«М әдени мұра» Мемлекеттік бағдарламасының кітап сериялары
Е к ін ш іден , В у д р е ф ф ә р б ір ж а ң а г е н е р а ц и я н ы т а за
жүктеу/скачать 17,69 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Protozoa-пы
- ,,та
- Негіз бодган жағдайда бұд «Vми" 1™ “ “ Ізмасына
Е к ін ш іден , В у д р е ф ф ә р б ір ж а ң а г е н е р а ц и я н ы т а за қоректік ортаға салып оты рғанды қтан, и н ф узор и я л а р ды өл ім ге о л а р д ы ң ө з ін д ік т ір ш іл ік п р о ц е с т е р і ә к е л у і д е 288
мүмкін. Егер В удрефф мүндай жағдай жасамаса, онда өзі де, басқа зерттеуш ілер сияқты, генерациялардың қарта өзгерістерін байқаған болар еді. . Ол осы кішкентай тіршілік иелерінің зат алмасу өнімдері сыртқы сүйық ортаға зиян келтіретіні жаилы қорьітындь жасаған. В удреф ф генерацияны өлімге әкелетінде р етуші т ек өзіндік зат алм асу өнімдері екендігін түрде дәлелдей алды. Бүл тіршілік иелері алшақ түрінің ыдыралу өнімдері бар сүйықтың ішінде өте дамыған. Ал, керісінше, өзіндік ыдыраған қоре Р бар с ү й ы қ т а ө л іп қ а л а т ы н ы д әл ел д ен ге н . ° ' ин ф узория өздігінен зат алм асу өнімдерінен қү У мүмкітшіілігі жетіспеуі салдарынан табиги өліммен • Мүмкін, ж оғары сатыдағы ж ануарлар да осында •„ пеушіліктің сал д ар ы н ан өліп қалаты н шығар. Ү
зерттеу арқы лы табиғи өлім жаиль шешудің мағынасы болуы тіпті де күмәнді с„ияқ™ ‘ Осы т ір ш іл ік и е л е р ін ің қ ар а п а й ы м үиы м д_ шылығы оларды ң тек ж оғары сатыдағы ж ану р Р морфологиялық айқындалу кезінде білінетш өт жағдайларын көмескілендіруі мүмкін. , тгг ,,та- Егер морфологиялық көзқарасты шеткері қ ' -м микалыққа көшсек, онда біз үшін Protozoa өлз* ьшдағы
бе әлде ж о қ па — бәрібір болар еді. М әңгш к емеСі
субстанция ешбір ж ағдай да өлетіндерден ш атын
ол ард а б а с т а п қ ы д а н -а қ е м ір д і өлім ге а у ЛЛектісі әуестіктер күш і әр екет етуі мүмкш. и л ар д фседепті өмірді сақ тау ш ы к ү ш тер м ен ж асы ры нған, алғашқыларды аны қтау қиынға соғады. , nD0. Барлық ж ағдайда да биологтаРАЫ” ® ^ т е р д і қабыл- тистерді де өлімге ж етел еи тін ішкі проц Р ім __ дауымызға мүмкіндік береді. Бірақ Веисм . . болс&/ соңғы ие болу деген түж ырымы пр°тистер ^ өлімге онда өлімнің анық көріністеріне ғана қатыс шығар-
жетелеуші беталыстардың болу MYMMHA1™Hrt_.VUm жоққа майды. Геология өлімге деген өуестіктердш У шығарады деген үмітіміз ақталмады. ктаУ жал- Негіз бодган жағдайда бұд «Vми" 1™ “ “ Ізмасына ғасын табады. Вейсманның сомаға ж әне үр Қ тіктепінің бөлінуі ж ай лы ж ән е біздің өлім мен өшр■ У
• ажыратылуы ж айлы үстанымдар таңғаларлықтап ^ Әуестіктер емірінің айқын дуалистік ^ ц ^ ^ ^ т у р а л ь і тоқталып өтейік. Тірі субстаициядағы нр ^ а .қарсы Э.Геринг теориясы бойынша, онда үзді ү gjpi —
бағы тта е к і п р о ц есс ж ү р іп ж а т а д ы . P
п ар асатты ас с и м и л я то р л ы қ , б а с қ а л а р ы — қиратуш ы - д и с с и м и л я ц и я л ы қ ти п ті. О сы екі б а гы т т а ғы тірш ілік процестерінен өмірге ж ән е өлімге деген екі әуестіктердің қызметі ж ай лы білуге ты ры суы м ы з қ аж е т пе? Бірақ біз б ай қ а у сы зд а өлім ді "өзіндік ж е т іс т ік (нәти ж е)", яғни өмірдің м ақсаты 93 ж ән е сексу алды қ әуестік өмірге деген ерікті бейнелейді деген Ш опен гауэрдің ф илософ иялы қ гаваніне кіріп кеткенімізді де ж асы ра алмаймыз. Әрі қарай сенімді қадам ж асап көрелік. Ж алпыланған к өзқарас бойынш а, к ө п ж асу ш ал ы ағзал ар д ы ң көптеген жасуш аларының бір ж үйеге бірігуі өмірді ұзарту қүралы болып табылады. Егер тіпті кейбір ж асуш алар өлуге тиісті болса да, бір ж асу ш а басқасы ны ң өмірін қолдап, жасу- ш алардын тіршілігін ж алғасты ра береді. Біз копуляция деген екі бірж асуш алы ларды ң уақытша қосы луы екендігін ж ә н е екі ж асуш ан ы ң д а жасаруына, саңталуы на эсе р ететіндігі ж ай л ы білдік. О сыған орай, психоанализдің либидо ж айлы теориясы н жасушалардын бір-бірімен қарым-ңатынасына келтіріп, тәж ірибе жасауға да болар еді. Ә р ж асуш адағы өмірлік немесе жыныстық әу естік тер д і б а с қ а л а р ы ө з о б ъ е к тіл е р і р етін д е алады. Ж асуш алардың өлімге деген әуестіктері, дәлірек айтқанда, осы әуестіктерден пайда болған процестер шамалы түрде б е й т а р а п т а н ы и , о л а р д ы ң ө м ір ін с а қ т а й д ы . А л басқа ж асу ш ал ар , өз кезегінде, бірінш ім ен д әл со л ай әрекет жасайды, үшіншілері либидоздық функция атқару жолын- д а қ ү р б ан болады . Ү ры қ ж ас у ш а л ар ы , н евр о з ж айлы ілімде қарасты ры лғандай, индивидуум либидосын өзінде сақтап ж ән е сы ртқы о б ъектіл ер ге еш тем е ш ығармаған ж ағдай да "нарцистік" түрғы да болуш ы еді. Үрық жасу- шаларьі либидоның өмірлік әуестіктерінің қызметін өзіне- өзі кейініректегі жоғары шығармашылық әрекеті үшін қор ретінде қолданады. ,, Бәлкім, ағзаны бүлдіретін, ісі қатерлі ж асуш аларды да нарцисті деп түсіндіру қаж ет шығар. Патология мүндай жасуш алардың пайда болуын түстің аяқталуы м ен байла- ныстырады ж ән е оларға эмбрионды қ қасиет тән дегенді қ остай ды . О сы ған орай, біздегі сек суал ды қ әуестіктер либидосы ақындар мен ф илософ тарды ң тіршіліктін бәрін қамтитын Эросына сәйкес келеді. М үнда біз либидо теориясының біртіндеп дамуына шолу ж асау себебін байқаймыз. Тасы малдау неврозы ны ң тал- дауы алгашында бізді объектіге бағы тталған сексуалдық ж ә н е оасқа, әзірш е аз таны м ал М ен әу естік тер і болып ^ я ^ ^ еНГеН ә УгстіктеР аРасы ндағы қарам а-қ ар сы л ы қ қ а P С1лтеген болатын. А лды мен о лард ы ң арасы ндағы индивидуумның өзін-өзі сақтауын қамтамасыз ететіндерін атап көрсету керек. Осы орайда тағы қандай бөлімдерді к ір гізу ге б о л аты н ы н ан ы қ та у қиы нға соқты. Ғылыми п си хологи я тұ рғы сы н ан д әл ел д еу үш ін әу естіктерд ің кейбір ерекш еліктерін ж ән е ж алпы табиғатын біршама түсіну, білу өте маңы зды. Бірақ психологияның ешбір саласында біз осындай дәреж едегі бүлы ңғыр ж агдайда ә р ек е тт ен іп көр ген ем еспіз. Ә ркім өзіне үнағаны нш а әуестіктерді немесе "негізгі әуестіктерді" үсынып, оларға ежелгі грек натурф илософ тары ны ң төрт элемент — су, жер, от ж ән е ауа арқылы басқарғаны сияқты басшыльщ жасады.
Қандай да бір әуестіктер теориясын үсынып үлгермеген психоанализ, алғашында "аштық" ж әне "махаббат" туралы сөздерге қатысты әуестіктерге белгілі болган ажыратулар жасады. Бүл қалай болғанда да беталды жүргізілген акт емес-тін. О ларды психоневроздарды талдауда үзақ уақы т қол- дандың... "Сексуалдық" ж әне сексуалдық әуестіктер жайлы түсінік әрине, кеңейтілуі тиіс еді. Ол текті ж алғасты ру қүрметіне көптеген багыныштыларды кірістірмей түрып, мүндагы екі ж үзді ж әне кінәмшілдер төнірегінде көп шу шыгарды. Келесі қадам психоанализде Мен психологиялық үғы- мына ж ақы ндаган кезде жасалды. Алгашында қорғаныш реактивтілікке қабілетті, ыгыстырушы инстанция ретінде белгіленген болаты н. Сыни, алысты аңғартаты н ойлар бүрын либидо үғымын объектіге бағытталган сексуалды оуесгіктер қуатымен шектеуге қарсы болатын. Бірақ осы бір сенімді пікірдің қайдан келгені белгісіз болып, талдау үшін қ аж еттісі іріктеле қоймады. Бүдан әрі психоана- литикалық бақылау кезінде үнемі либидоның объектіден алш ақтап, М ен-ге қарай бағы тталатыны байқалады. Ой желісі бала либидосыньщ дамуындагы алгашқы кезеңдерді зерттеуде Мен либидоның меншікті ж әне алгашқы резер вуары екенін, содан барып объектіге таралатынын көр- сетеді. Ліея-нің сексуалдық объектілер арасынан шыгып, ең маңызды екендігі мойындалған болатын. Егер либидо Мен-ге дәл осылай келген болса, онда ол "нарцистік деп атал ган . Б үл н арцистік либидо ан али ти калы қ мәндегі сексуалдык, әуестіктер күшінің көрінісі болды. Оны әуел бастан-ақ өзін-өзі сақтау әуестіктері деп қабылдауга тиісті б о л ғ а н б ы з. О сы н ы ң а р қ а с ы н д а M en ә у е с т ік т е р і мен с е к с у а л д ы қ ә у е с т ік т е р ар асы н д агы алгаш қы қарам а- қарсылықтар жеткіліксіз болып қалды. Мен әуестігінің бір б өлігі л и б и д о з д ы қ б о л ы п қ аб ы л д ан ы п , б асқ ал ар ы 291
сексуалдық әуестіктер ретінде әрекет жасаған болуы керек. Бірақ, п си х он евр оз Мен ә у е с т ік т е р і ж ә н е сексуалды қ әуестіктер арасы ндағы қақты ғы стар ға негізделеді деген еж е л г і ф о р м у л а н ы м о й ы н д а у қ а ж е т . Б астап қ ы д а-ақ сапалы ой шығарған әуестіктердің екі түрге бөлінуі қазір басқаша, яғни топикалық түрде уағыздалады. Психоанализ қарасты рагы н тасы м алдау неврозы Мен ж ән е объектіге либ и д озд ы ң б ай л ан у ы ар асы н д ағы ш иеленіс нәтиж есі болып қала береді. Біз енді өзін-өзі сақтауға деген әуестіктердің либидоз сипатын баса айтуға тиістіміз. Енді біз келесі қадам жасауға бел будық, анығын айтқанда — бәрін сақтауш ы өріс ретінде сексуалд ы қ әу естік тер д і м ойы н дау ж ә н е соматикалы қ ж асуш аларды байланы сты раты н либидо бөлшектерінен Мен нарцистік либидосын алып ш ы ғу керек. Енді ал д ы м ы зд а к ү т п е г е н ж е р д е н м ы н а д а й сүрақ шығады: егер өзін-өзі сақтау ға деген әуестіктерге либи- доздың табиғаты тән болса, онда, бәлкім, бізде либидоз- дықтан басқа әуестіктер ж о қ та ш ығар. Сайып келгенде, басқаларын біз көрмейміз де. Олай болғанда біз әуел бастан психоанализ бәрін сексуалдык, түрғыдан түсіндіреді деген немесе Ю нг сияқты либидо үғымын "әуестіктер күшін" белгілеуге қолдануды ш еш кен ж аң а сынш ылармен келі- суіміз қажет. Солай емес пе? Бәрібір біздің ниет-тілегіміз мүндай нәтиж е емес. Оған көбінде Мен әуестіктері мен өлімге деген әуестіктер жөне сексуалды қ пен өмірге деген әу ес тік тер арасы н айқын аж ы ратудан ш ықтық. Біз тіпті Мен әуестіктерін өзін-өзі сақтауға, өлімге деген әуестік деп санауға дайын едік. Ал дәл қазір одан бас тартуға м әж б ү р болды қ. Біздің көз- қарасымыз бастапқыда дуалистік еді, ол қазір бұрынғыдан д а а й қ ы н ы р а қ б а й қ а л а д ы . Қ а р а м а -қ а р с ы л ы қ т ы Мен әуестхктері ж ән е сексуалдык, емес, өмір мен өлімге деген әуестіктер арасы нан қарасты рам ы з. Керісінш е, Юнгтін либидо, м о н и стік т е о р и я сы н д а ғы " ә у е с т ік т е р күш ін" либидо деп атауы бізді шатастыруы керек еді. Бірақ енді о ү л б ізд і к ү м ә н д а н д ы р м а у ы к е р е к . П ай ы м д ау ы м ы з ооиынш а, М ен д е өзін-өзі сақ т ау ғ а д еген л и б и д озд ы қ әу ес тік тер д ен б асқ а да ә у е с т ік т е р б ар . Б ір ақ оларды анықтаи алуымыз қажет. Өкініхпке орай, Мен-нің талдауы наш ар дамығанын, оны аны қтауды ң біз үш ін өте қиын екенін аитуымыз керек. Мен-нің либидоздық үмтылыстары 13 Ү™н
белгісіз Мен-нің әуестіктері ерекш е түрде Г - ™ уь/ мҮмкін. Бізге нарциссизм беймәлім кезде, ^ ^ ° t HaAH3Ae М ен' нің ә у е с т ік те р і ө зін е л и б и д о зд ы қ ен ттердің н азар ы н ау д ар ға н ы т у р ал ы пікірлер' 292
болған. Бірақ бүл қарсыластарды есепке алатындай аның мүмкіншіліктер емес. Талдаудың осыған дейін тек либи- доздық әуестіктерді зерттеу мүмкіндігін ғана беруі минус болып қала береді. Бірақ басқа әуестіктер ж оқ деп түжы- рым ж асай алмаймыз. Әуестіктер ж айлы көзқарастардың қазіргі түсініксіздік кезінде қандай болмасын, белгілі бір дәйектеуді көздейтін ж ағдайлардан бас тартуымыз дүрыс емес болар. Біз өмір мен өлімге деген әуестіктер арасындағы түпкілікті қарама- қарсылықтан бастаған едік. Нысанға деген махаббаттың өзі басқа осы ндай м ахаббат (нәзіктік) ж ән е ж еккөруш ілік (агрессиялық) арасы ндағы полярлы қты көрсетеді. Егер қолымыздан осы екі полярлықтарды бір-бірімен қатынасқа келтіріп, б іреуін екінш ісіне қаб ы сты ру келсе ғой! Біз бүрынғы кезде-ақ сексуалдық әуестіктің садистік компо- нентін м ойы ндағанбы з. Біздің білуімізше, ол адамның сексуалды қ әуестігін бүрм алау ретінде басқарушы бола алады әрі дербес те кездесе береді. Оны "прегентальді" деп атайм ы н, яғни д о м и н ан тты бір әу ес тік р етін д е болу мүмкіндігі бар. Бірақ Эростың өмірін қолдайтын объектіге зи ян к е л т ір у ге б ағы т т а л ған сади стік әуестік ті қалай шығаруға болады? Осы орайда бүл садизм нарцистік либидо әсері арқылы Мен-нен ығыстырылған өлімге деген әуестік шығар деген ж орам ал бар. Онда ол сексуалдық қызмет атқара бастайды. Оральдық либидо сатысында махаббаттық сезім объектіні қүртумен сәйкес келіп, ақырында садистік үмтылыс бөлінеді. Примат сатысында гениталиялар үрпақ жалғастыру мақсатында сексуалдық объектіге күш көрсету орын алады. Ол өз функциясын жыныстық қатынас жасау талабы қойылғандықтан атқарады. Мен-нен ығыстырылған садизм сексуалдық әуестіктің либидоздық компоненттеріне ж ол ашып, сол себептен объектіге деген талпыныс, үмтылыс болады. Бастапқы да садизм онымен қосылмағандықтан, м ах а б б ат т ы ң ам б и вал ен ттіл ігі — м ахаббат өмірінде жеккөрушілік орын алады. Егер мүндай көзқарас мүмкін болса, онда өлімге деген әуестікті ығыстыру сияқты мысал келтіру жөн еді. Бірақ бүл еш бір көрнексіз аны қтау болып келеді. Сондықтан одан мистикалық көзқарас шығады. Бүл қиыншылықтан ш ьіғу ж о л ы н қ ай тк е н д е таб у ға ты ры сам ы з. О сындай көзқарастар ж аңалы қ емес, яғни оларды аталмыш қиын- дықтар ш ықпай түрып-ақ жасаған едік. Бір кезде клини- к ал ы қ б а қ ы л а у л а р садизм ді толы қты раты н м озахизм әуестігін М ен-ге ж асалған садизм деп түсінуге м әж бүр еткен. Әуестікті объектіден Мен-ге тасымалдаудың Мен- нен объектіге тасымалдаудан ешбір өзгешелігі жоқ. 293
Ш ын м әнісінде, ә у ес тік т ің М ен -ге қарсы мозахизмі алғаш қы ф азал ар ға қай ты п оралу, яғни регресс болуы мүмкін. Бір к езд е берілген м азохи зм н ің анықтамасына түзету енгізу қаж ет. Сонда мазохизм алғаш қы әуестік бола алуш ы еді. Д егенм ен өмірді қо л д ай ты н әу ес тік тер ге оралайық. Протистерді зерттеулерден екі индивидуумның әрі қарай бөлінусіз қосы луы — к о п у л яц и я екеуінің де жасарып, тығыздалуына, одан әрі бір-бірінен бөлініп кетуіне эсер етеді (Літшюяіц). Келесі үрпақтарда дегенерациялықтың ізі байқалмайды ж әне өздерінің зат алмасуы келтіретін зиянға олар төтеп бере ал у ға қабілетті си яқты . М енің пайым- дауымша, соңғы ж ағдай қосы лу аффектісінің прообразы б о л у ға тиісті. Б ір а қ аз ған а ай ы р м аш ы л ы ғ ы бар екі жасушалардың қосылуы өмірдің ж аңаруына қалай әкеледі?
к о п у л я ц и я сы н х и м и я л ы қ ти п ті м ех ан и кал ы қ тітіркендірулер арқылы алмастыратын тәж ірибеден шын- д ы ққ а үйлесім ді ж а у а п а л у ғ а б о л ад ы ; яғн и бүл тітір- кендірудің ж аң а мөлшерін әкелудің әсерінен болады деп қарастыруға мүмкіндік береді. Бүл индивидуумның тіршілік п р о ц естер і іш кі с е б еп т е р д ен х и м и я л ы қ ө згер істерд ің теңдесуіне, яғни өлімге әкеледі. Ал тірі субстанциямен қ о сы л у бүл өзгерістер д і үлғай ты п , ж аң а, б ір ақ кейін ж ойы лы п кететін өмірлік айы рм аш ы лы қтарды енгізеді. Мүндай айырмашылықтар үшін, әрине, бірталай оптимизм болуы қаж ет. Психикалық өмірдің доминантты беталысы ретінде барлық ж үйке қызметін, дәлірек айтқанда,
үмтылуды, тыныштықта сақталуды, іштей тітіркендіретін күйзелудің, қиналудың тәмәм болуына талпынуды
Лоудың айтуынша — “нирвана қағидасы") мойындаймыз. Оның қанагаттану қағидасында орын алуы — өлімге деген әуестіктердің болуына сенімді күшейтетін мотивтердің бірі екенін көрсетеді. Б ірақ әлі де ой ж елісінде сезімдік кедергілердің бар ек ен ін а ң ға р а м ы з. О сы н д ай с и п а т т а ғ ы с е к с у а л д ы қ әуестіктерге жабысы п, айры лм астай таңы лған қайтала- иудың тән болатынын дәлелдей алмаймыз. Бүл алдымен, елімге деген әуестіктердің болуы туралы ойға жетелейді. Ш ын м ән ісін д е, эм б р и о н ал д ы қ п р о ц е с т е р сал асы н д а осы ндаи қ ай тал ан у қүбы лы стары өте көп. Ж ы н ы сты қ көбеюдегі екі үрық жасуш алары ж ән е олардың тіршілігінін мәні ағзалық өмірдің басталуын қайталау болып табылады. ір ақ екі ж асу ш ал ы қ денелердің қ осы луы сексуалды қ әуестіктерм ен қо зған процестердегі ең негізгісі болып келеді. Осының арқасында ғана ж оғары сатыдағы жануар- лардың тірі субстанциясының мәңгілігі мүмкін болады. 294
Б асқаш а айтқанда, бізге ж ыныстық көбеюдің шығуы және сексуалдық әуестіктердің генезі жайында білу қажет. Қарама-қарсы мәліметтер мен көзқарастардан жасалатын қорытындының аны қталуы тиіс. К өбею м әсе л есін е қаты сты бір ан ы қтам а тітіркен- діргішке қүпиялы лы қ береді: ол — үрпақ жалғастыруды өсудің белгісі р етін д е қарасты раты н кө зқ ар ас (бөліну арқы лы, бүрш іктену, өскін беру арқы лы көбею). Үрық ж асуш алары ны ң жыныстық саралануы арқылы кәбеюді дарвиндік түрғы бойынша былай елестетуге болады: екі протистердің кезд ей соқ копуляциясы арқы лы алынған амфимиксистік арты қш ы лы қ келеш ек дамуда тоқталуға ж әне одан әрі қолдануға мәж бүр етті. М ү н д а ж ы н ы с т ы қ ж о л м е н д ам у ты м ер т е пайда болм ағанға үқсайды . Ж ы ны сты қ қосы луға ж етелейтін күшті әуестіктер кездейсоқ бір рет болады ж әне пайдалы болғандығын бекітіп, қайталайды. О сыған орай өлім ж айлы талқы лаған кездегі сияқты сүрақ шығады: протистерде анық байқалғандарды ғана м о й ы н д а у к е р е к пе ә л д е тек о л а р д а п ай д а б ол ған процестер мен күштердің жоғары сатыдағы жануарларға тән көрінісін м ойы ндау к ер ек пе? С ексуалды қ ж айлы түсініктің біздің түж ы ры м дам аға қаты сты көп пайдасы да ж о қ . Б үған қарсы н аразы лы қ білдіруте де болады. Қарапайым ж әндіктің өмірге деген әуестігі копуляцияға бағытталған тіршілік процестерінің табиғи ағысына қарсы келу ж ән е әлу міндетін қиындатып жіберетін даму емес. Ө лім ге ә у е с т ік т е р ж а й л ы ж о р а м а л д ы д ә й е к т е у г е тырыспаған ж ағдайда, оларды өмірге деген әуестіктерге қосуымыз керек. Бірақ біз екі бірдей белгісізі бар теңдеу т ә р ізд і ж ағд ай д ы қ арасты р у ы м ы з қ а ж е т. Ж ы н ы сты қ ж о л м е н п а й д а б о л у ж а й л ы біз а н ы қ т а ғ а н ғы лы м и м әліметтердің аздығы сонша тіпті осы орайда жасалған ж о р а м а л ж ы л т еткен сәу л ес і ж о қ түсін ікпен бірдей. М ү н д ай ж о р а м а л д ы м ү л д е б а сқ а ж а ғ д а й ғ а қаты сты кездестірген едік. Бірақ ол соншалықты фантастикалық, тіпті ғылыми түсіндіруден гөрі аңызға көбірек үқсайды. О сыған орай оны қолданбас та едім. Бірақ ол бізді бір ж а ғ д а й ғ а қаты сты қан ағаттан д ы р ад ы . Бүл әу естіктің бүрынғы ж ағдайы н өз қалпы на келтіруді қаж етсінуден пайда болды. Мен, әрине, П латонны н "Пир" аны зы нда ж ыныстық әу е с тік ж ә н е он ы ң объектіге қаты сты негізгі балам а- лары ны ң қарасты рылуы ж айлы А ристофанға айтқызған теориясына келісемін. "Адамзат табиғаты әр кездері түрліш е болған. Алға- 295
шында екеу емес, үш жыныс болған сияқты; еркек пен эйел ж ы ныстарымен қатар, бүл екеуінен тең д әреж еде үлесі бар үшінші жыныс орын алған..." "Бүл адамдарда бәрі қос- қостан, яғни төрт қолы, төрт аяғы, екі беті, екіден жыныс мүшелері т.б. болған. Сол кезде алмүртты ң тез пісуі үшін оны тең екіге бөлгені сияқты, Зевс адамды да екі бөлікке а ж ы р а т ы п ж іб е р г е н . О сы ған о р а й , б ә р і т е ң екіге бөлінгендіктен, әр адамда оның екінші ж арты сы на деген әуестік пайда болып, екі ж арты қайтадан бір-бірін қол- дары м ен қүш ақтап , д енелерін қосып, бірігіп, бір бүтін болғылары келген". Енді біз ақы н-ф илософ ты ң соңын ала, тірі субстанция тірш ілік пайда болған кезде ү сақ бөлш ектерге ажырап, жыныстық әуестіктер арқылы қайтадан бірігуге талпынады деген сенімді ж ор ам ал д ы қабы лдауы м ы з к ерек пе? Бүл ә у е с т ік т е р д ің іш ін д е ж а н с ы з м а т е р и я н ы ң х и м и ял ы қ туыстығы өз ж алғасы н табады. Біртіндеп, протистер пат- ш алығы арқы лы қиы нды қтарды ж ең іп шығатынын, бүл туыстықта сыртқы орта жағдайларына, яғни өмірге қауіпті тітіркендіргіш терге қарсы қорғаны ш ретінде қыртыстық қабат түзілетінін мойындауымыз керек пе? Тірі субстан- цияның үсак, бөлшектері көпж асуш алы ққа дейін жетіліп, ү р ы қ ж а с у ш а л а р ы н а ж о г а р ы д ә р е ж е д е г і ш оғы рлан- дыруш ылықпен қосылуға деген әуестік беретінін мойын дауымыз керек пе? Менің ойымша, осы ж ерде пайымдау- ларды тоқтату қаж ет. Бірнеше сөзбен сыни түрғыдан түж ы ры м ж асау керек. М аған мынадай сүрақ қойы луы мүмкін: өрбіте жасалған ж о р а м а л д а р ға мен өзім қ ан д а й д ә р е ж е д е сенімдімін? К ауабы м : М енің еш қан дай сенімім ж о қ ж ә н е ешкімді сендіруге талпыныс жасамаймын. Ш ын мәнісінде, д ү р ы стау ж ау ап : оған қан ш алы қты сенетінімді өзім де білмеймін. М енің ойымша, ақиқатын б іл у д ің а ф ф е к т іл ік сәт ін е к өң іл а у д а р ы л м а у ы керек. Мүнда, егер қаж ет болса осы үшін шайтанға да сатылатын
сияқты тек ғылыми қүм арлы қ ретінде ой ж е л іс ін с а б а қ т а й оты ры п, оны ң қ а й д а әк е л е т ін ін қадағалау қаж ет. Енді ж асалаты н әуестіктер тур ал ы әлем дегі үшінші, яғни сексуалды қ ж айлы түсінікті кеңейту ж ән е нарцис- сизмді тағайы ндау ж айлы осы қадамым, алғаш қы екеуі сияқты, сенімді болатындығына кепілдік бере алмаймын. Ьүл ж а ң а л ы қ т а р т ео р и я тіл ін е а у д а р ы л ғ а н , осы н да й ж ағдаиларда қашып қүты ла алмайтындай үлкен қателік- тер ж ш ерілетін б ақы лауларды ң нәти ж есі болды. Әуес- тіктердщ регрессивтік сипатыны ң д әлелд ері зерттелген 296
материалда, дәлірек айтқанда, таңылған қайталану жайт- тарында жаты р. Бұл жорамалды тек осылай ғана жасау мүмкін, материалмен ой қорыту арқылы кейде бақылау- лардан көз жетпестей алыстап та кетеміз. Кейде қандай да бір теорияны қүру процесінде соңғы қол ж е т к е н н ә ти ж ен ің сенім ділік д әреж есін ан ы қтау қиынға түседі. Осы орайда бірде сәттілікке ж ету, бірде абыройдан айырылып, қателесу кездеседі. Осындай жү- м ы стард а и н ту и ц и яға көп сенбеймін, ол ақы л-ойды ң қағидасыз болған сәттерінде байқалатын сияқты. Өкінішке орай, ғылыми ж ән е өмірдің басты мәселелеріне қүштар- лықсыз қарау мүмкін емес. Осындай жағдайларда сенім- сіздік білдіруге орын жоқ, тек өзіңнің ойлауыңнан шыққан нәтижеге сабырмен қарау қажет. Мүндай өзіндік сын басқа пікірлерге төзуді міндет етпейді. Егер олардың алғашқы қадамдары бойынша, талдау бақы лауларға қарсы келсе, бірден тойтарыс беру керек. Бірақ үсынылатын теорияның дүрыстығы тек уақытш а қүбылыс болып табылады. Өмір мен өлімге деген әуестіктер бойынша пайымдаулардың б а ғал а у ы н д а бізге өте көп, таңдан ды раты н сан қилы процестер, мысалы, бір әуестіктің екіншісімен ығысты- рылуы, немесе оның Мен-нен объектіге бет бүруы т.с.с. кездескен. Бүл біздің ғылыми терминдерді қолдануға, яғни психологияның (анығырақ айтқанда, тереңдетілген пси- хологияньщ — Tleftenpsychologie) ерекш е тіліне байла нысты. Әйтпегенде біз осындай процестерді мүлде сипат- тап ж а за да, меңгере де алмауш ы едік. Психологиялық үғы м дарды ф и зи о л оги ялы қ немесе хим иялы қ термин- дерм ен алм асты ра алган ж ағдай да, сипаттам алардағы кемш іліктер, бәлкім, болмас та еді. Бірақ олар да бізге бүры ннан таныс ж ән е сіздер үшін жеңіл, бейнелі тілге ж атады . Б асқа ж ағы нан, ой желісіндегі дәлсіздіктер ж оғары д ә р е ж е д е б ізд ің б и о л о ги яға қ а р ы зд а р б олуы м ы зд ан көбейеді. Биологияны шектелмеген мүмкіндіктердің пат- ш алы ғы деп а т а у ға болады . О дан аса таңғалды раты н ж аңалықтарды күтіп, өз сүрақтарымызға оның он жылдан соң қандай ж ауап беретінін болж ай алмаймыз. Мүмкін, о л ар со н дай , тіп ті б ізд ің б о л ж а м д а р ғи м ар аты м ы з бүзылатындай болатын шығар. Егер б ү л шын м әнісінде осы лай болса, онда бізден сүраулары мүмкін: осы тарауда жасалған жүмысты не үшін іске асы ру керек, ж ән е оны не үшін ж ар и ял ау керек? Алайда, мен кейбір үқсастықтарға, сәйкестіктерге ж әне тәуелділіктерге көңіл бөлуді қаж ет емес деп санадым J. 297
VII Егер әуестіктер шын мәнісінде бір р ет бастан өткен күйді қ а й т а л а у ғ а т а л п ы н а т ы н ж а л п ы қ а с и е т к е ие болса, психикалық өмірде талай процестер қанағаттану қағида- сынан дербес іске асаты ны бізді таңғалды рм ауы керек. Онда бүл қасиет әрбір ж еке әуестікке де тән болып, даму барысының белгілі бір кезеңіне қайта оралуға деген тал- пыныста байқалады. Бірақ қанағаттану қағидасының билігі ж үрм егеннің барлы ғы оны мен қарам а-қар сы л ы қта бол- мауы керек. Таңылған қай талаулар процестері мен қана- ғаттану қағидасыны ң басы м ды лы қ көрсетуі арасындағы өзара қаты настарды ан ы қтау міндеті әлі де орындалған ж оқ. Біз психикалық аппараттын, ең еж елгі ж ән е маңызды ф у н к ц и я л а р ы н ы ң бірі о ғ а н ж е т е т ін іш кі қ о зу л ар д ы “байланыстыру", ондағы алғаш қы процесті қосалқымен ауыстыру, белсенділіктің еркін қуаты н сергітетін, тыныш-
қалы пқа айналды ру екенін білдік. Бірақ осы айналу кезінде қанағаттанбаудың пайда болуы ж айлы сөз қозғау ерте: қанағаттану қағидасының әсері мүнымен де шектел- мейді. Айналу қанағаттану қағидасының пайдасына қарай өтеді. Байланыстыру қан ағаттану қағидасы н жетелейтін ж ән е басымдылығын қамтамасы з ететін дайындық актісі болып келеді. Осы уақы тқа дейінге қарағанда, ф ункц ия мен үрдісті бір-бірінен нақты рақ аж ы ратайы қ. Қанағаттану қағидасы психикалық аіш аратты қозулардан айыруға немесе қозу- лардың түрақты санына ие болуға талпынатын функцияда үрдіс қызмет ететін болады. Біз ж орам алд ард ы ң бірде-біріне сенімділікпен қарай алмаймыз. Бірақ осы ж олм ен аны қталған ф ункция бей- ағзал ы қ м атерияны ң қалы п ты күйіндегі ж ал п ы талпы- ныстың бір бөлімі болар еді. Бізге мүмкін болатын қана- ғаттану
жыныстық актіден қанағаттану — аса күшейген қ о зу д ы ң к ү р т өш уім ен б ай л ан ы сты ек ен ін барш ам ы з білеміз. Ішкі қозуды теж еу соцғы қанағаттанудағы қозуды оаиы пты лы ққа бағы ттайты н д аяр лы қ ф ункциясы болар Осыған орай қанағаттану ж ән е қанағаттанбау сезімдері о аи ланы сқан ж ә н е байлан ы сп аған қ о з у процестерінен шығуы мүмкін бе? — деген сүрақ пайда болады. М үнда аиланысдаған алғашқы процестер байланысқандарға, яғни қосалқы процестерге қарағанда сезімдерді екі бағытта да одан әрі қарқы нды ететіні еш бір күм әнсіз жүктеу/скачать 17,69 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|