  елігу  осы  типтегі  адамдардың  өмірінде  дәл  алдың- 

ғының көшірмесі  сияқты,  барлық  ерекшеліктерімен сан рет 

қайталанады.  Оған  қоса,  сыртқы  ж ағдайларға,  мысалы 

түрғылықты  мекен-жайды  және  ортаны  өзгертуге,  байла­

нысты,  махаббат  объектілерінің  бірінен  соң  бірі  жиі  ауыс- 

тырылып,  олардың  үзын  сонар  қатары  пайда  болуы  әбден 

мүмкін.

4. 

Бәрінен бүрын бақылаушыны осындай типтегі ғашық- 

тардың  нақсүйерлерін  қүтқару,  оларға  пана  болу  ниеттері 

таңғалдырады.  Ер  адам  нақсүйеріне  керек  екеніне  сенімді, 

өзі  болмаса  әйел  барлық  адамгершілік  тіректен  айырылып, 

төменгі  деңгейге  тез  түседі  деген  ойда  болады.  Ер  адам 

нақсүйерін  тастап  кетпеуі  арқылы  оған  пана  болып,  қүт- 

қарады.  Кейбір  жағдайларда  қүтқару  ниеті  нақсүйерінін 

жыныстық  қатынаста  түрақсыздығына  ж ән е  ортадағы 

күмәнді  абыройына  байланысты  болуы  да  мүмкін.  Алайда 

осындай қүтқару ниеті ешбір күдіксіз жағдайларда да бола 

береді.  Сипатталған  типтегі  еркектердің  бірі  еліктіру 

қабілеті  мен  тапқыр  диалектикасының  арқасында  бикеш- 

терін  аса  шеберлікпен  айналдырып,  жүректерін  жаулап

222

алатын.  Бүдан  кейін  кезекті  көңілдесін  үстап  қалу  үшін 

оған  өзінше  рақымды лы қ  жолын  көрсетіп,  трактаттар 

қүрастырып,  ғашықтық  байланысына  барлық  күшін  сала-

АЫ.

Егер  осы  сипатталған  оқиғаның  жеке  бөліктеріне,  атап 

айтқанда,  сүйіктісінің  басы  бос  болмауы  мен  жезөкшелер 

қатарына  жатуы,  оньщ  бағасының  жоғары  болуы,  қызға- 

ныш сезімін қажетсіну,  бір әйелден екіншісіне оңай өтумен 

үйлесетін  адалдық  сақтау  талабы  және  қүтқару  ниетінің 

орын  алу  ш арттарына  көз  жіберетін  болсақ,  онда  осы 

ерекшеліктердің  барлығында  бір  ғана  негіз  болу  ықтимал- 

дығы  шамалы  сияқты.  Дегенмен  әңгіме  арқауы  болып 

отырған  адамдардың  өмір  тарихын  психоаналитикалық 

тұрғыдан  терең  қарағанда  ол  көзді  табу  оңай.  Осындай 

өзіндік  махаббат  объектісін  таңдау  мен  біртүрлі  оғаш 

ғаш ы қты қ  қаты н астарды ң   да  қалыпты,  сау  адамның 

махаббатындағы  сияқты  психикалық  негізі  бар:  олар  ана 

мейіріміне  қатысты  баланың  фиксациясынан пайда болады 

ж әне  оның  бір  салдары  ретінде  үзақ  уақыт  сақталуы 

мүмкін.  Дегенмен  қалыпты  ғашықтық  өмірде  объект  тан- 

дауға  ана  бейнесінің  ықпалы  міндетті  түрде  көрінетін 

белгілер,  мысалы  ж ас  жігіттердің  әлдеқайда  кемеліне 

келген  әйелдерді  қалаулары,  көп  сақталмайды.  Керісінше, 

біздің  типтегі  адамдарда  анасына  елігуі  жыныстық  пісіп- 

жетілу басталғаннан кейін де үзақ уақыт орын алды.  Олар 

таңдаған  махаббат  объектісінде  аналарының  белплері 

айқын  көрінген.  Бүл  белгілерден  ананы  басқа  әйелмен 

алмастыруды онай байқауға болады. Осы жерде анаға елігу 

негізін  ж аңа  туған  норесгенің  бас  сүйегінің  деформация- 

сымен  салы сты руды ң  реті  келіп  түр:  үзақ  толғатьга, 

босанғанда  н ерестен ің   бас  сүйегінде  ананың  жамоас 

өткелдерінің  ізі  таңбаланып  қалады  екен.

Олай  болса,  біздің  типтегі  ер  адамдардың  мінез  сипат- 

тары,  олардың  ғашықтық  шарттары  ж әне  сүиіспеншш 

таныту  әрекеттері  шынымен-ақ анаға деген  қүштарлық 

шығуы  ықтимал.  Оны  бірінші  шартқа  қатысты  баиқау 

бәріңен  де  жеңіл.  Мүнда  әйелдін  басы  бос  болмауы  кер 

ж әне  үшінші  зардап  шегуші  қажет.  Ана  әкенщ  заиьіоы 

екені  айдан  анық  ж әне  "үшінші  зардап  шегуші  ,  әр 

, 

аке  болады.  Балалық  қатынастарда  асыра  бағалау  Р 

алады.  Осыған  байланысты  сүйікті  әйел  жалғыз-ақ,  Қ 

ланбайтын  біртуар  болып  келеді:  себебі  ешкімде  офден 

аРтық  ана  болмайды  ж ән е  оған  деген  к-ат? нас/л^ “ „я 

ланбайтын  ж әне  ешқандай  күмөн  келтірмеитін  оқиғаға

негізделеді.

Егер  м ахаббат  объектілерінің  барлығы  тек  ананы

223

алмастырудан  болса,  онда  адалдықтың  ш арттары на  қа- 

рама-қарсы  келетін  "қатардың  пайда  болуы"  да  түсінікті. 

Психоанализ  бізге  басқа  мысалдар  бейсананың  біртума 

шексіз  қатарға  жиі  бөлінумен  көрінетінін  ашады.  Шексіз 

қатар  болатыны  —  қандай  болса  да,  су р р о гат  бәрібір 

қанағаттанды рм ай ды .  М әселен,  б а л а л а р   б ел гіл і  бір 

жастарында  небір  жаңа  сүрақтарды  тоқтаусыз  қойғылары 

келеді.  Бүл  олардың  ашылып,  қоя  алмай  жүрген  бір  ғана 

сүрақтары болуымен түсіндіріледі.  Ал кейбір невротикалық 

аурулардың сөзуарлығы бәріне жариялагысы келетін,  бірақ 

тістерінен  шығармайтын  қүпияның  ауырлығымен  түсінді- 

ріледі.

Алайда  таңдап  алынған  объект  ж езөкш елер  қатары на 

жататын  болса,  онда  бүл  аналы қ  кешеннің  көзі  болы п 

табылатындығына  мүлдем  қарама-қарсы   келеді.  Ересек 

адамның  саналы  ойлауында  ана  жоғары  адамгершіліктік, 

тазалық,  пәктік  тән  болатын  түлға  ретінде  қабылданады. 

Осы  орайда  анаға  қатысты  күдік,  шүбәлану  сияқты  бізді 

қиналтып,  қапаландыратын  сыртқы  әсерлер  көп  болмауы 

керек.  Бірак,  "ана"  мен  "жезөкше"  арасы ндағы   қарам а- 

қарсылық  осы  екі  кешеннің  даму  тарихы  мен  оларды н 

санасыз  өзара  қатынастарын  зерттеуге  итермелейді.  Біз 

санада  екіге  ажыратылған  үғымдардың  бейсанада  бірігіп, 

қосылатынын  бүрыннан  білеміз.  Зерттеу  бізді  ер  баланың 

үлкендер  арасы ндағы   ж ы ны сты қ  қ аты н астар   ту р а л ы  

егж ей-тегж ейлерді  алғаш   рет  білетін  өмірдің  сол  бір 

кезеңіне  қайта  оралтады.  Бүл  шамамен  жыныстық  пісіп- 

жетілудің  алдында  болады.  Қорлау  мен  ашындыруды  ниет 

еткен  өрескел  әңгімелер  оны  қүпия  жыныстық  өмірмен 

таныстырады  ж әне  ересектердің  арасындағы  ж ыныстық 

қатынасты  білуімен  олардың  беделін  түсіреді.  А та-анаға 

қатысты осындай  сырлар әлі көп  нәрседен хабарсыз балаға 

өте  қатты  эсер  етеді.  Түрпайы  бір  әңгімелерді  ты ңдап 

отырып,  көп  жағдайда  бала  қарсылық  білдіреді:  "мүмкін, 

сенің  ата-анаңны ң  нем есе  басқал ар д ы ң   а т а -а н а л а р ы  

арасында  мүндай  небір  нәрселер  болатын  шығар,  бірақ 

менің  әке-шешемнің  арасында  ондай  қатынастар  мүлде 

мүмкін  емес".

Сонымен  қатар  үл  бала  жыныстық  қатынасқа  түсуді 

кәсіп  етіп,  соның  арқасында  өмір  сүріп,  сондықтан  бар- 

лығына  жеккөрінішті  болып  жүрген  белгілі  бір  әйелдер 

туралы  біледі.  Бүл  жеккөрушілік  оған  ж ат  болып  қала 

береді;  оның  бүл  б ей б ақ тар ға  деген   қүм арлы к,  пен 

қорқыныштан  түратын  аралас  сезімі  ғана  пайда  болады. 

Себебі  солар  арқылы  осыған  дейін  тек  "үлкендердің" 

артықшылығы  деп  келген  жыныстық  өмірге  араласатынын

224

біледі.  Бала  жыныстык,  өмірдің  жеккөрінішті  ережелерін 

өз  ата-анасының  да  ұстанатынына  күмән  келтірмейтін 

болғанда,  ол  өзіне-өзі 

анасы

 мен адамгершіліктен айрылған 

әйел  арасы ндағы   айырмаш ылықтың  үлкен  еместігін, 

екеуінің  де  жасайтыны  бір  нәрсе  екенін  қысалана  айтады. 

Көзін  ашқан  "ағартушылық”  әңгімелер  оның ерте  балалық 

шақтары  ж әне  тілек-армандары,  солармен  байланысты 

күйзелістері  жайлы  естеліктерді  жаңғыртады.  Осы  жаңа 

мағынада  бала  өз  анасына  басқаша  қарай  бастайды  және 

осы  арманын  жүзеге  асыру  жолында  кедергі болып түрған 

бақталасы ретінде әкесін тағы да жек көріп кетеді,  басқаша 

айтқанда  "Эдиптің  кешені”  шырмауына  түседі.  Ол  ана- 

сының  өзін  емес,  әкесін  сүйетіндігін  опасыздық  деп  біледі, 

оны кешіре алмайды. Егер бүл күйзелістер тез өтіп кетпесе, 

ештеңеден  шынайы  көрінбесе,  тек  әр  түрлі  жағдайларда 

анасының  сексуалды  өмірі  мазмүндалатын  фантазияларда 

ғана  өшіп  ж атса,  онда  олардың  кернеуі  өзін-өзі  қана- 

ғаттандыру  актілерінде  ерекше жеңілдікпен түсіріледі.  Бүл 

жан  дүние  қозғалысына  түрткі  болатын  екі  мотивтің  — 

жьгаыстык,  қалау  мен  кек  алудын  үнемі  өзара  әрекет- 

тестігінен  пайда  болатын  анасының  опасыздығы  жайлы 

фантазиялар  балаға  бәрінен  де  үнамды  кәрінеді.  Ондағы 

шешесінің  көңілдесі  ез  түлғасынын,  дүрысында 

жасы 

өкесімен  шамалас,  идеалды  түлғаның  барлык,  сипаттарына 

ие болады.  Мен тағы  бір  жерде55  фантазияның  осы  жүмы- 

сының  әр   түрлі  өнімдері  "отбасылық  романды  қалаи 

Қүрайтыны  және  олардын  белгілі  бір  өмір  кезеңінде  түрлі 

эгоистік  мүдделермен  қосылып  кететінін  сипаттаған  едім. 

Ж ан  дүние  даму  тарихының  осы  белімімен  танысқаннан 

кейін,  біз  нақсүйердін  жезөкшелер  қатарына  жататыны, 

оның  аналық  кепгенге  тікелей  негізделетін  жағдайы  түсі- 

ніксіз 

және

  қарама-қарсы  деп  таппаймыз.  Біз  сипаттаған 

еркектің  өміріндегі  махаббат  типінде  осындай  дамудың  ізі 

бар,  және оны жыныстық пісіп-жетілу кезіндегі ер баланың 

кейіннен шынайы өмірде іске асқан фантазияларына тгркеуз 

деп  түсінуге  болады .  Өтпелі  ж ас  кезеңінде  күшеиген 

онанизм  осы  фантазияларды   тіркеуге  қолайлы  жағдаи

туғызуы  әбден  мүмкін.

Осындай шынайы  ғашықтық  өмірде басым болуға дешн 

дамыған 

қиялдар  негізінде  сүйікті  әйелді  қүтқару  ниеті 

Үстірт 

байланы старда  болатын  сияқты.  Сүиікті  әиел 

опасыздық 

пен  түр ақ сы зд ы қ қ а  бейім  болғандықтан, 

Қауіптерге  тап 

болады-мыс.  С онды қтан  ер  адам  оны 

қауіптен 

қорғап,  оның  ақымақтық  әрекеттеріне  қарсы 

т¥рады. 

Алайда  осындай  адамдардың  "бүркенген  есте 

ліктерін",  ф ан тазиялары   мен  түстерін  зерттеу  мүнда

15-1530 

225

бейсана түс  материалын  екінші  рет  өңдеуге  үқсас  мотивті 

керемет  "рационализациялау"  орын  алатынын  көрсетеді. 

Негізінде  қүтқару  мотивінің  дербес  тарихы  мен  мәні  бар 

және  аналық,  анығырақ  айтқанда,  ата-аналық  кешеннің 

өнімі  болып  табылады.  Бала  өмірімен  ата-анаға  борышты, 

"өмір  сыйлаған  ана"  алдында  қарыз  екенін  естігенде  нәзік 

сезімдері жан дүниесін кернеп,  есеюге және өзіндік дербес- 

тікке үмтылады,  оның  ата-ана  еңбегін  ақтап,  қарызын  қай- 

тарғысы келетін  арман-тілектері пайда болады.  Ер баланын 

бағынбауы  "әкемнен  маған  ештеңе  қажет  емес",  "мен  оған 

бәрін  қайтарамын"  ымағынасында  көрінеді.  Ол  әкесінін 

өміріне  төнген  қауіптен  қүтқ ар ы п   қалуды   қиялы нда 

суреттейді,  осылайша  өз  міндетінен  қүтылады.  Бүл  фанта­

зия  көбіне  императорға,  корольге  немесе  атақты  басқа 

біреуге тасымалданады  және осылай өзгерген түрде санаға 

мүмкіндік  алады,  тіпті  поэзиялық  шығарма  ретінде  пайда 

болады.  Әкесіне  қатысты  қүтқару  жайлы  ф антазиялар 

қауіпті  мәнге  ие  болса,  анасына  қаты сты   оның  нәзік 

мағынасы  көрінеді.  Бірақ  сөздердің  мағынасын  сәл  ғана 

өзгерткенде  ананы  қүтқару  мағынасы  өзіне  толығымен 

үқсайтын бала сыйлағысы немесе жасап бергісі келетін қиял 

мазмүнына  сәйкес  келеді.  Ал  сөздердің  мағынасын  өзгерту 

бейсанада  өте  ж еңіл  ж үзеге  асады  ж әне  бүл  өзгерісті 

үғымдардың  саналы  бірігуіне  үқсатуға  болады.  Қүтқару- 

дың  бастапқы  мағынасынан  бүл  алш ақтау  аса  зор  емес, 

сөздердің  мағынасы  ырықсыз  өзгереді.  Анасы  оған  өмір 

сыйлады,  сол  үшін  оған  басқа  өмір  —  өзіне  өте  үқсайтын 

бала  өмірі сыйланады.  Үлы өзінің алғысы ретінде  шешесіне 

дәл  өзі  сияқты  үл  таптыруды  тілейді,  яғни  ол  қүтқару 

жайлы  қиялында  өзін  әкесімен  барынша  тепе-тең  қояды. 

Барлық  нәзік,  өктем,  бағынбайтын,  тояттық,  ізгі  елігулер 

өз  әкесіне  үқсағысы  келетін  бір  ғана  тілектен  қанағат 

табады.  Мағынаның  мүндай  өзгерісінде  қауіп-қатер  сәті 

де  орын  алады;  дүниеге  келу  актісінің  өзі  де  қауіпті  бола­

ды, бүл қауіп ананың күшімен ғана тарқайды. Дүниеге келу 

өмірдегі  ең  алғаш қы  қауіп  ж ән е  одан  кейінгі  қорқы- 

ныштардың барлығының бейнесі  болып табылады;  дүниеге 

келгендегі  қиналыс  қорқыныш  деп  аталатын  афф ектік 

көріністе  сақталуы   ы қтим ал.  Ш отландты қ  аңы здағы  

Макдуф  ана  қүрсағынан  тіліп  алынғандықтан,  қорқыныш- 

тың  не  екенін  білмейді.

Ежелгі  түс  жорушы  Артемидордың  түс  мағынасы  оны 

көрген  адамның  түлғалық  ерекшеліктеріне  байланысты 

өзгереді  деген  түж ы ры м ы   әлб етте  дүры с.  Бейсана 

ойлардың  пайда  болу  заңы  бойынша,  “қүтқару"  әйел  адам 

немесе  ер  адам  қиялдауында  әр  түрлі  мәнге  ие  болады.

226

Құтқару  фантазиясы  бала  жасаумен  бірдей  мағынаны:  бір 

өмірге  бастама  беруді  (ер  адамдарда)  және  баланы дүниеге 

әкелуді  (әйел  адамдарда)  білдіруі  мүмкін.  Әсіресе  суға 

байланысты  түстер  мен  фантазияларда  қүтқарудың  әр 

түрлі мағынасын  айқын  көруге  болады.  Егер  түсте  ер  адам 

әйелді  қүтқарып  жүрсе,  онда  оны  —  ана  және,  жоғарыда 

баяндалғандай,  өз анасы ету мағынасы ашылады. Егер әйел 

адам  судан  біреуді  (баланы)  қүтқарып жүрсе,  онда Моисей 

туралы  аңыздағы  ханшайым  сияқты,  өзін  оны  дүниеге 

әкелген  анасы  ретінде  қабылдайды.

Кейде  әкені  қүтқару  жайлы  қиял  нәзік  қатынас  магы- 

насына  ие.  Бүл  әкесін  үлы  ретінде  қалау,  яғни  әкесіндей 

үлы  болғандығын  тілеуді  білдіреді.  Ата-ана  кешеніне 

қатысты  осындай  қүтқару  мотивінің  барлық  қатынас- 

тарынан  кейін  сүйіктісін  қүтқару  ниеті  осы  сипатталған 

ғашықтық  типтің  мәнді  ерекшелігі  болып  табылады.

Мен  жүмысымдағы  әдістің  дүрыстығын  делелдеуді 

қажет  деп  санамаймын.  Ол  осы  жағдайда  да  дәл  анальды 

эротиканы  сипаттағанда  қолданылған  әдіс  сияқты,  барлық 

байқау  материалынан  өте  айқын  типті  бөліп  көрсетуге 

бағытталған.  Екі  жагдайда  да  типтің  тек  жеке  немесе  аса 

айқын  емес  ерекшеліктері  ғана  байқалады.  Эрине,  осы 

типтерді  тагайындауға  негіз  болған  барлық  бақылауларды 

байланыстыра  баяндау  арқылы гана оларды дүрыс бағалау 

мүмкін  болады.

ПСИХОАНАЛИЗ  ЖАЙЛЫ*

I

Психоанализдің  пайда  болуы  жэне  дамуы  жайлы.

  — 

Истерия.

 

—Доктор  Брейердің  жагдайы.

  — 

"Talking  сиге  . 

Симптомдардың  психикалық  жарақаттардан  пайда  бо­

луы.

  — 

Симптомдар  естеліктердің  таңбасы  ретінде. 

Жарақаттарға  шегенделу.

  — 

Аффектілердің  бәсеңдігі. 

Истериялық  конверсия.

  — 

Психиканың  қосарлануы. 

Гшиюидты  күйлер

Қүрметті  ханымдар  мен  мырзалар! 

.  .

Білімге  үмтылатын  Ж аң а  Дүние  мекендеушілерінің

Ф р е й д   3 .

  Психология  бессознательного:  Сб.  произведений  /   *“ ост'' 

наУч. 

ред.  М.Г.Ярошевский.  —  М.:  Просвещение,  1989,  с.346—381.

227

алдында  дәріскер  ретінде  шыққанда  мен  қымсынып,  өзімді 

бір  түрлі  сезінемін.  Мен  бүл  абыройға  тек  өз  атымның 

психоанализ  тақырыбымен  қабысуының  арқасында  ғана 

ие  болғаныма  сенімдімін.  Сондықтан  сендермен  психо­

анализ жайлы сөз қозғамақшымын.  Мен мүмкіндігінше осы 

жаңа  зерттеу  және  емдеу  әдісінің  пайда  болуы,  оның  әрі 

қарай  дамуы  жайлы  қысқаша  түрде  тарихи  шолу  жасауға 

тырысамын.

Егер  психоанализді  қүру  еңбек  болса,  ол  менің  еңбегім 

емес.  Алғашқы  бастам аларда  мен  өз  үлесімді  қосқан 

жоқпын.  Басқа  веналық  дәрігер  доктор  Йозеф  Брей ер56 

алғаш  рет осы әдісті бір бойжеткеннің истериясына  (1880— 

1882)  қолданған  кезде  мен  әлі  студентпін  ж әне  өзімнің 

соңғы  емтихандарымды  тапсырып  ж үрген  едім.  Біз,  ен 

алдымен,  осы  ауру  тарихымен  ж әне  оны  емдеумен  айна- 

лысамыз. Сіздер оны толық түрде кейінірек Брейер екеуіміз 

жазып  шығарған  "Studien  tiber  Hysterie"57  атты  кітаптан 

табасыздар. Тағы бір ғана ескерту.  Өз тыңдармаидарымның 

басым  бөлігі  дәрігерлер  сословиесіне  жатпайтынына  мен 

қуанып  қалдым.  Менің  дәрістерімді  түсіну  үшін  арнайы 

дәрігерлік  білім  ңажет  деп  ойламаңыздар.  Біраз  уақыт  біз 

дәрігерлерм ен  бір  ж үрем із,  бірақ  кейін ірек  олардан 

бөлініп,  доктор  Брейердің  соңынан  ілесе  мүлде  өзгеше 

жолмен  кетеміз.

Доктор  Брейердің  емделушісі  өте  дарынды  21  жастағы 

бойжеткен.  Екі  жыл  бойы  ауырған  одан  бірқатар  ағза- 

лардағы  тәндік және  жан  дүниедегі  өзгерістер  анықталды. 

Бүл  жағдай  өте  мүқият  қарауды  керек  етті.  Оның  оң  жақ 

аяқ-қолы  үштықтары сезгіштіктен  айырылып,  спастикалық 

сал  болып  қалған.  Кейде  дәл  сондай  сол  ж ақ  аяқ-қолдары 

үштығының  зақымы,  көз  қозғалысының  ж әне  көру  қабі- 

летінің  бүзылулары,  басын  үстаудағы  қиындықтар,  күшті 

ж үйкелік  ж өтел,  там аққа  қарай  алм ау  болып  түрған. 

Бірнеше апта бойы  ол,  қатты  шөліркеп  жүргеніне  қарамас- 

тан,  ештеңе  іше  алмады.  Тіпті  өз  тілінде  сөйлеу  мен  түсіну 

қабілетінен  де  айырылып,  сөйлеудің  бүзылуы,  шатасу, 

сандырақ  күйлері,  кейін назар  аударуымызды  қажет  еткен 

бүкіл  түлғасында^ өзгеріс  орын  алды.

Сіздер  осындай  ауру  жайлы  естігенде,  дәрігер  болмаса- 

ңыздар  да,  әрине,  емдеп,  ж азу ға  үміт  қалдырмайтын, 

науқасты  өлімге  өкелетін  ауыр  сырқат,  мүмкін,  мидың 

ауруы   ж айлы   мәселе  деп  ойлауға  бейімсіздер.  Бірақ 

дәрігерлер  сіздерге  осындай  ауыр  қүбы лы старға  тән 

бірқатар  жағдайларға  қатысты  басқа,  сенімді  көзқараста 

болудың  дүрыстығын  түсіндіріп  бере  алады,  Олардын 

пікірінше,  осындай  ж ағдай да  м әселе  мидың  ағзалы қ

228

зақымдануында емес, грек медицинасы заманынан бері келе 

ж атқан  истерия  деп  аталаты н  ж әне  де  күрделі  ауру 

суреттерін  жалған  сипаттай  алатын  жүмбақ  күйде.  Ондай 

жагдайда олар өмірге қауіп жоқ және денсаулықтың толық 

түзелуі  мүмкін  деп  есептейді.  Осындай  истерияны  ауыр 

ағзалық  аурудан  ажырату  әлбетте  оңайға  түсе  қоймайды. 

Бірақ  біз  үшін  мүндай  сараланған  диагноздың  қалайша 

қойылатынын  білу  қажет  емес.  Бізге  Брейер  жагдайыньщ 

осындай  екенін  біліп,  ешбір  дәрігер  диагноз  қоюда  қате- 

леспейтін  болса  — жеткілікті.  Осы  орайда  ауру  тарихынан 

емделушінің сүйікті әкесіне қарап жүрген кезде науқастана 

бастағанын  қоса  аламыз.  Ол 

қызы  өзі

  ауырып  қалып,  оған 

қарай  алмағаннан  кейін  қайтыс  болады.

Осы кезеңге дейін бізге дәрігерлермен қатар жүру тиімді 

болган,  енді  біз  олардан  ж еке  кетеміз.  Ауыр  ағзалық 

зардаптың  орнына  истерия  диагнозы  қойылса,  дәрігерлік 

көмекке  науқас  сенімдерінің  артатынын  күтпеу  керек. 

Мидың  күрделі  ауруларына  қатысты  дәрігерлік  шеберлік 

көп  жагдайда дәрменсіз,  бірақ дәрігер  истерия  сырқатында 

да  не  істерін  білмейді.  Дәрігердің  үміт,  сенімге  толы 

болжамы  қашан  және  қалай  іске  асатынын  жарылқаушы 

табигатқа58  гана  түгелімен  артуға  тура  келеді.

Истерия  диагнозы  ауру  үшін  көп  нәрсені  өзгертпейді. 

Керісінше,  дәрігер  үшін  іс  мүлде  басқа  багыт  алады.  Біз 

дәрігердің  ағзалық  науқастарға  қараганда,  истериямен 

ауыратын  адамдарға  өзгеше  қатынас  жасайтынын  байқай 

аламыз.  Ол  екіншісіне  біріншіге  қарағанда  салғырттық 

танытады.  Себебі истерияның зардабы соншама ауыр емес, 

ал  науқастың өзі болса  ауруына мүқият,  байсалды қарауға 

үміттеніп,  дәмеленеді.  Алайда,  осыған  орай  тагы  бір 

жағдай  бар.  Оқуда  жүргенде  дилетантқа  беймәлім  талай- 

ды  көрген  дәрігер  аурудың  себептері  және  жанга  бататын 

өзгерістер  ж айлы   түсінуге  мүмкіндік  алады.  Мысалы, 

мидың  аполексиясы  немесе  ісіктері  кезінде  орын  алатын 

елес дәрігерге ауру көрінісіндегі кейбір детальдарды түсіну 

мүмкіндігін беретіндіктен,  белгілі бір дәрежеде қанағаттан- 

дыратын  болады.  Истериялық  қүбылыстардың  деталь- 

дарын  түсінуге  қатысты  дәрігер  дәрменсіздік  танытады. 

Оған  оның  не  білімдері,  не  онын  анатомдық-физиоло- 

гиялық,  патологиялы қ  дайындығы  көмектеспейді.  Ол 

истерияны  түсіне  алмайды,  оның  алдында  түсінбейтін 

дилетант  тәрізді  болады.  Бүл  ез  білімін  жоғары  багалай- 

тындардың  кез  келгеніне  жагымсыз  жагдай.  Сондықтан 

да  истериктер  сүйкімсіз  болады.  Оларды  қүқыққа  адал- 

дардың  еретиктерге  қатынасы  тәрізді,  дәрігер  өз  гылы- 

мының заңдарын бүзган адам ретінде қабылдайды.  Дәрігер

229

истериктерге  мүмкін  болатын  барлық  жамандықты  телиді, 

асыратын  жалғандық,  сылтаурату  бойынша  кінәлайды, 

оларға  ешбір  назар  аудармау,  ден  қоймау  арқылы  жаза- 

лайды.

Д октор  Брейер  болса,  өз  ем делуш ісінің   мүндай 

жазғыруына  лайық  емес:  ол  басында  оған  қалай  көмек- 

тесуді  білмесе  де,  оған  аса  үнатушылықпен  қарады  және 

баса  назар  аударды.  Бүған,  мүмкін,  науқастың  ауру  тари- 

хында  баяндалғандай,  өзінің  рухани  және  жан  дүниесінің 

көрнекті  қасиеттерімен  өзі  көмектескен  болар.  Соншама 

ыждаһатты  бақылаулары  Брейерді  көп  үзамай  алғашқы 

көмек  жасауға  мүмкіндік  беретін  жолға  әкелді.

Науқас  абсанс59  күйде,  психикалық  шатасу  кезінде  бір 

сөздерді  айтып  жүретіні  анықталды.  Бүл  сөздер  оның  бар 

зердесін  баурап  алған  басындағы  бір  ойларға  қатысты 

болып  көрінді.  Дәрігер  осы  сөздерді  есте  сақтауды  сүрады. 

Содан  кейін  емделушіні  гипноз  сияқты  күйге  енгізіп,  тағы 

да  осыған  қатысты  бірнәрсе  айтсын  деп  естіген  сөздерді 

қайталайды.  О йлағандай-ақ,  науқас  дәрігерге  шатасу 

күйлерінде  орын  алатын  ж әне  сол  белгілі  ж еке  сөздер 

қатысты  болатын  психика  мазмүнын  ашады.  Бүл  әдетте 

ауру әкесінің төсегі жанындағы жағдайдан басталатын,  өте 

қайғылы,  кейде  керемет  поэзиялық,  біз  өңіндегі  түстер  деп 

атайтын  фантазиялар  еді.  Бірқатар  осындай  фантазия- 

ларды  айтқан  соң  науқас  жеңілдеп,  жан  дүниесі  қалыпқа 

келетін  тәрізді.  Осындай  жақсы  күй  бірталай  сагаттарға 

созылып,  бірақ  келесі  күні  шатасудың  ж аңа  үстамасына 

ауысатын.  Ол да дәл сол жолмен — жаңа қүрылған фанта- 

зияларды  айтудан кейін  тоқталған.  Шатасу  күйінде  байқа- 

латын  психика  өзгерістері  аса  жоғары  дәрежедегі  аффек- 

тивті  қүрылымдардан  шығатын  тітіркену  нәтижесі  деген 

эсер  қалып  отырды.  Науқас  аурудың  осы  кезеңінде  тек 

ағылшын  тілінде  ғана  таң ғал ар л ы қтай   сөйледі  ж ән е 

түсінді,  осы емдеудің жаңа тәсіліне "talking cure"  (әңгімемен 

емдеу)  деген  атау  берді  немесе  осы  емді  әзілмен  "chimney 

sweeping"  (түтіктерді  тазалау)  деп  атады.

Көп  үзамай,  кенеттен  осындай  ж ан  дүниені  тазарту 

көмегімен  сананы ң  тү р ақ ты   б ү зы л у л ар ы н   уақы тш а 

жоюдан  да  басқага  қол  жеткізуге  болатыны  анықталды. 

Егер  аффект  көрінісі  бар  науқас  гипнозда  белгілі  симп- 

томдар  не  себепті  ж әне  қандай  байланыста  алғаш  рет 

паида  болғанын  есіне  түсірсе,  осы  ауру  симптомдарын 

мүлдем  жою  мүмкін  болды.  Белгілі  бір  уақы ттан  бері 

ешбір  себепсіз  су  ішкенді  қойып  кеткен  науқас  жазда,  күн 

қатты ысыган кезде,  шөлден  қатты  зардап шекті.  Ол  қолы- 

на  суы  бар  шыныны  алып,  енді  оның  шеті  ерніне  тиер-

230

тиместен  судан  қорқаты н   ау р у   тәрізді  сескенгендей 

ұрттамай қойған.  Осы кезде ол бірнеше секунд бойы абсанс 

күйінде  болған  тәрізді.  Науқас  шел  азабынан  тек  жеміс- 

жидек,  қауын т.б.  жеу арқылы ғана қүтылып отырған.  Осы 

симптомның  пайда  болғанына  алты  аптадай  өткенде,  бір 

жолғы  гипноз  кезінде  ол  жаратпайтын  өзінің  компаньоны, 

ағылшын  әйелі  жайлы  айтты.  Өз  әңгімесін  науқас  жер- 

кенудің  барлык,  белгілерін  көрсете  баяндады.  Емделуші 

бірде ағылшын әйелдің бөлмесіне кіргенінде, оның сүйкімсіз 

кішкентай  иті  шыныдан  су  ішкенін  көріп  қалғанын  айтты. 

Сол  кезде  ол  сыпайылық  көрсетіп,  ештеңе  айтпаған. 

Гипноздық  күйде  науқас  жеркену  жайын  жайып  салған 

соң,  ол  сүрап  алып,  тоқтаусы з  көп  су  ішіп,  қолынан 

тастамай,  тіпті  аузына суы бар  шыныны тақап үстаған күйі 

оянды.  Осы  ауру  қүбылысы  сол  кезден  бері  мүлдем60 

жоғалды".

Осы  жайтқа  сіздердің  назарларыңызды  ерекше  аударуға 

рүқсат  етіңіздер.  Әлі  ешкім  истериялық  симптомдарды 

осындай  жолмен  жойған  емес  және  ешкім  олардың 

себептерін  түсінуге  терең  үңілген  жоқ.  Егер  наукастың 

басқа  симптомдары,  тіпті басым  бөлігі дәл  осылайша пайда 

болып,  осы  жолмен  емделетіні  тәжірибеде  бекітілсе,  бүл 

салдарға  бай  жаңалык  болуы  керек  еді.  Брейер  жосгіарлы 

шүрде  аурудың  өзге  күрделі  симптомдарьшың  патогенезін 

аянбай  зерттеуден  жалықпады.  Барлык  жағдайларда  дәл 

осылай  қайталана  берген:  симтомдардың  баршасы  аффек- 

тивті  күйзелістердің  калдықтары,  түнбалары  тәрізді 

күрылған. Кейінірек біз оларды “психикалық жарақаттар" деп 

атадық.  Осы  симптомдардың  ерекшеліктері  оларды  туды- 

руиіы жарсщаттау сценаларына қатынасымен  түсіндіріледі. 

Бүл  симптомдар,  егер  арнайы  үғымды  қолдансак,  белгілі  бір 

сценалармен  детерминантталған.  Олар  осы  сценалардан 

есте  қалған  калдъщтар  еді.  Сондьщтан  осы  симптомдарды 

невроздың  жүмбак  және  ырықты  өнімдері  деп  суреттеу 

қажет  емес  болды.  Күтулерден  ауытқу жайлы  айта  кету 

керек.  Кез  келген  күйзеліс  үнемі  өзінің  соңьшан  белгілі  бір 

симптом  қалдыра  бермейді.  Көп жағдайда  бірнеше  үқсас, жиі 

кайталанатын  жаракаттар  осындай  эсер қалдырған.  Осын­

дай  патогенді  естеліктер  еске  хронологиялық  түрде  кері 

тәртіпте  түсірілуі  керек:  соңғы жарақат  ең  бірінші және 

алғашқысы  соңында,  және  де  әсері  жиі,  ықпалды  келесі 

жарақаттардан  алғаиіқъісына  секіріп  кету мүмкін  емес.

Сіздер,  әрине,  менен тағы  шыныдан су ішкен итті көріп, 

жеркену  салдарынан  судан  қорқу  орын  алған  жағдайдан 

басқа  да  истериялык,  симптомдардың  детерминациясы 

жайлы  мысалдар  естігілеріңіз  келеді.  Алайда  мен  бағдар-

231

ламаны  үстанып  біраз  ғана  мысалдармен  шектелуім  керек. 

Сол  сияқты,  Брейер  өз  науқасының  көре  алу  қабілетінің 

бұзылу  себептерін  көрсетеді,  дәлірек  айтқанда:  "Науқас 

көзі  жасаурап,  ауру  әкесінің  төсегі  ж аны нда  отырып, 

әкесінің  сағат  неше деген  сұрағын  естиді.  Ол  циферблатты 

анық  кәрмеген,  сағатты  жақындатып,  қараған  кезде,  ол 

тым  улкен  болып  көрінген  (макропсия  ж әне  strabismus 

conv)61.  Немесе  ол  әкесі  оның көзіндегі  жасты  көрмесін деп 

қиналатын"62.  Сонымен  бірге  барлық  патогенді  әсерлер  ол 

ауру  әкесін  куткен  уақытқа  қатысты.  "Бір  жолы  ол  түнде 

ауырып  ж атқан  әкесін  ойлап,  күйзеліп,  шошып  оянған, 

өйткені  Венадан  операция  жасау  үшін  хирургті  күткен  еді. 

Анасы 

со  а

 

кезде  болмайды.  Ал  Анна  науқастың  жанында 

оң  қолы н  оры нды қты ң  ар қасы н а  асып  оты рған.  Ол 

мүңайған  күйге  түсіп,  одан  өңінде-ақ  санада  көмескілену 

болған.  Соған  байланысты  қабырғадан  қара  жыланның 

науқасты   шақпақш ы  болып,  ж ы лж ы п  келе  ж атқаны н 

көреді.  (Үйдің  арты ндаіы   алаңқайда  шынымен  де  қыз 

қорқатын  жыландар  болған  кәрінеді,  енді  олар  галлюци- 

нациялар  үшін  материал  болып  табылды.)  Ол  оны  қуып 

жібергісі  келді,  бірақ  сал  ауруға  үқсап,  қозғала  алмады: 

орындық  арқасында  жатқан  оң  қолы  үйып,  паретикалық 

болып  қалды.  Ол  осы  қолға  қараған  кезде,  саусақтары  өлі 

бастары  бар  (тырнақтар)  кішкентай  жыландарға  айналды. 

Ол  сал  күйдегі  қолмен  жыланды  қуып  жібергенге  тал- 

пынған  тәрізді.  Осының  салдарынан  сезгіштіктің  жоғалуы 

және  салдық  жылан  елесі  пайда  болған  галлюцинациямен 

ассоциацияланды.  Жылан  жоғалған  кезде,  науқас  одан  әрі 

қорқып,  дүға  айтып,  сыйынғысы  келді  —  сез  таба  алмады, 

озіне  белгілі  ешбір  тілде  сыйына  алм ады .  Тек  есіне 

ағылшын  тіліндегі  өлең  жолдары  түскен  соң  ғана,  осы 

тілде  ойлап,  сыйына  алаты н  болды "63.  Осы  көріністі 

гипнозда  еске  алу  мен  талдау  арқылы  оң  қолдың  спасти- 

калық  салы  жоғалып  кетіп,  емдеу  аяқталды.

Бірнеше жылдардан кейін өз науқастарымның арасында 

брейерлік  зерттеу  ж әне  емдеу  әдісін  қолданып,  оның 

тәжірибесіне сәйкес келетін байқаулар жүргіздім.  40 жасар 

әйелде  тик  болған,  дәлірек  айтқанда  —  кез  келген  қозу 

кезінде  де,  ешбір  себепсіз  де  шығаратын  ерекше  тырс  ете 

қалатын  дыбыс.  Бүл  тик  дыбыс  шығармай,  тыныштық 

сақтау  шешіміне  келген  бірдей  мақсаттағы  екі  күйзелістен 

паида  болған.  Ол  ауру  үлының  әрең  дегенде  үйықтағанын 

көріп,  оны  оятпау  үшін  өзі  енді  тып-тыныш  отыру  керек 

деп  ойлаған  кезде,  әдейі  болғандай,  қарама-қарсылықтан 

оүл  дыбыс  тыныштықты  бүзған.  Тағы  бір  жолы  өзінің  екі 

баласымен  бірге  жүргенде,  найзағай  жарқылынан  аттарды

232

үркітпеу  үшін,  ол  тыныштық  сақтамақ  болып,  кез  келген 

шуды  б олд ы рм ауға  ты ры сқан 64.  Мен  "Studien  bber 

Hysterie"65  кітабында  шыққан  көптеген  мысалдардан  емес, 

басқасын  келтіріп  түрмын.

Қүрметті  ханымдар  мен  мырзалар!  Осындай  қысқаша 

мазмүндағанда  міндеггі  түрде  қажетті  жалпылауға  рүқсат 

етсеңіздер,  осы  у ақы тқа  дейін  білгеніміздің  бәрін 

ф орм улам ен   білдіре  аламы з: 

истериялық  науқаст ар 

естеліктерден  азап  шегеді.

  Олардың  симптомдары  қандай 

да  бір  (ж арақатты қ)  күйзелістер  жайлы  естеліктердің 

қалдықтары  және  белгілері.  Басқа  аймақтардағы  естелік- 

тердің  белгілерім ен  салы сты ру  бізге  осы  белгілеуді 

тереңірек  түсінуге  мүмкіндік  беретін  тәрізді.  Қалаларға 

әсемдік  беретін  естеліктер  мен  монументтер  дәл  осындай 

естеліктердің  белгілері  болып  табылады  емес  пе?  Сіз 

Лондонды  аралағанда  үлкен  вокзалдардың  біріне  жақын 

жерде  готикалық  стильдегі  Чаринг-Кроссты — әсем  колон- 

наны  көре  аласыз.  Плантагенеттердің ежелгі корольдерінің 

бірі,  XIII  ж ү зж ы л д ы қ та  өзінің  сүйікті  королевасы  — 

Элеонораның мәйітін  Вестминстерге  шыгарып  келе жатқан 

кезде,  әрбір  табытты  түсірген  аялдамаға  готикалық  крест 

орнатқан  және  Чаринг-Кросс  осы  аянышты  шеру56  жайлы 

естелікті  сақтайтын  ескерткіштердің  соңғысы  болып  табы­

лады.  Қаланың  басқа,  Лондон-Бриджден  алые  емес,  жері- 

нен  сіздер  жоғары  асқақтап  түрған  Монумент 

(The  Monu­

ment)

  деп  аталатын  колоннаны  жиі  көресіздер.  Ол  1666  ж. 

монумент  түрған  жердің  маңайынан  басталып,  қаланың 

басым  бөлігін  жойып  жіберген  үлкен  өрт  жайлы  еске 

түсіруі  керек.  Бүл  ескерткіштер  истериялық  симптомдар 

тәрізді  естеліктердің  белгілері  болып  келеді.  Бүл  орайда 

осындай  салыстыру  заңды.  Бірақ  сіздер  қазіргі  уақыттағы 

жүмыс  талап  ететіндей  қарқынмен,  өз  шаруасы  бойынша 

жүгіргеннің  орнына  немесе  өзінің  жас  және  керемет  әдемі 

сүйіктісінің  жанынан  табылғанның  орнына,  әлі  күнге  дейін 

Элеонораны  ж ерлеу  ескерткішінің  алдында  қайғыратын 

Лондон  түрғынына  қалай  қарайсыздар?  Немесе  бүрынғы- 

сынан  да  ерекше  көркейіп  қайтадан  салынганына  қаншама 

уақыт  өтсе  де,  сүйікті  қаласын  монумент  алдына  келіп 

жоқтайтын  басқа  біреу  туралы  ше?  Истериктер  мен  невро- 

тиктер  тек  ауыр  күйзелістерін  естеріне  сақтағандьіқтан  ғана 

емес,  сонымен  бірге  олармен  аффективті  байланыста 

болуымен  де  табигатынан  пысық  емес  осы  екі  лондондыққа 

үқсайды. Олар өткен шақтан қүтыла алмайділ және сол үшін 

ақиқатқа,  осы  шаққа  назарларын  аудармайды.  Патогенді 

жарақаттарға  жан  өмірінің  осылайша  шегенделуі  невроздың 

маңызы  зор,  практикада  мәнді  сипаттарының  бірін  білддреді.

233

Брейердің  емделушісі  жайлы  ойлағанда  сіздерде  пайда 

болатын  күдікпен  мен  толы қ  келісемін.  Оның  барлық 

жарақаттары  науқас  әкесін  күткен  кезге  қатысты  және 

оның  сырқатының  симптомдары  әкесінің  ауруы  мен  өлімі 

жайлы  естеліктен  қалған  белгілер  ретінде  қарастырылуы 

мүмкін.  Олар  қайтыс  болған  әкесі  ж айлы  естеліктердің 

шегенденуіне  сәйкес  қайғы  болады.  Әрине,  бүл  патология 

емес,  керісінш е,  қалы пты   сезімге  сай.  М ен  мүнымен 

келісемін.  Ж ар ақ атқ а  шегендік  Брейер  емделушісінде 

ерекше  ештеңе  көрсетпейді.  Бірақ  басқа  ж ағдайларда, 

мысалы,  себептері  10  және  15  жыл  бүрын  орын  алған  тик 

ауруы  бар  өз  науқасымның  жағдайында  өткенге  қалыптан 

тыс  назар  аудару  айқын  көрінеді.  Мүмкін,  Брейердің 

емделушісі  жарақаттық  күйзелістер  мен  симптомдардың 

қүрылуынан  кейін  катартикалық  емделмесе,  бүл  ерекше- 

лігін  дәл  осылайша  көрсетер  еді.

Осы  уақы тқа  дейін  біз  истериялы қ  симптомдардын 

науқас өмірінің тарихына қатынасын түсіндірдік;  брейерлік 

байқауларды ң  өзге  екі  сәтінен  біз  ауру  ж ән е  сауығу 

процестерін түсіну керек екендігі жайлы нүсқау ала аламыз. 

Ауру  процесіне  қаты сты   Брейердің  науқасы   барлы қ 

патогенді  ж ағдайда  күш ті  қозудан  аф ф ектінің  сәйкес 

көріністері,  сөздер  немесе  әрекеттер  арқылы  қүтылудың 

орнына,  осы  қозуды   түншықтырып  отырғанын  ескеру 

керек.  Емделуші  компаньонының  күшігіне  байланысты 

оқиғада,  мәдениеттілігі  арқасында,  өзінің  күшті  жеркеніш 

сезімін  түншықтырып,  басқан.  Н ауқас  әкесінің  төсегі 

басы нда  оты рғанда  үнемі  оған  өз  қорқы ны ш ы   мен 

қайғысын көрсетпеу амалын ойлап отырган.  Кейінірек,  осы 

көріністерді  дәрігердің  алдында  еске  алғанда,  аф ф ект 

науқаста  үзақ  уақыт  бойы  сақталып  келгендей  ерекше 

күшпен  көрінген.  Осы  көріністен  қалған  симптом  оның 

себептеріне  жақындағанда  ерекше  қарқынды  болып,  ал 

себептердің  әсері  жоғалғаннан  кейін  мүлдем  жойылды. 

Екінші  жағынан,  егер  дәрігердің  қатысуымен  осы  еске 

түсіруде  қандай  да  бір  себептерге  байланысты  афф ект 

көрінісі  болмаса,  онда  ж ағдай ды   еске  тү сір у   еш бір 

салдарсы з  іске  асаты нын  бай қау ға  болады.  Ш аманы 

ығыстыруға  қабілетті  осы  аффектілер  ауру  ж әне  сауығу 

үшін  маңызды  орын  алады.  Патогенді  жағдайда  дамыған 

аффектке  қалыпты  көрініс  жабық  болғандықтан,  аурудың 

пайда  болатыны  ж әне  ау р у   мазмүны  осы  кемсітілген 

аффектілердің  қалыпты  емес  қолданысынан  шығатыны 

жайлы  болжам  жасалған.  Аффектілердің  бір  бөлігі  жан 

дүние  үшін  үнемі  қозудың  көзі  болып,  оған  ауыртпалық 

ж асап  оты раты ндай  сақталған.  Екінші  ж арты сы   осы

234

жағдайдың  тәндік  симптомдары  болып  келетін  ерекше 

тәндік  иннервациялар  мен  теж елулерге  (Hemmungen) 

айналған.  Осы  соңғы   процесс  үшін  біз 

“истериялық 

конверсия"

  үғымын  қолдана бастадық.  Біздің жан дүниедегі 

қозудың  белгілі  бір  бөлігі  қалыпты  жагдайда  да  тәндік 

иннервацияларда  көрініс  табады,  және  де  бізге  ол  "жан 

күйзелістерінің  шығуы"  атауы м ен  танымал  болады. 

Истериялық  конверсия  аффективті  жан  дүние  процес- 

терінің  өтуін дегі  осы  бөлікті  іске  асырады.  Ол  тым 

қарқынды,  ж а ң а   ж о л д ар ға  багы тталган  афф ектінің 

көрінісіне  сәйкес  келеді.  Өзен  екі  канал  арқылы  бөлініп 

аққан  кезде,  егер  біреуіне тосқауыл кездессе,  онда екіншісі 

міндетті  түрде  тасып  кетеді.

Сіздер  көріп  түрсыздар,  біз  истерияның  таза  психоло- 

гиялық  теориясы н  қарастыруға  дайынбыз  ж әне  де  біз 

аффективті  процестерді  бірінші  орынға  қоямыз.  Брейердің 

өзге  байқауы  ауру  процестерін  сипаттауда  сана  жағдайла- 

рына  үлкен  мағына  беруге  итермелейді.  Брейердін  науқа- 

сында  әр  түрлі  ж ан  күйлерінің  қалыпты  күйге  ауысуы, 

мінездің  өзгеруінде  көрінетін  шатасу  күйі  анықталған. 

Қалыпты  күйде  ол  патогенді  көріністер  мен  симптомдар 

байланысы  жайлы  ештеңе  білмейтін.  Ол  бүл  көріністерді 

ұмытады  немесе  олардың  патогенді  байланыстарын  жо- 

ғалтады.  Оны  гипнозды  күйге  әкелгенде,  белгілі  бір  эсер 

етудің арқасында ғана  осы көріністер есіне түседі.  Бүл еске 

түсіру  жүмы сыны ң  нәтижесінде  симптомдар  жоғалып 

кететін.  Егер  де  гипнотизм  жайлы  тәжірибе  мен  экспери- 

менттер  бізге  зерттеу  жолдарын  көрсетпесе,  осы  жаитты 

түсіну  қиын  болар  еді.  Гипноздық  қүбылыстарды  зерт- 

теудің  арқасында  алғашында  бізге  жат  көрінетін,  дәлірек 

айтқанда,  бір  индивидуумда  бір-біріне  байланысты  емес, 

бір-бірі жайлы ештеңе  "білмейтін" және кезек-кезек сананы 

жаулайтын  бірнеше  жан  топтамалары  анықталуы  мүмкін. 

Осындай  Double  conscience67  деп  аталатын  жағдаи  кеиде 

ырықты  түрде  пайда  болады.  Егер  түлға  бөліктеріндегі 

сана үнемі екі күйдің біреуіне тән болса,  соңғыны 

саналы 

жан  дүние  күйі  деп,  ал  одан  бөлінгенді  бейсаналылық  деп 

атайды.  Гипноздан  кейінгі  иландырулар  қүбылыстарында 

гипноз  күйінде  берілген  міндет  кейін  қалыпты  күиде 

орындалады.  Бізге  емнен  сон  саналы  күи  беисаналылық 

жағынан  эсер  алатындай  иландыру қүбылыстарында  орын 

алатыны  белгілі.  Осыған  орай  үлгі  негізінде  истерияда 

Қарастыратын  байқауларды  атап  өтуге  болады.  реиер 

истериялық  симптомдар  гипноидты  деп  аталатын  ерекше 

жан күйлерінде байқалады деген түжырым жасауға шешім 

Қабылдады.  Осындай  гипноидты  күи  кезінде  болатын

235

қозулар  оңай  патогенді  болып  кетеді.  Өйткені  гипноидты 

күйлер  қозу  п р о д естер ін ің   қалы пты   ө ту ін е  кедергі 

жасайды.  Осындай  қозу  процесінен  гипноидты  күйдің 

қалыпты  емес  өнімі  пайда  болады,  дәлірек  айтқанда  — 

симптом  және  ол  қалыпты  күйге  ауысады.  Қалыпты  күйде 

гипноидты  күйдің  патогенді  күйзелістері  белгісіз  болады. 

Симптом бар кезде есте бос кеңістік,  амнезия болады,  жэне 

де  осы  кеңістікті  то л ты р у   сим птом ны н  пайда  болу 

жағдайын  жоюға  сәйкес  келеді.

Мен  баяндамамнын  осы  бөлігі  сіздерге  түсініксіз  бола 

ма  деп  ойлаймын.  Бірақ  шыдамды  болыңыздар  —  іс  жана 

және  күрделі  көзқарастар  жайлы.  Бүл  көзқарастар  одан 

артық  айқын  болуы  мүмкін  емес,  олар  біздің  өз  тануы- 

мызда  алысқа  кетпегенімізді  дәлелдейді.  Алайда  гипноид­

ты  күйлер  ж айлы   брейерлік  б олж ам   әдістін  дамуын 

теж ей тін   ж ә н е   арты қ  б о л ған д ы қтан ,  қ азір гі  кездегі 

психоанализде  қарастырылмайды.  Кейінірек  сіздер,  жал- 

пылық сипатта болса да,  соңынан Брейер қойған шекараны 

ашуға болатын әрекеттер мен процестер жайлы  естисіздер. 

Брейердің  зерттеулері  байқалатын  қүбылыстарды  қанагат- 

танарлықтай  түсіндірмейді  әрі  жетіле  қоймаган  теорияға 

әкеледі  деген  ой  қалы птасуы   заңды .  Б ірақ  ж етілген 

теориялар  аспаннан  түспейді.  С іздер  байқаулары ны ң 

б асы н да-ақ  кірш іксіз  ж асал ған   теори ян ы   үсы нғанға 

сенімсіздікпен  қ ар ай сы зд ар .  М үндай  тео р и я  нақты  

материалды  зерттеу  өнімі  емес,  тек  оның  саудагерлігінің 

нәтижесі  бола  алады.

II

Шарко және  Жане  зерттеулері.

  — 

Техниканы  өзгерту.

  — 

Гипноздан  бас  тарту.

  — 

Ығыстыру  және  қарсы  т үру■

  — 

Ы ғыстыруға  мысал.

  — 

С әт сіз  ы ғы ст ы ру  нәтиж есінде 

симптомдардың  пайда  болуы.

  — 

Психоанализ  мақсаты.

Қүрметті ханымдар мен  мырзалар!  Брейер  емделушісіне 

talking cure

  жүргізген  кезде,  Шарко  Парижде  Сальпетриер 

истериктеріне  өз  зерттеулерін  ж үргізе  бастады.  Осы 

зерттеулер  ауруды  түсінуде жаңа  бағыт  ашты.  Зерттеулер 

нәтижелері ол кезде Венада белгілі бола алмаған.  Шамамен 

он  жылдан  кейін  Брейер  екеуіміз  истериялық  қүбылыс- 

тардың  психикалық  механизмдері  ж айлы   мәліметтерді 

алдын  ала  баспаға  шыгардық.  Бүл  мәліметтер  Брейердің 

алғашқы  пациентін  катартикалық  емдеуге  негізделген.  Біз 

ол кезде толық Шарко  зерттеулерінің аясында болған едік. 

Біз  науқастардың  патогенді  күйзелістерін,  психикалық 

ж арақаттары н,  истериялы қ  сал  болуш ы лы ққа  әсерін

236

Ш арко  аны қтаған  тәндік  ж арақаттарға  тең  мәнді  деп 

қарастырғанбыз.  Гипноидты  күйлер  жайлы  брейерлік  ой 

желісі  Шарконың  гипноз  кезінде  жарақаттык,  сал  ауру- 

ларын жасанды шығаруын бейнелейді деп санауға  болады.

Мен  1885—1886  ж ж .  шәкірті  болған  ұлы  ф ранцуз 

байқаушысының  психологиялык,  қүрылымдар  жасауға 

бейімділігі  болмаған  еді.  Бірақ  оның  оңушысы  П .Ж ане 

истериядагы ерекше психикалық процестерге терең үңілуге 

тырысқан-ды.  Біз  түлғаның  ыдырауы  мен  психиканың 

ажырауын  қүрылымдардың  орталығына  қойған  кезде  — 

содан  үлгі  алдық.  Сіздер  Ж анеден  Францияда  түқым 

қуалаушылық  пен дегенерацияға  (азғындауға)  деген басым 

көзқарастарға сәйкес истерия теориясын табасыздар.  Оның 

ойынш а,  истерия  психикалы қ  синтездің  туа  біткен 

әлсіздігінен  керінетін  ж үйке  жүйесінің  дегенеративті 

езгеруінің  қандай  да  бір  формасы  болып  келеді.  Истерик- 

тер  алуан  түрлі  жан  процестерін  басынан  бастап  біртүтас 

етіп  байланыстыруға  қабілетсіз,  сондықтан  оларға  жан 

диссоциацияларына  бейімділік  тән.  Егер  сіздер  қарапайым, 

бірақ  айқын  салыстыру  жасауға  рүқсат  етсеңіздер,  мен 

мына  мысалды  келтіремін:  Ж ане истериясы  сауда  жасауға 

барып,  үлкен  қораптар  мен  пакеттерді  үйіп-төгіп  әкелген 

әлсіз  әйелді  еске  түсіреді.  Ол  екі  қолы,  он  саусақтарының 

көмегімен осы заттарына ие бола алмайды, сондықтан оның 

бір  заты   қүлайды .  Оны  көтеріп  ала  беремін  дегенде, 

басқасы  түсіп  қалады  т.б.  Истериктердің  осы  әлсіздігімен 

мына  ж ағдай  сәйкес  келмейді:  истериктерде  жүмысқа 

қабілеттіліктің  тәмендеуімен  қатар,  басқа  бағыттағы 

әлсіздікке  компенсация  ретінде  жүмысқа  қабілеттіліктің 

шамамен  жоғарылауы  байқалады.  Брейердің  емделушісі 

ана  тілін  ж әне  де  ағылшыннан  басқа  тілдерді  үмытып 

қалған  кезде,  оның  ағылшын  тілін  жете  меңгергені  сон- 

шалың,  тіпті  ол  берілген  немісше  кітаптан  қатесіз  және 

ж еңіл  түрде  ағылшынша  аударманы  оқи  алған.  Кейін 

тәуекелге  бел  буып,  Брейер  бастаған  зерттеулерді  жалғас- 

ты рмақ  болганда,  менде  истериялық  диссоциацияның 

(сананың  ы ды рауы )  пайда  болуы на  өзге  к езқ ар ас 

қалыптасты.  Барлық  келесі  көзқарастар  үшін  осындай 

шешуші  бір  келіспеушілік  міндетті  түрде  пайда  болуы 

керек  болатын.  Өйткені  мен  Ж ане  тәрізді  зертханалық 

тәжірибелерге  емес,  теориялық  мүмкіндіктерге  сүйендім.

Ең  алдымен  мені  практикалы қ  қаж еттілік  тартты. 

Брейер  қолданған  емдеудің  катартикалық  әдісі  науқасты 

терең  гипноидты  күйге  енгізуді  қадагалайды.  Себебі  тек 

гипноидты  күйде  ғана  патогенді  арақатынастар  жайлы 

мәліметтерді алуға мүмкіндік болады.  Олар жайлы науқас

237

адам  қалыпты  күйде  ештеңе  білмейді.  Көп  үзамай  гипноз 

мен үшін  қытымыр,  басқаша  айтқанда,  мистикалық қүрал 

ретінде үнамай  кетті.  Тәжірибе,  менің  талпынысыма  қара- 

мастан,  гипноидты  күйге  науқастардың  тек  біразын  ғана 

енгізе  алатынымды  көрсеткен  кезде,  мен  гипноздан  бас 

тарты п,  к а т а р т и к а л ы қ   ем д еу д і  одан  т ә у е л с із   етуді 

шештім.  Мен  науқастардың  басым  бөлігінің  психикалық 

күйлерін  өзгерте  алмағандықтан,  өз  қалауым  бойынша 

оларды ң  қалы пты   күйім ен  ж үм ы с  ж асай   бастадым. 

Алғашында  бүл  мағынасыз  ж әне  сәтсіз  бастама  болып 

көрінді.  Қойылған  мақсат  мынандай  болды:  науқастан 

дәрігер  де,  өзі  де  білмейтін  мәлімет  алу.  М үны  білуге 

қалай ш а  сенуге  болар  еді?  Осы  к езд е  өзім  Нансиде 

қаты сқан  Бернгеймнің  керем ет  әрі  үйренуге  болатын 

тәж ір и б есін   есіме  алды м.  С онда  Б ернгейм   әр  түрлі 

күйзелістерді  бастан  кешірген  адамдардың  оларды  тек бір 

қарағанда  естерінен  шығарған  тәрізді  болатынын,  кейін 

бүйрык,  бойынша  осы  күйзелістерді  сомнамбулиялы қ 

күйде  қайтадан  сезе  алатындықтарын  көрсетті.  Сөйтсе, 

сомнамбулизмде  бастан  кешіргенді  сергек  күйде  де  еске 

түсіруге  болады  екен.  Сомнамбулиялық  күй  кешкендері 

жайлы  баяндауды  сүраған  кезде,  олар  ештеңе  білмейтін- 

діктерін  айтқан.  Бірақ  Бернгейм  қоярда-қоймай  оларды 

өздерінің  білетіндеріне  сендіргенде,  осы  адамдарды н 

естеліктері  қайта  жаңғырган.

Мен де өз емделушілеріммен осындай жүмыс жүргіздім. 

Басқа  ештеңе  білмейміз  деген  түсқа  ж еткен  кезде,  мен 

олардың  білетіндігі  жайлы  айтып,  тек  сейлеу  керек  екен- 

дігіне  сендірдім.  Сонымен  қатар  олардың  маңдайын  өз 

қолыммен  басқан  кездегі  естеліктер  дүрыс  болады  деген 

пікір айтатынмын. Мен гипнозды қолданбай-аң,  үмытылган 

патогенді  көріністер  ж әне  олардан  қалган  симптомдар 

арасындағы  байланысты  орнату  үшін  қаж еттінің  бәрін 

науңастан  осындай жолмен  біле алдым.  Бірақ  бүл  көп  күш 

жүмсауды  талап  ететін  ауыр  процедура  болып  табылады. 

Сондықтан  ол  тиянақты  әдістемеге  келмейді.

Алайда  байқаулардан  белгілі  бір  қорытынды  жаса- 

ғанша,  мен  осы  әдістен  бас  тартқан  жоқпын.  Яғни  мен 

үмытылған  естеліктердің  жогалмаганын  қосыла  растадым. 

Науқас  әлі  де  осы  естеліктерге  ие  болады.  Бүл  естеліктер 

оның білгенімен ассоциациялық байланыстарга түсуге даяр 

болған,  бірақ  қандай  да  бір  күш  олардың  саналы  болуына 

кедергі  жасап,  бейсаналы  болып  қалуга  мәж бүр  еткен. 

Осындай  күштің бар екенін мүдірмей  қабылдауга  болатын, 

өйткені  оған  қарсы  бейсаналы  естеліктерді  науқасты ң 

санасына  жеткізбек  болганда,  онда  сәйкесінше  ширығу

238

сезілген  еді.  Ауру  күйін  қолдаушы  күш  аңғарылған-ды, 

дәлірек  айтқанда,  науқастың 

қарсыласүы

  орын  алған.

Осы  қ арсы ласу  идеясының  негізінде  истериядағы  

психикалы қ  процестер  ж айлы   өз  түсінігімді  қүрдым. 

Сауығу  үшін  осы  қарсыласуды жою  қажет болды.  Сауығу 

механизмі  бойынша  ауру  процесі  туралы  да  белгілі  бір 

елес  қүрастырып  алуға  болады.  Қарсыласу  тәрізді  енді 

үмытылғанның  саналы  болуына  кедергі  жасайтын  күштер, 

өз  кезінде  осы  үмытуды  қолдап,  санадан  сәйкес  патогенді 

күйзелістерді  ығыстырып  шығарған.  Мен  жорамалданған 

осы  процесті 

ығыстыру

  деп  атадым.  Оны  қарсыласудың 

міндетті  түрде  бар  болуымен  байланыстырып,  соның 

арқасында  дәлелденген  деп  қарастырдым.

Бірақ  өзіме  тағы  бір  сүрак,  қоюға  болады:  истерияның 

патогенді  механизмін  біліп  түрған  ығыстырудын  күштері 

ж ән е  ы ғы сты ру  ж ағд ай л ар ы   қандай?  К атартикалы қ 

емдеуде  біз  танысқан  патогенді  жағдайларды  салыстыр- 

малы  зерттеу  бүған  ж ауап  алуға  мүмкіндік  берді.  Осы 

күйзелістердің  барлығында  индивидуумның  өзгеше  тілек- 

теріне  тікелей  қарама-қарсы  тілектің  пайда  болуы  байқа- 

лады.  Бүл  тілек  түлғаның  этикалық  және  әдептілік  көз- 

қарастарымен  сәйкес  келмейді.  Көпке  үзамайтын  қақты- 

ғыстан  кейін,  яғни  осы  ішкі  күрестің  соңында  былай  болар 

еді:  сыйыспайтын  тілектің  иегері  ретінде  санада  пайда 

болған  елес  оған  қатысты  естеліктермен  бірге  ығысты- 

рылып,  санадан  шығарылып,  үмытылады.  Науқастың 

Мен- 

імен  сәйкес  елестің  сыйымсыздығы  ығыстыру  түрткісі 

болған:  индивидуумнын  этикалық  және  өзге  талаптары 

ығыстырушы  күштер  болып  келген.  Сыйыспайтын  тілекті 

қабы лдау  немесе  қақтығыстың  ж алғасуы   қанағаттан- 

баушылық  тудырар  еді.  Осы  қанағаттанбаушылық  түлға- 

ның  психикалы қ  қорғануға  бейімделуі  болып  келетін 

ыгыстырумен  жойылады.

Мен  сіздерге  көптің  орнына,  бір жағдайды  ғана  баяндап 

берейін.  Мүнда  ығыстырудың жағдайы  мен нәтижесі  анық 

көрінеді.  Алайда  мен  өз  мақсатым  үшін  осы  ауру  тарихын 

қысқартып,  ж асалған  маңызды  болжамдарды  тастап, 

қалдырып  кетуім  керек.  Өзі  күтім  жасаған сүйікті  әкесінен 

айырылған бойжеткен,  — Брейер емделушісінің жағдайына 

үқсас  жағдай,  —  жуықта  әпкесі  түрмысқа  шығып,  өзіне 

жезде  болған  адамды  үнатып  қалады.  Алайда  бүл  үнату 

сезімін  туыстық  лебіз  ретінде  онай  жасыруға  болатын. 

Анасы  мен  өзі  болмаған  кезде  әпкесі  ауруға  шалдығып, 

қайтыс  болады.  Олар  қайғылы  оқиғаға  мәлімет  жетпей 

түрып-ақ  жедел  шақырылады.  Бойжеткен  қайтыс  болған 

апайының  төсегі  түрған  орынға  жақындаған  кезде,  онда

239

енді  оның басы бос және маған үйлене алады деген  сияқты 

бір сәттік ғана ой пайда болды. Оның санасына өз жездесіне 

деген жасырын  махаббатты  білдірген  осы  ой  бойжеткеннің 

қайғылы жағдайға  орай сезімдерінің күшті әсерімен жақын 

арада ығыстыруға үшырайтынына сенімді болуымыз керек. 

Бойжеткен  ауырып  қалды.  Ауыр  истериялық  симптомдар 

байқалган.  Мен  оны  емдеуге  кіріскенде,  оның  апайының 

төсек-орнының  басындағы  көріністі  ж әне  сол  кезде  пайда 

болған  өзімшіл  тілекті  үмытып  қалғаны на  көзім  жетті. 

Бойжеткен  бүл  жайлы  емдеу  кезінде  есіне  түсіріп,  күшті 

жан  күйзелісінің  белгілерімен  патогенді  кезеңді  қайта 

жаңғыртып,  осындай  ем  көмегімен  сауықты.

Осы  біздің  жағдайға сәйкес  ығысгыру  процесі  мен  оның 

қарсыласуға  қатысын  өзара  салыстыру  арқылы  сіздерге 

жеткізіп көрейін.  Мысалы,  осы тып-тыныш  залда  және осы 

зейін  қойып  отырған  дәрісханада  маған  өз  әңгімесімен, 

күлкісімен,  аяғының  соққыларымен  кедергі  жасап,  мақса- 

тымнан тайдырып отырған индивидуум бар делік.  Осындай 

жагдайда  мен  дәрісімді  ж алғасты ра  алмайтындығымды 

айтқан  соң,  ортадан  бірнеше  мықты  ер  адамдар  шығып, 

біршама  қарсылық  танытқан  тәртіп  бүзушыны  шығарып 

жібереді.  Егер  ол  қайта  кіруге  үмтылса,  тәртіп  бүзушылық 

қайталанбас  үшін,  менің  тілегімді  орындаған  мырзалар 

орындықтарын  есікке  жақындатып,  "қарсыласуды"  бейне- 

лейді.  Енді  сіздер  психологияның  тілін  қолдана  отырып, 

екі  жерді  (дәрісхананы  ж әне  есіктің  арғы  жағын)  саналы 

және  бейсаналы  деп  сәйкесінше  атасаңыздар,  ығыстыру 

процесінің  дүрыс  бейнесін  аласыздар.

Міне,  сіздер  біздің  көзқарасымыздың  Ж ане  көзқарас- 

тарынан  айырмашылығы  неде  екенін  енді  көріп  отырсыз- 

дар.  П сихиканы ң  аж ы р ау ы н   біз  ж ан   аппараты ндағы  

синтездің  туа  біткен  жеткіліксіздігінен  деп  қорытынды 

жасамаймыз.  Бірақ  осы  аж ы рауды   қарам а-қарсы   ж ан 

күш терінің  қақтығысы   ретінде  динамикалык,  сипатта 

түсіндіреміз.  Ажырауда  біз  екі  психикалық  топшалардын 

бір-біріне  белсенді  түрде  қарсыласу  нәтижесін  көреміз. 

Осы  көзқарастан  өте  көп  ж аңа  сүрақтар  шығады.  Ж ан 

қақтығыстары  өте  жиі  жүреді, 

Мен

-нің  қинайтын  есте- 

ліктерден қүтылуға  үмтылыстары,  психиканың ыдырауына 

жетпейтіндей,  үнемі  байқалады.  Қақтығыс  диссоциацияға 

әкелуі  үшін  басқа  да  жағдайлар  қажет  деген  ойдан  арылу 

қиын.  Ығыстыруды  қарастыра  отырып,  біз  психологиялық 

теорияның  соңында  емес,  бас  ж ағы нда  ж үргенімізбен 

келісуге  дайынмын.  Бірақ  біз  алға  қарай  қадамдап  қана 

жылж и  аламыз  ж әне  терең  зерттеудің  қорытындысын 

келесі  іс-әрекеттерден  күтуіміз  керек.

240

С о н ы м е н   б ір ге  Б р е й ер   ем д ел у ш ісін ің   ж а ғд а й ы н  

ығыстыруға жатқызуды қойған жөн.  Бүл ауру тарихы оған 

келм ейді,  өйткені  ол  гипнотикалы қ  әсердің  көмегімен 

алынған.  Тек  гипнозсыз  ғана  сіздер  қарсыласу  мен  ығыс- 

тыруды  байқап,  патогенді  процесс  ж айлы   дүрыс  түсінік 

ала  аласыздар.  Гипноз  ығыстыруды  жасырып,  жан-дүние- 

нің  белгілі  бір  аймағына  қол  жеткізеді.  Бірақ  ол  осы  аймақ 

ш екараларында  қарсыласуды  бөгет  түрінде  жинақтайды; 

бүл  қалғандарын  ашуға  мүмкіндік  бермейді.

Б р ей ер л ік  б ай қаулард ы ң   іш інен  үйренгенім іздің  ең 

қүндысы  симптомдардың  патогенді  күйзелістермен  немесе 

психикалық  ж арақаттарм ен  байланысы  жайлы  қорытын- 

дылар  болып  келеді.  Біз  енді  осы  байланысты  ығыстыру 

ж айлы ілім түрғысынан бағалауымыз керек. Шын мәнісінде, 

бір  қ ар аған д а  ы ғысты ру  ж орам алы нан  симптомдардың 

қалыптасуына  қалай  келуге  болатыны  түсініксіз  болады. 

Сіздерге  күрделі  теориялық  ойларды  айтқанның  орнына, 

ығыстырудың  бүрынғы бейнеленуіне  қайта  оралғанды  жөн 

көріп  отырмын.  Тыныштықты  бүзушыны  тысқа  шығарып, 

есік  алдына  күзетшілерді  қоюмен  істің  аяқталмауы  мүмкін 

деп  о й л а п   к ө р ің із.  Т ы сқа  ш ы ғар ы л ған ,  р ен ж іген   ол 

еш теңем ен  санаспай,  әлі  де  біздің  назары м ы зды   өзіне 

аударуы   мүмкін.  Бірақ  енді  біздің  арамызда  ол  жоқ,  біз 

оның  көз  алдымыздағы  кекесін  күлкісінен,  ескертулерінен 

қүты лды қ,  алайда  белгілі  ш амада  ығыстыру  нәтиж есіз 

қалды.  Себебі  ол  тыста  менің  дәрісіме  бүрынғы  тәртіпсіз 

мінез-қүлығынан да зор кедергі жасайды:  есік қағып,  айғай- 

шу  ш ығарып  түр.  М үндай  ж ағдайда  біз,  егер  қүрметті 

президентім із  доктор  С тэнли  Холл  өзіне  делдал  ж ән е 

тыныштық  орнатушының  рөлін  алса,  қуана  қабылдайтын 

едік.  Д о ктор   С тэнли  Х олл  өз  бетімен  кеткен  ж ігітпен 

сөйлесіп,  оның  өзін  тәртіпті  үстайтыны  жайлы  уәде  алып, 

бізге  оны   қ ай та  кір гізу д і  үсы нады .  Д октор  Х оллды н 

б е д е л ін е   сү й ен іп ,  біз  ы ғы сты р уд ы   д о ға р у ға   шешім 

қ аб ы л д ай м ы з,  енді  қ а й та  бейбітш ілік  пен  ты ны ш ты қ 

о рнады .  Б үл  ш ын  м әнісін де  н евр о зд ар д ы ң   психоана- 

литикалық  терапиясындағы  дәрігерге  жүктелетін  міндетке 

келетін  түсінік.

Тура  айтқанда,  истериктерді  ж әне  басқа  да  невротик- 

терді  зерттеу,  бізді  олардың  сыйыспайтын  тілек  байла- 

нысқан  идеяны  ығыстыра  алмағандығы  жайлы  түжырымға 

әкеледі.  О лар  осы  идеяны  санадан,  естен  шыгарып,  осы 

арқылы  өздерін  қанағаттанбаудың  көп  шамасынан  босат- 

қан  тәрізді,  алайда,  бейсаналыққа  ығыстырылган  тілек  әлі 

де  бар,

  ж ә н е  ол  тек  белсенді  ғана  болып,  өзінен  санаға 

тан ы м ай ты н д ай   өзгерген  орынбасарды  ж іберетін  сәтті

16—1530 

241

кү туд е.  Осы  оры н  б асуш ы   ел ес к е  ен ді  ы ғы сты руды ң 

көмегімен  қүтылғандай  болып  көрінген  жағымсыз  сезімдер 

қосылады.  ЬІғыстырылған  ойды ң  орны н  басуш ы  елес  — 

симптом

  —  қ о р ға н у ш ы   М ен  ж а ғ ы н а н   ш аб у ы л д ар д ан  

қүтылған.  Енді қысқа мерзімді  қақтығыстың  орнына шексіз 

қайғыру  басталады.  Симптомда  өзгерумен  қатар,  алғашқы, 

ығыстырылған  идеяға  қандай  да  бір  үқсастықтың  қалдығы 

са қ т а л а д ы .  Б ү л   қ а л д ы қ   о сы н д а й   ор ы н   б а с у д ы ң   іске 

асырылуына  мүмкіндік  береді.  Орын  басу  өткен  жолдар 

науқасты   пси х о ан ал и ти кал ы қ  ем деу  кезінде  ашылады, 

және  сауығу  үшін  симптом  ығыстырылған  идеяға  дәл  осы 

жолдармен ауыстырылуы  керек.  Егер  ығыстырылған ойлар 

біршама  мәнді  қарсы ласуды   ж еңіп  барып,  қай та  саналы 

ж андүниелік  іс-әрекет  аймағы на  ауысса,  н ау қ ас  қашып 

қүтылмақш ы  болған  психикалы қ  қақтығыс,  бүрынғыдай 

ығыстырып  тастап  қүты лудан  гөрі,  дәрігердің  жетекшілік 

етуімен  ең  тиімді  шығу  ж олы н  табады.  Қақтығысты  және 

неврозды  сәтті  аяқталуға  әкелетін  осындай  м ақсатқа  сай 

ш аралар  көп.  Тіпті  кейбір  ж ағд ай лард а  осы  ш араларды 

біріктіріп  те  қолд ануға  болады .  К ейде  н ау қас  патогенді 

тілектен әділетсіз бас тартқанына сенімді болып, 

жүктеу/скачать 17,69 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: