«М әдени мұра» Мемлекеттік бағдарламасының кітап сериялары

қүр м етті  қ ай та д а н   қалпы на  келтіру  керектігі.  Үшінші 

эл ем ен т   —  к ек ш іл д ік:  ол  өзін  ң о р л аған д ар д ы   ж ең у  

жетістігінің  белгісі,  ал  сәтсіздік  —  жеңілудің  белгісі.  Осы 

атаққүмарлықтьщ   ерекшеліктерін көру үшін,  біз оның өмір 

тарихына  қайта  ш олу  жасап,  оның  біртіндеп  қаншалықты 

өзгерістерге  үшырағанын  көрсетуіміз  керек.

Оның  өмірінде осы  бейімділікке байланысты күрес рухы 

өте  ерте  көрініс  берді.  Дүрысында  ол  басқаша  е й   бірдей 

бейімділіктің  дамуының  алды  болды.  Осы  талдау  кезінде 

ертеректе есте қалған:  қарсыласу,  бағынбаушылық,  жігерлі 

талаптар,  әр  түрлі  тентектіктер  оның  ойына  келе  бастады. 

Біздің  білуімізше,  "күн астындағы  орын  алудан"  ол  жеңіліп 

қалды,  себебі  ол  қолайсыз  жағдайларға  душар  болған.  Ол 

он  бір  жасында,  көптеген  жағымсыз  оқиғалардан  кейін, 

асып  кеткен  атаққүмарлықтың  күрес  рухы  қайта  көрінді. 

Енді,  бірак,  ол  ығыстырылған  дүшпандыққа  толы  еді:  өзі 

ылғи да  сезінетін,  өзіне деген әділетсіз қарым-қатынас ушін 

ж әне  тапталған  сезімі үшін  барлық  жинақталған  кекшілдік 

ниетін  сіңірді.  Ендігі  оның  атаққүмарлығында  жоғарыда 

аталған  екі  элемент  те  орын  алды:  қазір  биікте  болған- 

дықтан,  ол  езіндегі  жойылған  сенімділігін  қалпына  келтіріп 

ж әне  басқаларды  күйрете  отырып,  өзіндік  кегін  алғандай 

болды .  М ектептегі  өзінің  барлы қ  ж аб ы сқ ақ ты қ   ж ән е 

қиратқы ш   элементтері,  кейін  қатпарланған  атаққүм ар- 

лықпен  салыстырғанда,  әлдеқандай  дүрыс  көрінді,  себебі 

піындық нәтижемен басқалардан асып түсу күш жүмсауды 

талап  етті.  Мектептің  жоғары  сыныптарында  ол  алдыңғы 

Қатарда  бола  білген.  Бірақ  колледж де  үлкен  бәсекелес- 

тіктің  біріне  тап  болды,  осы жагдайда,  егер  бірінші  қатарда 

бүры нғы дай  қалғы сы   келсе,  м олы рақ  күш   ж үмсаудың 

орнына,  ол  аяқ  астынан  атаққүм арлы қты н  барлығынан 

айрылды.  Осыған күш салуға өзінен жетерліктей батылдық 

таба  алмады;  оның  өзі  үш  себепке  байланысты  еді.  Бірін- 

шіден,  ж абы сқақ  қарапайымдылықтан  оның  өз  ой  қабілет- 

тілігіне  кү д іктен у і  үздіксіз  к үресте  болды.  Екіншіден, 

сыншыл  ой  қабілеттілікті  баса  бергеннен,  интеллекттің 

алғыр  ақылдылығы  нашарлай  бастады.  Ақыры,  тәуекелге 

бел  байламағаны,  оның  басқалардан  артық  боламын  деген 

қабілеттілігін  өте  ком пульсивті  етті.  Бірақ  атаққүм ар- 

лы қтьщ   сыртқы  көрінісін  қабыл  алмаса  да,  оның  басқа- 

ларды  жеңемін  деген  талпынысы  азаймады.  Оған  компро- 

мистік  шешім  іздеу  керек  болды,  оньщ  —  мектептегі  ашық 

түрдегі  атаққүм арлы ғы н а  қарағанда,  қазіргісі  өте^  жал- 

тарғы ш   болы п  келді.  Ш ын  мәнінде,  ол  еш қандай  күш 

ж үмсамай,  басқаларды  салтанатты  түрде  жеңіп  шыгуды 

керек  етті.

339

Біріншісі,  басқаларға  қарағанда,  қандай  да  болмасын, 

сәттіл ікті  зо р   ж е ң іс   деп  қ а б ы л д а у .  Б үл  көріністердін 

спектрі өте кең — серуен кезіндегі ж ақсы  ауа-райын саналы 

сезінуден  бастап,  небір  "жау",  ауру  немесе  өлгелі жатқанға 

санасыз  түрде  рах аттан у ға  дейін.  Керісінше,  оған  әрбір 

сәтсіздік  ж а й   ғана  сәтсіздік  емес,  үятты   ж еңіліс  болып 

сезілген.  М үндай  үстан ы м   тек   қ а н а   өмір  қорқынышын 

үлғайтқан,  оның  бақыланбаған  ф акторларға  сүйенбегенін 

белгілеген.  Екінші  әдіс  —  ол  триумф   қажеттілігін  сүйіспен- 

шілік  қаты настарға  ығыстыру.  Көзтанысы  немесе  күйеуі 

болу  —  зор  жеңіс;  ж алғы з  болу  —  үятты   жеңілісті  білдір- 

ген  деп  белгіленді.  Ж еңіске  жетудегі  үшінші  әдіс  талабы — 

ар м ан д аған   ж ү б ай ы   нем есе  к ө зтан ы сы   қ ү д ір етті  адам 

болып,  жетістіктерімен  бөлісуге  ж ай   ғана  рүқсатын  беріп, 

өзін  (әйелді)  атақты   етуі  болды.

Осы  үстан ы м дар   (ішкі  сенім)  к ел е ш ек те  оның  ж еке 

басын  шешімі  жок,  қақтығыстарға  әкеп  соқты,  "серіктеске" 

деген  қажеттілігін  одан  әрі  үлғайтты,  себебі  осы  маңызды 

функцияларды  ол  өзіне  алуы   қаж ет  еді.

Бейімділіктің  нәти ж есі  ж алп ы   өмірге,  ж үм ы сқа,  қор-

ш аған  адамдарға,  өз-өзіне  қан ш алы қты   әсерін  тигізетіні

саналы  түрде  өңделді.  Осы  зерттеудің  маңызды  қорытын-

дысы  оның  іш кі  ж үм ы сқа  деген  қарсы лы ғы н  ж артылай 

ж ою   болды.

С онан  соң  осы  бейім діліктің  б а сқ а  екеу ім ен   қандай 

байланыста  екенін  аны қтауға  кірістік.  Бір  жағынан,  олар 

қақтығыста  келіалмейтін  жағдайға  келді,  екінші  жағынан  — 

олар  бір-бірін  үлғайта  түсіп,  невротикалык,  қүрылымында 

оның  қаншалықты  батып  кететінін  дәлелдеді.  Қарапайым 

орын  алудағы  оньщ  ж абы сқақ  ниеті  басқалардан  гөрі  зор 

ж е ң іс к е   ж е т у д е г і  т а л п ы н ы с қ а   қ а р а м а -қ а р с ы   келді; 

б асқ ал ард ан   атақ қ ү м ар л ы ғы   ж о ғар ы   б олу  ниеті  арам- 

т а м а қ т ы қ   т ә у е л д іл ік п е н   қ а қ т ы ғ ы с т а   б о л д ы .  Осы  екі 

б ей ім д іл ік  не  ү р е й ге   с е б е п к е р   б о л аты н ,  не  бір-бірін 

әл сізден д іретін   қ ақ ты ғы ста р ға  үш ы р ай ты н .  Ә лсіздену 

нәтижесі,  жүмысқа  ішкі  қарсылығы  сияқты,  шаршауынын 

ең  негізгі  себебінің  бірі  еді.  Осы  екі  бейімділіктің  бірін- 

бірі  үлғайтуының  да  маңыздылығы  кем  емес.  Қарапайым 

болып  көріну  ж ән е  ылғи  көлеңкеде  болу  тіпті  де  қаж ет 

едд,  бүл  ж еңіске  басқалардан  бүры н  ж ету   қажеттілігінін 

қорғанысы  еді.  Ж оғары да  айтылғандай,  серіктестің  болуы 

өмірлік қажетті  шарт болды,  себебі  ол  бүрма ж олмен  онын 

зор  ж еңіске  бағы тталган  талпынысын  қанағаттанды руьі 

тиіс. 

ны ң  ү стін е  езін ің   эм оци ялы   ж ә н е   и н тел лек тілі 

қаоілеттіліктерінің төмен түру талабынан  ш ы ққан қорлану 

1  ж ән е  серіктеске  тәуелді  болуы  ж аң а  бір  кекшілдік

сезім д ер ін   ту ы н д аты п ,  аяғы нда,  зор  ж ең іск е  ж ету д і 

аңсауды  тамырландырып,  күшейтті.

А налитикалық  жұмыс  біртіндеп  логикалық  қателікпен 

қүрьхлған  ш еңберді  бүза  бастады.  Оның  ж абы сқақты қ 

қарапайымдылыгы өзін танытуына аздап орын беріп,  үлкен 

көмегін  көрсетті,  ал  ол  автоматты  түрде  зор  жеңіске  жету 

қ аж еттіл ігін   азай та  бастады .  Т әуелділік  проблеманың 

ж ар ты л ай   түрде  осылай  шешілуі  Клэрді  күшті  қылып, 

қ о р л а н ғ а н   сезім ін   а за й т а   келе,  м үнд ай  қ аж е ттіл ік ті 

білінбейтіндей  жасады.  Сондықтан  біз  оның  ауыр  қабыл- 

дайтын  кекшілдік  проблемасын  ашуға  жеткенде,  ол  іштей 

өскен  күш пен  оны  шешуге  кірісе  алды.  Басынан-ақ  бүл 

проблеманы  қолға  алып  шешу  мүмкіндігі  екіталай  болар 

еді.  Біріншіден,  ол  мүлдем бізге түсініксіз  болды,  екіншіден, 

Клэр  бәрібір  оны  орындай  алмас  еді.

Талдаудағы  кезеңдердің  соңғы  қорытындысы  оның  өз 

қуаты нан  (энергия)  ж алпы лай  босауы.  Клэр  ж оғалтқан 

а т а қ қ ү м а р л ы ғы н   одан  да  берік  негізге  қүрды .  Оның 

жабысқақтығы  мен  күйреуі  азайып,  табысқа  бағытталған 

қызығушылық  акценті  ендігі  істің  бетін  өзіне  қарай  бүрды. 

Екінш і  к е з е ң н е н   кей ін  оны ң  ад ам д ар м ен   ж а қ с а р ғ а н  

қ ат ы н а ст ар ы   енді  б арлы қ  бүры нғы   ж асы ры н  түрдегі 

қорлану  сезімінен,  менсінбеушілікті  қорғайтын  түйінде- 

рінең  пайда  болатын  зорланушылықтан  қүтқарды.

М енің  тәж ір и б ем е  байланысты,  талдауды ң  идеалды 

жолы,  байқап  айтсаң,  бүл  есеп  талдаудағы  әдетті  жолды 

көрсетеді  дер  едім.

Клэрді  талдауда  үш  негізгі  кезеңнің  болуы  ойламаған 

жағдай  болды.  Осындай жетістікпен екі не бес кезең болуы 

мүмкін  еді.  Бірақ  талдаудың  әр  кезеңі  әдетте  үш  сатыда 

өтеді:  невротикалы қ  бейімділікті  айқындау,  оның  себеп- 

терін  ашу,  көрінісін  ж әне  түлғаньщ  басқа  сфералары  мен 

ерекш е  невротикалы қ  бейімділіктердің  байланыстарын 

аны қтау.  Бүл  сатылар  әрбір  невротикалық  бейімділікке 

қ ат ы ст ы   ө т іл у і  қ а ж е т .  Ә рб ір  келесі  саты  өтілген де 

н е вр о ти кал ы қ  қүры лы м ны ң  бөлш ектері  түсінікті  бола 

бастайды,  бара-бара  ол аяғында  толық анықталады.  Невро- 

тикалы қ  бейімділікті  түгелдей  түсініп  алмай,  бүл  саты- 

ларда  көрсетілген  ретімен  орналастырудың  керегі  жоқ, 

оның  кейбір  ж ақтары н  түсіну  қаж ет.  8-ші  тарауда  Клэр 

талдауы  мүны  жақсылап  баяндап  көрсетеді.  Өз  тәуелділігі 

нақты,  сонымен  қоса  оны  тәуелді  қатынасқа  итеретін  қоз- 

ғаушы,  бағындырғыш  ниетті  сезінбей-ақ,  Клэр  осы  пато- 

логиялы қ  тәуелділіктің  мағынасын  түсінді.  Бүл  сатылар 

әр б ір   ер ек ш е  терап евтік   бағаға  ие.  Бірінші  сатысы 

н евр о ти кал ы қ   бейімділікті  аш у  —  ж ек е  түлғаға  бузы-

341

лы стар  әкел етін   қ о зғау   күш терін   ай қы нд ауд ағы   белгі, 

мүндай бейімділік  өзімен-өзі  терапияны  бірталай  мөлшерде 

б ағал ан д ы р ад ы .  Б ү р ы н ы р а қ   ад ам   өзін  н ебір   әлсіздік, 

жүмбақты  күштің билігінде  екенін  сезінген.  Осы  күштердің 

тіпті  біреуі  аны қталса,  ол  терең  түрдегі  түсінікке  әкеліп 

қана  қоймай,  сонымен  қ ат ар   кейбір  түсініксіз  әлсіздікті 

тарқатады.  Бүзылымның  аны қ  себептерін  білу  оған  қандай 

эсер  ж асау  мүмкіндігі  бар  екеніне  сенімділік  береді.  Бүл 

өзгерістерді  қарапайым  мысал  арқы лы   көрсетуге  болады. 

Ф ерм ер  то ғай   бағы н  өсіреді,  б ір ақ   ол  қ ал ай   тырысып 

баққанымен  де,  олар  ж еміс  бермейді.  Бірталай  уақыттан 

кейін  ол  өзінің  сәтсіздікке  үш ырағанын  сезінеді.  Осы  кезде 

т о ғ а й л а р   н е б ір   е р е к ш е   а у р у ғ а   ш а л д ы қ қ а н ы н   ж әне 

то п ы р ақта  кейбір  кер екті  и н гр ед и ен ттің   жетіспейтінін 

байқайды.

Тоғайлармен  еш қандай  ж аң а  түрдегі  өзгеріс  болмаса 

да,  оның  осы  проблемаға  деген  көзқарасы   өзгереді.  Өткен 

ситуацияға  қарағанда  мүндағы  бар  бір  айырмашылық  — 

ол  мақсатты  гүрде  эсер  ж асауға  мүмкіндіктің  бар  екендігі. 

Кей  кезде  невротикалы қ  бұзы лы мдарды   түзетуде  невро- 

тикалык,  бейімдіктің  аш ылуы  жеткілікті  болады.  Мысалы, 

қабілетті  әкімнің  бірі терең  реніш  күйге түсті,  себебі бүрын 

оған  сенімді  болған  қол  астындағы  ж үмысш ылары,  оған 

байланыссыз  себептен,  аяк,  астынан қатынастарын  өзгертті. 

Қ айш ы лы қты   ы нты м ақты   ш еш уге  талпы ны с  ж асаудын 

орнына,  олар  жауынгерлік  ж ән е  дәлелсіз  түрдегі  шағым- 

дарын  қоя  бастады.  Ол  тапқыр  адам  болып  саналса  да,  осы 

сәтте  өзінің  толықтай  қабілетсіздігін  сезінді,  аш у  кернеп, 

ызаланып,  ол  бизнестен  мүлдем  к ету   керектігін  ойлана 

бастады.  Осы  жағдайды  шешу  үшін  жүмыскерлердің  өзіне 

қанш алы қты   берілгендігін,  ондағы  тереңдеген  тамырлы 

қажеттілікті  ж ай   ғана  аны қтау  жөткілікті  өді.

Әрине,  жалғыз  невротикалық  бейімділікті  анықтау  ғана

күрт  өзгеріс  әкелмейді.  Біріншіден,  осындай  бейімділіктін

нәти ж есінде  ан ы қталған   өзгеріске  деген  дайындық  өте

нашар,  сондықтан  болар  оның  әрекеті  әсерсіз;  екіншіден,

езгеріске  дайын  болуда  берік  ниет  болғанымен  —  ол  әлі

де  өзгеріске  қабілетті  емес.  М үндай  қабілеттілік  кейіннен 

дамиды.

Алғашқы невротикалық бейімділікті ж ең у  көп  жагдайда 

зитузиазмге  қарам асган,  түрақты   түрде  болмайды,  онын 

се  еоі  б үл   бейім діліктің,  соны м ен  қ а т а р   адам н ы н  бас 

тартітиты и  субъективтік  бағалауының  барлығы.  Егер  осы 

немесе  оасқаш а  бір  ж аб ы сқ а қ   бейхмділікті  ж ен етіндей 

перспектива болса,  осы бейімділікті сақтап қалатын күштер 

автом атты   тү р д е  ж и ы лады .  Б асқ аш а  ай тқ а н д а,  ж аң а-

342

лықтан  болған  оның  бостандық  нәтижесі  кейін  адамды 

қақтығысқа  душ ар  етеді:  оның  өзгергісі  де,  өзгермегісі  де 

келеді.  Бүл  қақты ғыс  әдетте  санадан  тыс  қалады,  себебі 

адам,  шын  мәнінде,  оның  ақылына  және  мүддесіне  қарсы 

келетін  ж ағдайларды   мойындағысы  келмейді.

Немесе  өзгермеу  шешімі  кейбір  себептерге  байланысты 

ж оғары   болса,  онда  бостанды қтың  нәтижесі  ж ай  ғана 

жеңілдеу  болып,  оның  аяғы  тек  қана  терең  түңілушілікке 

алып  келеді.  Фермермен  салыстырған  жағдайға  оралайық. 

Егер  тоғайлар  күтіміне  қаж ет  қүралдарды  табу  мүмкіндігі 

болмайтынын  білсе  немесе  сол  туралы  ойласа,  оның  көңіл- 

күйінің  өзгеруі  көп  уақы тқа  созылмайды.

Қуанышқа  орай,  мүндай  жағымсыз  реакциялар  өте  жиі 

кездеспейді.  Әдетте,  өзгеру  немесе  өзгермеу  компромисс 

үрдісіне  алып  келеді.  М үндай  жағдайда  пациент  өзінің 

өзгеремін  деген  шешімінде  түрады,  бірақ  азырақ  өзгерсем 

деп  тілейді.  Оның  балалық  шақтағы  бейімділіктің  қайдан 

пайда  болғанын  анықтаса  немесе  өзгеруге жай  ғана  шешім 

қабылдаса  —  сол  жеткілікті  болады  деп  үміттенуі  мүмкін. 

Бейімділіктің  аш ы луы   сол  сәтте-ақ  бәрін  өзгертеді  деп 

үйғарған  ол  өзін-өзі  алдауға  да  баруы  мүмкін.

Бірақ  келесі  кезеңде  осы  бейімділіктін  мағыналылығын 

өңдей  бастап,  ол  оның  сәтсіз  нәтижемен  аяқталатынын 

тер ең ір ек   ж ә н е   оны ң  өмірін  ж ан -ж ақты   қанш алықты 

Дәрежеде  шектейтінін  түсіне  бастады.

Осы  қаж етсінуді  ж ән е  оның  түп  тамырын  айқындаи 

келе,  ол  бірталай  уақытын  оның  күнделікті  өмірде  қалаи 

көрінетінін  ж ән е  тыныштық  жолы  осы  ғана  екенін  түсін- 

Діруге  арнайды .  Ол  мынаны  әбден  мүқият  қарастыруы 

қаж ет:  оның  м атериалды қ  ортасына  деген  қатынасына 

Қалай  эсер  етеді,  мысалы,  ол  ортадагы  қатарда  отырғанда 

біреу  көріністі  ж ауы п  түрса,  ол  жағдай  оны  ашуландыра 

ма  немесе  мазасыздандыра  ма?  Ол  оның  киімге  қатынасты 

ьіқпалын  ан ы қтауы   қаж ет.  Бүл  туралы   өзін  ыңғаисыз 

сезіндіретін  белбеуге,  аяқ  киімге,  галстукке  және  кшмнщ 

өзге  бөлш ектеріне  ж оғары   талабы  жағынан  п ш р   аитуға 

болады.  Бүл  бейімділіктің  мысалы  ескішілдік  іс-әрекетке 

Қ арсы лы ғы ,  м ін д еттер ін е,  тү рл і  тосы н  ж ағд аи л ар ға, 

үсыныстарға,  жұмыс  тәртібі  және  басшыларға  қарсылығы 

°ның  қызметіне  қаншалықты  эсер  ететінін  түсіну 

•

Сондай-ақ  бейімділіктің  онын  өмірлік  махаббатына  тигізс- 

тін  әсерін  түсіну  керек:  ол  үшін  мыналарды  қарастыруы 

қаж ет:  өзін  бүғау л ау   қабілетсіздігі  немесе  басқа  адамға 

Деген  қы зы ғуш ы лы қты   қү л   қы лу  үрдісш ш   б ел ™;1Д(' | ’ 

қабылдауы.  Сонымен,  біртіндеп  оған  азды-көпті  дәрежеде 

зорлық жасап,  ылғи дайын болу керек деген сезімді  тудь р-

343

ған  алуан  түрлі  бағалау  ф акторлары   көрініс  бере  бастады. 

Оның  тәуелсіздікке  үлкен  талпы ны сы ны ң  бар  екендігіне 

ж алғы з  білімнің  болуы   ғана,  әрине,  ж еткіліксіз.  Ондағы 

жан-ж ақты  қамтылган  бағындыру  күшін  ж ән е  жағымсыз 

мінезін  түсінгенде  ғана  өзгеруге  дайын  байыпты  ынталан- 

дырудың  пайда  болуы  мүмкін.

Сондықтан  екінші  сатыньщ  терапиялык,  бағалылығы  — 

ол,  ең  алд ы м ен ,  осы  б ей ім д іл ік ті  ж е ң у д е г і  проблема 

негізінде  ж атқан  дайындықтың  үлгаю ынан  көрінеді.  Адам 

өзгерудің  қ аж е т  екенін  толы қтай  түсіне  бастайды  және 

екі  ү ш ты   п р о б л ем ан ы   ж е ң у   н и еті  ө т е  б ап ты   түрдегі 

шешімге  айналады.  О сындай  баты лды қ  әр  түрлі  өзгеріс- 

терге  қаж ет  қуатты  күш  қүрайды.  Қабілетсіз  аяқтадган  іс, 

қандай  батылдық  болмасын,  еш  нәрсені  белгілемейді.  Бүл 

қабілеттілік  бір  көріністен  екінші  біреуіне  ауысқан  сайын 

түсінікті  болып,  біртіндеп  ү л ғая   береді.  Адам  невроти- 

калық  бейімділіктің  мағынасын  өңдеп  ж атқан  кезде,  оның 

иллю зиялары ,  қорқы ны ш ы ,  осалдау  ж ер л ер і  ж ән е  ішкі 

кедергілері  біртіндеп  өз  позициялары н  (бағыттарын)  бере 

бастайды.  Соның нәтижесінде бүрын  болған  қорғансыздық 

ж ән е  аулақтан у  ж ағдайы нан  айырылып,  өз  өшпенділігін 

ж о ғал тад ы .  С он ы м ен   бірге,  өзім ен  ж ә н е   б асқаларм ен 

жақсарған  қатынастар  невротикалық бейімділікті  аса керек 

етпейді  ж ән е  оны  ж еңудегі  қабілеттілігін  арттырады.

Ж үмыстың  бүл  бөлімінде  қосымш а  мағыналық  бар  — 

ол  қан дай   да  болмасы н  тер ең ір ек   ө згер у д егі  кедергіні 

ашуға  ынта  тудырады.  Бүған  дейін  ж иналған  күштер  осы 

бейімділіктің  өкілдігін  қи рату ға,  соны мен  қ ат ар   кейбір 

ж ақсару  жағдайы на  көмегін  тигізеді.  Үнемі  кейбір  бейім- 

ділікке байланысты пайда болған қүрылыммен ғана  жүмыс 

ж ас аса,  адам   қ и ы н д ы қ т ар д ы   ж е ң у г е   т о л ы қ   қабілетті 

болмайды.  Мысалы,  Клэр  ж абы сқақ  қарапайымдылықты 

ж арты лай  осы  бейімділікті  талдау  арқы лы   ж ойды,  бірақ 

оның  кейбір  көріністеріне  ж ет е  алм ауы   себебінен  ауру 

тәу ел д іл ігім ен   қи ы л ы сқ ан   п р об л ем ан ы   сон ы м ен  бірге 

өңдеуге  м әж бүр  болды.

я . 

Қалам  әр  түрлі  невротикалы қ  бейімділіктердін

о ір -б ір ім ен   б ай л а н ы с ы н   а й қ ы н д а у ғ а   ж ә н е   т ү сін у ге 

ағытталган.  Ол  тереңдеу  ж атқан  қақтығыстарды,  оларды 

шешудегі  талаптардың  белгісін  ж әне  бүған  дейінгі  әрекет- 

тіҢ неліктен  зор проблема тудырғанын түсіндіреді.  Ж үмыс- 

тың осы бөліміне кіріспес бүрын,  бірақ іштей сене,  олардын 

ар ас ы н д а  ж ар а с ы м д ы   т а т у л ы қ   о р н а й д ы   д е ге н   іш тей 

сенімділікпен,  адам  қақтығыс  компоненттерін  терең  түрдб 

түсінуше  болады.  Мысалы,  ол  шексіз  әкімшілікке  деген  өз 

таои ғаты н   ж ә н е   ерекш е  ақы лд ы м ы н  д еген   м аңтаны ш

344

объектісі  болуындағы  ниеттенуін  түсінуі  мүмкін.  Осыган 

орай  ол  кей де  өзіндегі  ш ексіз  әкімш іліктің  бар  екенін 

мойындайды  ж ә н е   оны  өзгертуде  еш қандай  ықыласын 

білдірмей-ақ,  осы  бейімділіктерді  татуласты руға  тыры- 

сады.  Ж ү р е г ін ің   тү б ін д е  ол  әкім ш ілік  бейім ділікті 

мойындау  өзін  сақтап  қалуға  жәрдемдеседі  және  осыған 

көзінің  аш ылуына  байланысты  алғыс  аламын  деп  тосады. 

Сол секілді кекшілдік ниеті бар басқа бір толықтай алаңсыз 

тыныштыққа  талпынған  адам  жылдар  бойы  өзін-өзі  еркін 

билеп,  кей  кездерде  өз  кекшілдігіне  ерік  беріп,  демалысқа 

үқсастау  ж ағд ай   тудырамын  деп  армандайды.  Шынды- 

ғында,  егер  адам  қүпия  түрде  осындай  шешім  қолданып 

ж үрсе,  еш қан дай  іргелі  өзгерістер  болуы  мүмкін  емес. 

Үшінші  саты  бастан-аяқ  өңделгенде  ғана,  бүл  шешімдердің 

жартылай  сипатын  түсінуге  мүмкіндік  туады.

Бүл  сатының  тағы  бір  терапиялық  қүндылығы  —  ол  әр 

қилы  невротикалық  бейімділіктер  арасындағы  жағымсыз 

шеңберлік  байланыстарды  шешуге  мүмкіндік  береді  және 

оларды ң  бірі  екіншісін  қалай  күш ейтетінін  ж әне  өзара 

қақтығысқа  түсетінін  түсінеді.  Бүл  симптом  деп,  басқаша 

айтсақ,  айқы н  көрініс  беретін  патологиялық  манифеста- 

циялар  деп  мазасыздану  дерті,  фобияларды,  депрессиялар- 

ды,  жабысқақтың  ауыр  түрдегі  белгілерін  түсінуді  айтады.

Психотерапияда  ең  бастысы  —  қақтығыстарды  айқын- 

дау  деген  пайымдауларды  ж иі  естуге  болады.  Бүл  пайым- 

даулар  невротикалы қ  күдіктілік,  именшектік  немесе  аса 

басы м   б о л у ға   талп ы н ы с  қү н д ы л ы ғы   іспеттес.  Ал  ең 

маңыздысы,  аз  да-көп  те  емес,  оның  түтастай  қүрылымын 

тү сін у .  Қ ақ ты ғы стар д ы ң   бар  екендігі  талдауды ң  бас 

кезінен-ақ  түсінікті  болуы  мүмкін.

Қақтығыс  компоненттері аяғына дейін түсінікті  болмаса, 

ад. олардың жылдамдығы азаймаса,  мүндай үғымдылықтың 

пайдасы  ж оқ.  Осындай  жүмыс  атқарылғанда  ғана  қақты- 

ғыстардың  өзіне  ж ол  ашылады.

Осы  ж ән е  алдыңғы  тарауда  қойылған  ақпараттардың 

тәж ір и б ел ік   маңыздылығы  мәселесін  тоқтатуға  рүқсат 

сүраймыз.  Ол  айқын  ж ән е  егжей-тегжейлі  тәптіштелген 

тал д ау   ж о л ы н   көрсете  ме?  Ж ау а п   былай:  білімдердін 

ешқандай  саны  мүндай  тосылымдарды  орындай  алмайды. 

С ебептің  бірі  —  адамдар  арасында  айырмаш ылық  сон- 

ш алықты  зор  болғандықтан,  көрсетілген  ізденістерді  бір 

бағытта  ж үргізу  қиындыққа  түседі.  Егер  біздің  мәдение- 

тім ізд егі  сан   а л у а н ,  ай та л ы қ ,  он  бес  н е в р о т и к ал ы қ  

бейімділік  болса  да,  оның  қосындыларының  мүмкіндіктері 

бітпей,  созылып  жатады. 

.

К ел есі  себеп  —  ол  та л д а у д а ғы   б ір -б ір ін ен   аи қы н

345

б өлінген  бір  ған а  б ей ім д іл ік   ем ес,  б із  о л ар д ы ң   өзара 

әрекеттескен  күрделі  суретін  көріп  отырмыз,  ал  суреттің 

жалпы  компоненттерін  бөліп  көрсету  үшін  аз-кем  болса 

да  өнер  қ а ж е т.  Үшінші  к ү р д е л іл ік   —  осы  алуан  түрлі 

бейім діліктердің  н ә ти ж ел ер ін ің   ш ам алы лы ғы ,  олар  өзі 

ығыстырылғандықтан,  бейімділікті  түсінуін  қиындатады.

Ақырында,  талдау  зерттеу  ретінде  жүргізілгендіктен, 

адамгершіліктік  қары м-қаты насты н  тығыз  болуын  ойлас- 

ты р ад ы .  Б а қ ы л а у д ы   б ір   д ә р е ж е д е   н ә т и ж е л і  бітуіне 

қ ы зы қ қ ан   екі  әр іп те стің   нем есе  д о с т а р д ы ң   серуендік 

зерттеулері  десек,  ол талдау  туралы  бірбеткейлік ой  болар 

еді.  Талдау  барысында  сараптауш ының  ерекшелігі  түрмақ, 

п ац и е н ттің   ж е к е   б асы н ы ң   қ а с и е т і  м ен  бүзы лы м дары  

ерекше  маңызды  орын  алады.  Басқа  жағдайдағыдай,  оньвд 

қауіпсіздік немесе менменшілдік ж үйесіне  зақым келтіретін 

махаббат  пен  үйір  болушылық,  паңдық  пен  намыс  қорғау- 

шылықты  қажетсіну  реакциялары  мүнда  да  көрініп,  әсерін 

тигізеді.

Б үл  р еак ц и я л ар   қ ан ш ал ы қ ты   п ай д ал ы   болғанымен, 

он ы ң   м аң ы зы н   ад ам   т ү с ін се  де,  о л а р   б ә р іб ір   талдау 

процесін  күрделендіріп,  қорытынды  ж асауға  қиыншылық 

туды рады.

Ә р  нақты   тал д ау ға  байланы сты   ж ағд ай   проблеманы 

шешуде  өзіндік дәйектілік болу керек деген  ой бәрін дүрыс 

орындауды   м аңы зды  санайты н  сезім тал  ж ан д а  жасқан- 

ш ақты қ  туды руы   мүмкін.  Ө зіне  сенімді  болу  үшін,  бүл 

сараптауш ы ны ң  ж асан д ы   епті  м ан и п уляц и ясы   арқылы 

болм айты нды ғы н,  тік ел ей   ж ә н е   а я қ   асты н ан  қалыпта- 

сатынын білуі тиіс,  себебі біреуі шешілгенде ғана екіншісіне 

ж о л   аш ы л аты н   м ә с е л е л е р д і  т а б и ғ а т т ы ң   өзі  реттейді. 

Басқаша  айтсақ,  өзін-өзі  талдағандарды ң  кейбіреуі  жоға- 

рыдағы көрсетілген ңадамдарды  қайталап,  талдауда көрініс 

берген  м атериалдарды ң  соңы нан  ере  береді.  Әрине,  ол 

ж ауап  бере  алм айты н  сү р ақтард ы ң   кездесуі  де  мүмкін. 

Мүндай  сәттерде  тәж ірибелік  сараптаушы,  бүл  тақырып- 

тың  пациент  ш еңберінен  шығып  бара  ж атқаны н  байқап, 

сол  себептен  талдауды  уақы тш а  тоқтатуы   дүрыс  болады. 

Мысалы,  өзінің  басқалардан  айқын  түрде  артықшылығы 

бар  екендігіне  сенімді  пациент  басқалардың  оны  қабылда- 

маиды  деген  қорқыны ш ты  болж ам   м атериалдары н  үсы- 

нады.  М үндай  ж ағдайда  сараптауш ы   пациенттің  шетте- 

лудеп  қорқынышын шешу асығыс  екенін біледі,  себебі өзін 

ерекш ем ін  деп  сан ай ты н   ж а н д а   о н д ай   қ о рқы н ы ш ты н  

оолуы  ақылға  сыймайды.  Басқаша  айтсақ,  сынап  көру  мен 

қателесу  әдістері  арқылы  оның  іс-әрекет  ж асауы   мүмкін. 

алдауда  ан адай  немесе  м ы надай  м әселелерді  қолға

346

алып,  асығыс  еліктіре  шешу  аздау,  себебі  парасатты  түрде 

өзі  қабылдай  алмайтын  мәселеден  ол  интуициялы  түрде 

алы стап  к етуге  ты рысады .  Егер  ол  мәселені  шеш удегі 

бірнеше  талпыныстан  кейін  бөлгілі  бір  мезгілде  ешқандай 

алға  ж ы лж ы м ағаны н  байқаса,  оның  мүндай  іс-әрекөтке 

өзін ің  ә л і  д айы н  емес  екенін  ж ән е  бүл  істі  уақы тш а 

доғарғаны  ж өн  болатындығын түсінуі  қажет.  Істің осындай 

бүрылыс  алуына  қобалжудың  қажеті  жоқ,  себебі  мүндай 

асығыс шабуыл келешек жүмысқа маңызды нүсқау болады. 

Б ірақ  б асқаш а  себептер  мүмкін  екенін,  сонымен  бірге 

пациент  өзінен-әзі  келген  шешімді  неліктен  қабылдамайды 

ж ә н е   б ү л   м әсе л е н ің   ш еш ім і  әлі  асы ғы с  деп  ерекш е 

түсіндіріп  айтудың  керегі  жок,.

Бүл  сияқты   ақпаратты   түгелдеудің  керексіз  екендігі 

ескертуге  ғана  емес,  бар  ерекшеліктерді  біртүтас  қосып,  ал 

олай  етпегенде  олар  түсініксіз  бақылау  болып  қалатынын 

үғы н уга  пайдасы н  тигізеді.  Мысалы,  адам  оның  басқа 

адамдарға  өтініш  жасауындағы  —  автомобильдегі  серуен 

бағытынан  бастап  аурудың  себебін  консультацияда  білуіне 

дейінгі  мәселенің  қиьшдығын  үғынуы  мүмкін.  Сараптаушыға 

жасалған  өтінішін  айтсақ,  ол  үятты  әрекет  жасаған,  жеңіл 

жолды іздейтін адам  болып  сезінеді,  себебі ол өз проблемасьш 

өзі  ш еш уін  міндетті  деп  санайды,  егер  біреу  оны  жақсы 

көргенін  білдірсе  немесе  оған  кеңес  берсе,  ол  ашуланады, 

біреуден  көмек  алуға  мәжбүр  болғандығын  өзінің  қорлануы 

деп білоді;  егер ол аздал болса да  невротикалық бешмділікпен 

танысса  ғана,  осы  реакциялар,  соның  негізінде  ж атқан 

жабысқақ бейімділік, өзіне жетерлік деп түсінуі мүмкін. Әрине, 

бүл  болжамда  дүрыс  деген  кепілдік  жоқ.  Оның  тәртіптілігі 

адамның кейбіреулерден шаршағанын түсіндіруі мүмкін,  бірақ 

кей  кезде  лайда  болатын  менмендіктің  қорлану  сезімі  бүл 

түсіндіруге  сәйкес  келмейді.  Оның  дәлелдейтін  жақтары 

керінбесе  де,  әр  түрлі  болжамдағы  нүсқа  мүмкіндігі  деп 

қабылдануы  тиіс.  Ондай  жағдай  болғанда да  оны  қайта-қайта 

анықтау  қажет;  осы  болжамда  еш  нәрсе  үмытылып  қалмады 

ма  немесе  ол  жартылай  ғана  дүрыс  па?  Шындыгында,  бір 

бешмділіктщ  езі  ғана  бәрін  түсіндіреді  деп  тосу  мүмкін  емес, 

сондықтан  қарсы  ағымдар  болатындығьш  есте  сақтау  қажет. 

Оны  білген  невротикалық  бейімділікті  үгынгашіан  кейін  де 

маңызды  көмегін  көрсетеді.  Әр  түрлі  көрініс берген  терапияга 

қатысты  мағьшалық  және  осы  бейімділіктің  салдарын  үгыну 

одан  кейін  түсінікті  болатын  үкімділік  себебін  іздеудегі 

қателесудің  орнына,  зейіннің  соған  шоғырлануына  жәрдем- 

деседі.  М үндай  түсінік  ерекш е  пайдалы,  себебі  ол  өз 

бейімділігінің  соңынан  ж үрудегі  кесірдің  қандай  бағага 

түсетінін  біртіндеп  ойлана  бастайды.

347

Қ ақты ғы старда  п си х о л оги ял ы қ   білімнің  тәжірибелік 

бағалығын  қарастырсақ,  ол  адамды  әр  түрлі  позиция  ара- 

лы ғы нда  ә р л і-б е р л і  бод ы п   к езд е се тін   ш айқалулардан 

қүтқарады .  Мысалы,  К лэр  тал д ау   кезінде  екі  үрдіс  ара- 

лығында  көптеген  уақытын  ж оғалтып  алды:  ол,  бір  жағы- 

нан,  б әрін е  б асқ ал ар   кінәлі,  екінш іден,  өзін  кінәлі  деп 

есептеді.  Ол  осы  м әселен і  ш еш ем ін  деп  қателесті:  екі 

қарам а-қарсы   үрдістің  қайсысы,  ш ын  мәнінде,  оған  тән 

немесе  оның  қайсысы   үстем деу?  Ш ын  мәнінде,  екеуі  де 

н евроти калы қ  бейім діліктен  ш ы қ қ ан   болы п  еді.  Кінәні 

өзінен  іздеу  үрдісі  оның  ж аб ы сқақты қ  қарапайымдылық 

бейімділігінің  салдары   болатын.

Екіншісі  —  б асқ ал а р ға  кінә  қою   —  оны ң  қоршаған- 

дардан  үстем  болуды  қажетсінуін  сезінуден  пайда  болған. 

Б үл  ү р д іс,  қ а н д а й   д а  б о л м а с ы н ,  өз  кем ш іл ік терін  

м ойы ндатуға  төзімді  қы лм айды .  Егер  осы  кезде  бастау- 

лардан  ш ығатын  қарам а-қарсы лы қ  үрдістердің  бар  екен- 

ДІгін  ойласа,  ол  осы  процесті  ертерек  үғынуына  болар  еді.

Сонымен,  біз  невроз  қүрылымымен  қысқаш а  танысуда 

ж ән е  аңдаусыз  күш тердің  мәнін  байқауда,  ж алпы   невро- 

тикалық  қүрылымның  айқын  суретін  біртіндеп  талдадық. 

Бірақ  біз  оны  аш атын  спецификалы қ  әдістерді  әлі  қозға- 

ған жоқпыз.  Келесі  екі  тарауда пациенттің түлға  екендігіне 

ж етк ізу   үш ін  сараптауш ы   мен  пациент  қан дай   жүмыс- 

тарды  ж үргізуі  қ аж ет  деген  мәселелерді  талқылаймыз.

жүктеу/скачать 17,69 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: