П С И Х О А Н А А И Т И К А Л Ы Қ   ПРОЦЕСТЕГІ

Өзін  толық  көрсету  емін-еркін  ассоциациялар  көмегімен 

іск е  асад ы .  Ф р ей д тің   ор и ги н ал д ы   т ә ж ір и б е д е   ғана 

пайдаланаты н  еркін  ассоциадиялары н  ендігі  терапияда 

қолдануға  болады.  Еркін  ассоциация дегеніміз — пациентте 

сол  мезгілде  пайда  болған  қандай  да  бір  ойлардың  бәрін 

оны ң  б ү л   іске  қаты сы   бар  нәрсе  ме,  байланы ссы з  ба, 

иррационалды  ма,  әдепсіз  бе,  ыңғайсыз  ба,  қорлану  ма  — 

оған еш көңіл аудармай,  еш нәрсені жасырмай айту әрекеті. 

Қосып  айтқан  артық  болмас,  бүл  жерде  "бәрі"  деген  сөзді 

сол  нақты   мағынасында  түсіну  керек.  Оның  ішіне,  жылт 

еткен ж ән е бүлдыр  түрдегі ойлар ғана емес,  сонымен қатар 

айқы н  идеялар  мен  есте  ж аңғырғандар,  мысалы,  соңғы 

сеанстан  кейінгі  оқиғалар,  өмірдің  қайғы ру  сәттері,  өзі 

ж ә н е   б ас қ а л ар   ту р ал ы   ойлары ,  сараптауш ы ға  немесе 

аналитикалық  жағдайға  деген  жауабы,  дін,  мораль,  саясат, 

өнер,  ниет,  өткен-кеткен,  келешек  жоспары  ж әне  қазіргі 

ф антазиялар  (қиялдар),  әрине,  түс  көруде  енеді.  Әрине, 

әр  түрлі  себептен  кейбір  айтылған  нәрселерге  пациенттің 

қарсылығы  тууы  мүмкін,  мүндай  қарсы  ойлар  мен  сезім- 

дерді  жасырмай,  айтып  отырған  жөн.

Еркін  а сс о ц и ац и я  біздін  ү й рен ш ікті  о й л ау   немесе 

сөйлеудегі  ашық  айтылатын  әдіс  түрімен  ғана  емес,  соны­

мен  қоса  оның  бағыты  жоқтығымен  үқсамайды.  Кейбір 

сүрақтарды  талқылағанда,  апта  аяғындағы  жоспар  туралы 

сөз  жүргізгенде,  түтынушыға  тауар  бағасын  түсіндіргенде, 

біз  сүрақтың  негізгі  мәнін  жоғалтпауға  тырысамыз.  Біздің 

миымызда  өтіп  ж атқан  алуан түрлі  ағымдардан  біз  осы  екі 

тақырыпқа қатыстысын ғана таңдауға ж әне соларды айтуға 

бейімделеміз.  Тіпті  ең  ж ақы н  достарымызбен  әңгімелес- 

кенде,  көбіне санасыз түрде, нені айтуға және нені айтпауға 

болаты нды ғы н  таңдаймы з.  Ал  енді  еркін  ассоциацияға 

қатысты  айтсақ,  ол  —  миға  не  келмесін,  оның  қайда  алып 

келетіндігін  ойламай,  соның  барлығын  білдірудегі  әрекет. 

Егер пациент сараптаушының алдында  сырын  ашуға дайын 

болса,  оның  ассоциациялары   мағы налы  ж ән е  болж ам  

толық  жасауға  жағдай  тудырады.  Ал  егер  пациенттің  кей- 

бір  санасыз  жағдайларды  "байқамауына"  салмақты  себеп 

болса,  онда  оньщ   ассоциациялары   н әти ж есіз  болады. 

Пациенттің  мүндай  "мүддесіздігі"  ерекше  басымдық  алып, 

еркін  ассоциацияны ң  ш ындық  мәні  толығымен  қүнсыз 

болып  шығады.

Бүның  нәтижесі  еркін  ассоциацияның  шындық  макса- 

тына  пародия  ретіндегі  еш  магынасыз  тасқын  ойлар  болып 

қал ад ы .  С о н д ы қтан   еркін  ассоциацияны ң  қүнды лы ғы  

толығымен  сол  ж ан   күйіне  еріксіз  тәуелді  болады.  Егер 

әңгіме  толық  ашықтық  пен  шынайылыққа  бағытталғаны,

349

өз  мәселесінің  мәніне  батылдықпеи  қ арау  ж ән е  оны  басқа 

ад ам ға  а ш у ға  д ай ы н д ы ғы   т у р а л ы   б олса,  б ұл   процесс 

қойылған  мақсатына  толы қ  ж етті  деген  сөз.

Ж алпы   айтқанда,  бұл  мақсат,  сараптауш ы  мен  пациент­

ке  соңғы  психикалық  жүмы сы ны ң  қалай  өткенін  түсінуге 

мүмкіндік  береді,  соның  арқасы нда  түлғаны ң  қүрылымын 

үғындырады.  Сонымен,  еркін  ассоциация  көмегі  арқылы 

м ы надай  н а қты   —  м а за с ы зд а н у   д ертін ің,  а я қ   астынан 

шаршаудың,  түс көру  немесе  әр  нәрсені  армандаудың мән- 

м ағы н асы   н ед е,  н е л ік т е н   п а ц и е н т т ің   е сін д е  еш теңе 

қалмайды,  ол  неліктен  а я қ   асты нан  сараптауш ы ға  өкпе- 

лейді,  өткен  кеш те  м ейрам ханада  ол  неліктен  журегінін 

айнығанын  сезінді,  неліктен  ж ү б ай ы н а  әлсіздігін  немесе 

сөз  таласта  шешендігін  көрсетті  деген  сүрақтарды   анық- 

тау ға  болады .  П ац и ен ттің   осы  н а қ ты   тақ ы р ы п   туралы 

ойлағанда өзінің қандай өзгеріске үш ырайтынын байқағаны 

ж өн.

М үны  пациенттің  түсінен  б ай қ ау ға  болады ,  мысалы, 

түсінде  оныц  қүнды  заттарын  біреулер  үрлап  алады.  Мен 

одан  осындай түс  үзіндісіне  байланысты  оған  қандай  ойлар 

келгенін  сүрадым.  Бірінші  пайда  болған  ассоциация  —  ол 

екі  ж ы л   б о й ы   о н ы ң   ү й ін д е г і  з а т т а р ы н   ү р л а ғ а н   үи 

қ ы зм етш ісі  б о л д ы ;  ү й   қ ы з м е т ш іс ін ің   сы р ы   аш ы лар 

алды ндағы   м азасы здану  сәтін  еске  түсір у д е  пациенттін 

көм ескі  күдігі  болды .  Екінші  ассо ц и ац и я  —  балаларды  

үрлайты н  цы гандарды   еске  тү сір уд егі  б ал ал ы қ   қорқы- 

ны ш ы .  К ел есі  —  ә у л и е н ің   т ә ж ін д е г і  қ ү н д ы   заттарды  

ү р л а у ға  байланы сты   қ ү п и я   тарих.  С о н ан   соц  ол  кенет 

с а р а п т а у ш ы л а р   т у р а л ы   қ о р қ ы т ы п   а л у ш ы л а р   дегенді 

естігенін  есіне  түсірді.  А қырында,  оның  түсіндегі  кейбір 

к өріи істерд ің   сар ап тау ш ы н ы ң   к аб и н етін   елестететінін 

айтты.  Түс  көрудегі  ассоциациялардың  барлығы,  ешқандай 

күмәнсіз,  ан алитикалы қ  ж ағдай ға  тікелей  қаты насы   бар 

екенін  көрсетті.  С араптауш ы лар  —  қорқы ты п  алушылар 

деп  айтқан  пікірі,  оны  төлем  ж ағдайы  қынжылтады  деген 

уағыздауды  дүрысқа  шығармады,  себебі  ол  ылғи  төлемді 

дүры с  ж ән е  әділетті  деп  санап  келген.  Осы  көрген  түсі 

алды ндағы   ан алигикалы қ  сеансқа  ж а у а п   ем ес  пе  екен?

ның  есебінше,  мүндайдың  болуы  мүмкін  емес,  себебі  ол 

сараптауш ының  кабинетінен  ж еңілдік  ж ән е  ризаш ылық 

сезіммен  ш ыққан.  Талдаудың  алдыңғы  сеансы  селқостық 

пен  салғырттықты  күй р ету   депрессияны ң  көрінісі  екенін 

үсінуге  жәрдемдесті,  онда  реніш  сезімі  болмағандықтан, 

ү  кезеңдерді  ол  осылайша  қабылдаған.  Оны  өзі  мойын- 

R ^ f FaHbIMeH'  оның  Қайғы-қасіреті  мен  қо р л ан у   намысы 

шғыдан да үлғая түсті.  Ол  көбіне  жағымсыз сезімдерді

350

ы ғы сты р уға  ты ры сқан,  себебі  ол  өзін  мьщты  мінезді, 

барлык,  жағдайға  күші  жететін  адам  рөлін  атқаруы  тиісті 

деп  санаған.  Оның  ж еңілденуі  өмір  бойы  үлкен  зорла- 

ныспен  өз жағдайына сәйкес емес сүрген адамның енді ғана 

мүндай  ж алғанның  ешқандай  керексіз  екендігін  үғынған 

жай-күйіне  үқсас  еді.  Бірақ  бүл  жеңілдік  сезімі  аса  үзаққа 

созы лм ады .  Ол  ая қ   асты нан  сол  сеанс  соңында  қатты 

ашуланғаны есіне түсті,  сонан кейін оның асқазаны ауырып 

үйңысы  қаш қан  болатын.

О ны ң  ассо ц и ац и я сы н ы ң   ү сақ -т ү й егін е  мен  көңіл 

аудармаймын.  Оны  шешудің  ең  маңызды  кілті:  менің  киелі 

тәж ден  қүндыльщты  үрлағандығым  —  ол  қүпия  тарихтың 

ассоциациясы   болды .  Ө зінің  ж ән е  басқаларды ң  сирек 

кездесетін  күшті  адам  болып  көрінудегі  талпынысы,  оған, 

сөзсіз,  ш ам ад ан   ты с  ау ы р тп а л ы қ   келтірді,  б ір ақ  бүл 

талпыныс  басқадай  маңызды  функциялар  атқарды:  өзіне 

қатысты  сенімділік  түрақсыздана  бастағанда,  оған  өзі  өте 

қажетсінген мақтаныш сезімі үялады,  ал ол оның намысына 

зиян  келтіретін  жағдайларға  қорғаныс  болды.  Сондықтан 

оның  ойнаған  рөлі  өзі  үшін  өте  маңызды  еді,  ал  біздің  бүл 

ж ай  ғана  рөл  екенін  білдіруіміз  оған  қауіп-қатер  туғызып, 

оның  ашуын  шақырды.

Еркін  ассоц и ац и ялар  астрон ом и ялы қ  есеп  ж асауға 

немесе  саяси  жағдайларды  анық  үғынудағы  әдістер  болуға 

мүлдем  келмейді  екен.  М үндай  мақсаттар  ашық  (айқын) 

ж ә н е   қ ат аң   ойлануды   тілейді,  ал  еркін  ассоциациялар 

санасыз  сезімдер  мен  талпыныстарды,  олардың  мағынасы 

мен  м азм үны н  зер ттеу ге  то л ы қ  сәйкес  (бүгінгі  біздің 

білімімізге  сай)  қызмет  көрсететін  жалғыз  әдіс.

Енді  өзін  танудағы  тағы  бір  еркін  ассоциацияның  қүн- 

дылығы туралы айталық:  еркін ассоциация ғажайып тудыр- 

майды.  М үндай  жағдайды  тосу  дүрыс  болмас  еді,  себебі 

рационалды  бақылау  нашарлай  бастағаннан-ақ,  біз  неден 

Қорықтық  немесе  өз  ж еке  басымыздан  нені  үнатпадық  — 

соның  барлығы  сол  сәтте-ақ  байқалады.  Бізде  оның  нәти- 

ж есі  кү ткен   қабілеттілігім ізден  артықш ылығы  болмай- 

тынына  толық  сенімділік  болуы  тиіс.  Ығыстырылған  сезім- 

дер  немесе  талпыныс  дериваттары  көрініс  беруі  мүмкін, 

ж ән е  олар,  түстегідей,  көз  алдында  бүрмаланған  немесе 

символикалық  түрде  елестейді.  Мысалы,  киелілік  жога- 

рыда  айтылған  ассоциациядағы  пациенттің  санасыз  түрдегі 

үм ты луы ны ң  көрінісі  болды.  Әрине,  аяқ  астынан  анда- 

санда  күтпеген  факторлар  көрінуі  мүмкін,  бірақ  мүндай 

оқиға  осы  проблема  ертерек  қолға  алынса  ж әне  онымен 

үзак,  уақыт жүмыс жүргізілсе ғана болуы мүмкін.  Мысалы, 

жоғарыда  баяндалған  ығыстырылған  сезімдер  бүрынғыны

351

еске  тусірудегі  ассоциация  тізбегі  ретінде  көрініс  беруі 

мүмкін.

Өзін  ж оғары   сан ауы на  байланы сты ,  мен  пациентімді 

қ о р л ап ,  тіл  ти гізсем   де,  ол  аш у ы н   тік ел ей   байқатпа- 

ғанымен,  імені  киелі  тыйымды  (табу)  бұзганым ж әне барлы- 

ғы на  қ ы м б ат  қ ү н д ы л ы қ т а р ы н   ү р л аған ы м   туралы   шет 

ж ағасын  түспалдады.

Еркін  ассоциациялар  ғажайып  ж ағдай  тудырмағанымен, 

ол  егер  дүрыс  көңілмен  өткізілсе,  шын  мәнінде,  өкпе  мен 

ішектің көзге көрінбейтін жүмысын бақы лауға көмектесетін 

рентген  ж ары ғы   сияқты ,  адам ны ң  ж ан ы   неге  үшырауы 

мүмкіндігін  көрсетеді.  Бірақ  осының  барлығын  олар  азды- 

көпті  сырлы  тілмен  жеткізеді.

^ Еркін  ассоциациялау  —  әркімге  де  қиын  іс.  Оның  тууы, 

ү йренш ікті  қ а р ы м -қ ат ы н ас қ а  ж ә н е   эт и к е тк е  ж асалған 

ж ал ғы з  ғана  қ ар ам а -қа р сы л ы қ   емес.  С оны м ен  бірге  әр 

пациенттің  айы рм аш ы лы ғы нан  болаты н  қосымш а  қиын- 

ды қтар  да  кездесіп  отырады.  Бір-бірін  ж арты лай  жауып 

отырғанымен,  оларды  алуан  түрлі  негізге  салып,  жіктеуге 

болады.

М ынадан  бастайық,  ассоциация  процестерінің  барлы- 

гына  қорқыныш ы  немесе  іштей  кедергісі  бар  пациенттер 

р ү қ с а т   б е р іл м е й т ін   т е р р и т о р и я н ы ң   ш ек а р а с ы н   өтіп 

кетуден  сезіктеніп,  о л ар   қан дай  да  болм асы н  сезім  мен 

ойларға  еркін  ж о л   беруден  қаш қалақтайды .

Біз  қысқаш а  сөз  ететін  ерекше  қорқыныштар,  ең  аяғьі, 

өмірде  орын  алатын  невротикалық бейімділіктерге  тәуелді- 

Оны  бірнеше  мысал  арқылы   көрсетейік.

С әб и лік   кезең дегі  өмірі  қ ауіпті  қ о р қ ы н ы ш та  болған 

мазасыз  адам,  қандай  болмасын,  қауіп-қатерден  санасыз 

түрде  аулақ  болуға  тырысады.  Оның  ж алған  сенімділікке 

м ы қтап  ж аб ы суы   м ынада:  егер  өзінің  ш еберлігіне  күш 

салып,  болж ай  білсе  —  ол  өз  өмірін  басқара  алады.  Яғни 

ол  немен  аяқталаты ны н  алдын  ала  елестете  алмағандық- 

тан,  әр  түрлі  қадам  ж асаудан  аулақ  болады:  оның  негізгі 

заңы 

еш қаш ан  да  қырағылықты  ж оғалтпау.

М үндай адамға еркін ассоциация деген — абайсыз қылық 

ж асау  белгісі еді,  себебі  алдын ала не болатындығын,  онын 

неге  апарып соғатынын  білмегендіктен,  не  пайда  болмасын, 

процестің өзі соның соңынан мөлшерімен енуі керек екендігі 

оолж ам   болған.

Басқа  түрлі  қиы нш ы лы қтьщ   бірі  —  өте  тәуелсіз,  өзін 

тек  етіне  бетперде  үстағанда  ж ә н е   оныц  ж е к е  

өм іріне

рісуге әрекет еткен кез келген ж ағдайда  автоматты түрде 

қорғаныс позициясында түрғанда ғана өзінің қауіпсіз екенін 

алаты н  адамда  үш ы расады .  М үндай  адам   "пілдін

352

сүй егін ен  ж ас ал ған   қорған да  өмір  сүреді"  ж ән е  оның 

қожалығына кез келген ену әрекеті жасалғанда,  өзіне қауіп 

туғанын  сезінеді.

А д ам гер ш іл ік  м әсе л е л е р ін   ш еш у  дербестігі  ж ән е 

өзіндік  пікірдің  болуына  талпынысы  ж о қ   адамды  елес- 

тетуге  болады.  Ол  ойлауға,  сезінуге  ж әне  өзінің  белсен- 

ділігімен  іс-әрекет  ж асауға  машықтанған  емес,  жағдайды 

сезінуге мүртын созған шыбын-шіркей сияқты,  не күтетінін 

түсіну  үш ін  еріксіз  жағдайды  зерттеуге  тырысады.  Егер 

оны басқалар  мақүлдаса,  оның ойлары жақсы ж әне дүрыс, 

егер  м ақүлданбаса,  онда  наш ар  немесе  қате.  Ойыңа  не 

келеді,  соның  барлығын  айт  деген  үсыныс  болғанда,  өзін 

ңауіпті  сезінеді,  бірақ  бүл  басқаша  себептен:  ол  жауапты 

қалай  беретінін  біледі,  бірақ  өзін  үстірт  көрсете  алмайды. 

С араптауш ы   одан  нені  тосады?  Оның  ж ай  ғана  үзіліссіз 

сөйлей беруі тиіс  пе? Сараптаушы  оның көрген түсін  білгісі 

келді  ме?  Немесе  онын  жыныстық  өмірін  білгісі  келе  ме?

Сараптаушының  одан  сүйіспеншілікті  күтуі  мүмкін  бе? 

Ол  нені  мақүлдайды,  ал  немен  келіспейді?  Адамның  үстірт 

ж ә н е   аш ы қ  түр д е  өзін  көрсетудегі  идеясының  қабыл- 

д анбауы   осындай  бір  мазасы здық  күдік  пен  қорқыныш 

сезімін  оятады.

А қы ры нда,  өз  қақты ғы стары ны ң  қарм ағы на  іліккен 

адам,  өзін  белсенді  күш  деп  түйсінуін  тоқтатып,  жігерсіз 

бола  бастайды.  Ол  біреуден  инициатива  шыққанда  ғана 

күшін  ж үм сауы   мүмкін.  Сүрақтарға  ж ауапты  шын  көңі- 

лімен  қайтарады,  бірақ  өз-өзімен  қалғанда  толық  абыр- 

жығанын  сезінеді.  Ол  еркін  ассоциация  жасауға  қабілетсіз, 

сондықтан  да  оның  үстіртін  белсенділікке  деген  қабілет- 

тілігі  басылып  қалған.  Егер  ол  барлық  ж ағдай  табысты 

б іту і  қ а ж е т   д еген   т ү р ін е   ж атса,  ассоц и ац и яға  деген 

қаб іл етсізд ігі  бірсы пы ра  аб ы р ж у   туды рады .  М үндағы 

түнеруі  оның  "сәтсіздікке"  үшырауымен  бірдей.

М үндай  мысалдар  еркін  ассоциация  процесінің  кейбір 

адамдарда  қорқыныш  ж әне  ішкі  қарсылық  тудыратынын 

к ө р сетед і.  Тіпті  ж ал п ы   осы ған  бейімі  барларда,  оның 

жанды  жақтарына  тиіп  кеткенде,  оның  абыржуын  оятады. 

Айталық,  Клэрге  байланысты  мысалда  оның  толық  түрдегі 

еркін  ассоциация  жасауға  қабілеті  болғанымен,  қандай  да 

болмасын,  өмірге  деген  оның  ығыстырылған  талпынысы, 

талдаудың  басынан-ақ  қорқыныш  тудырған.

Басқа  бір  проблеманың  маңыздысы  —  ол  барлық  ойлар 

мен  сезімдерін  ашық  түрде  айтқаны  оның  мінез  белгілерін 

ж алаң аш тағаны м ен  байланысты,  олардан  адам  үялады 

ж ән е  оны  айтуға  қорланады.  Ж оғарыдағы  невротикалық 

бейімділік  туралы  тарауда  қорланатын  мінез  белгілері  бір-

23—1530

353

біріне  ұқсам айты нды ғы   б аянд алған .  А рсыздықпен  мате-

р и а л д ы қ   б а й л ы қ қ а   т ал п ы н ған   адам ,  өзінің  идеалистік

бейімінің  сы ры н  аш қ ан н ан   кейін  ұ я л у   мен  абыржыған

қалпы н  байқай  бастады.  Ө з  “періш телік"  қасбетін  мақта-

ныш  еткен  адамға,  эгоизм  мен  басқаларға  көңіл  аударма-

ған ы н   б а й қ а т у ,  ү я т   с е з ім ін   т у д ы р а д ы .  О сы   іспеттес

қо рл ан уд ы   өзінің  екіж үзділ ігін   аш қ ан д а  әрдайым  сезіп 

түрады .

Пациенттердің көптеген  өзіндік  ойлары мен  сезімдерінін 

қиын  керіністері  сараптауш ы ға  байланысты.  Мысалы,  өз 

п ан ал ау ы н ан   қ о р ы қ қ ан ,  еркін  ассо ц и ац и яға  қабілетсіз 

н ем есе  б астам ас ы н ы ң   к ө п   ж а қ т а р ы н   ж о ғ а л т қ а н   адам 

ш ындығында  осы  процеске  деген  ж еккөруш ілікті  сарап- 

таушыға  аударады  немесе  сәтсіз  аяқталған  әрекетке  сана- 

сыз  түрде  аш ық  кедергімен  ж ау ап   қайтарады.

Оның  дамуы  мен  бақы ты   ңойы лғаны   мүлдем  (толық) 

үмты лады.  Тіпті  процестің  өзі  пациенттің  сараптаушыға 

деген  жеккөрініш ін  туды рғанда  да,  сараптауш ы ға  байла­

нысты  азды-көпті қорқыныш ы бір ж ағдайдың бар екендігін 

б а й қ а т а д ы :  "ол  т ү с ін е   м е  м ені,  к ін ә л а й   ма?  М аған 

менсінбеушілікпен  қарай  ма  немесе  маған  қарсы  түра  ма? 

М енің  өсіп  дамуыма  көңіл  аудара  ма  немесе  өзінің  улгісіне 

салып,  менен  бір  нәрсені  соғып  ш ы ғара  ма?  Егер  мен  өз 

ескертпелерімді  айтсам,  өкпелей  ме?  Егер  болжамдарымен 

келіспесем,  оның  шыдамы  таусылмай  ма?"

Ү зақ  түрд егі  көптеген  қо рқ ы н ы ш тар   мен  кедергілер 

мақсатқа  толык,  ж етуді  қиындатады.  Оның  нәтижесі  қашу 

тактикасына  айналады.  Кейбір  эпизодтарды  пациент  әдейі 

қалды ры п  кетеді.  А налити калы қ  сеанс  кезіндегі  айқын- 

д алған   ф актіл ер   оны ң  ойы н а  еш қаш ан   келм ейді.  Олар 

ж аң ал ы қ  аш пайды  деген  сенімділіктен  оның  бөлшектері 

көрініс  бермейді.  Еркін  ойлардың  орнына  "жаңалық" пайда 

болады.  П ациент  күнделікті  оқиғаларды   көп  сөйлеумен 

баяндайды.  Б үл  талапты   саналы   нем есе  санасы з 

тастап 

кетудегі  әдістер  түріне  сан  жетпейді.

Сонымен, ойға не келеді,  соның барлығын айту керектігі, 

Ф  қараганда,  оңай  көрінгенімен,  шындығында  бүл  қиын 

ж ән е  толық  түрде  орындалмайды.  Н еғүрлым  міндеттерді 

орындау  ж.олында  кедергілер  көбірек  кездессе,  соғүрлым 

адам  өнімі  азд ау   болады.  Н еғүрлы м   қойы лған 

мақсатқа 

бсмадьАаСа'  С0І ^РЛЬІМ езш е де,  сараптауш ыға да іс түсінікті

Талдау  барысындағы  пациент  алдындағы  екінші 

мәселе  — 

өз  про  лемасына  тура  ж ән е  әділетті  түрде  қарау, 

санасыз 

V P A -  осыга,н Аейін қалып отырған фактілерді  үғына  білу. 

р 

Қ 

үғыну  деген  сөздің  мағынасына  қарап,  оны 

жалғыз

ғана  интеллектілі  процесс  деп  ж орам алдауға  болмайды. 

Ференци  мен  Ранк  бастаған  психоаналитикалық  әдебиет- 

терде  мұны  бір  мезгілдегі  интеллектілі  де,  эмоционалды 

әсер лен у ш іл ік  те  деп  көрсеткен .  Егер  ж аргон  ретінде 

айтатын  болсақ,  бүл  процесті  біз  "іштей"  өзіміз  сезінетін 

ақпаратымен  салыстыруға  болады.

Толы қ  ы ғы сты ры лған,  мы салы  өзіміздегі  ж абы сқақ 

қ ар ап ай ы м д ы л ы қп ен   ж ақ с ы л ы қ   істейтін  адам дарды  

менсінбейтін,  ф акторларды   ұғынғанымыз  инсайт  болуы 

мүмкін.  Ол  саналы   қүш тарлы қты ң  ж оғары   дәреж едегі 

қорлануы,  күш і  ж ән е  сапасының  ашылғанына  еш қашан 

күдіктенбеген:  мысалы,  адам  өз  атаққүмарлыгын  білгенімен, 

б ірақ  а т а қ қ ү м а р л ь щ   оны ң  б арлы қ  өмірінің  мазмүны, 

б асқ ал ар д а н   ар ам д ы қ   ни еттілік  үстем деу  болуы нда 

деструктивтік  элементгің  бар  екендігін  бүрын  ойға  салмаған. 

Немесе  бір  қ а р а ғ а н д а   кей бір   байланы сы   ж о қ   сияқты 

факторлардың  бір-бірімен  өзара  тығыз  қатынаста  екендігі 

б а й қ а л у ы   и н сай т  болуы   мүмкін.  Адам  өз  өміріндегі 

жетістіктер  мен  маңыздылықтьщ  келешегі  орасан  зор  екенін 

білуі  мүмкін,  сонымен  қатар  ол  өзінің  келешекке  түңілумен 

қ ар ай ты н ы н а  ж ә н е   ж агы м сы з  ж ағд а й л а р   болаты ны н 

сезетініне  есеп  бере  алады,  бірақ  бүрын  осы  нүсқаулар  оған 

проблема  тудыратынын  ж әне  олардың  бір-бірімен  қандай 

да  бір  өзара  байланысы  бар  екеніне  ешқашан  күдіктенбеген. 

Инсайттың  арқасында  ондағы  бірден-бір  сирек  кездесетін 

қасиеттерді  басқа  адамдар  мақтайды  деген  қажетсіну  өте 

зор  болғанын  байқаған,  ал  бүл  ж ағдай  орындалмайтын- 

ды қтан,  оны  қ атты   аш уланды ры п,  өмірінің  багасын 

төмендеткен.  Оның  сезімі  өмір  сүру  деңгейін  төмендету 

қажеттілігі  алдында  түрған,  аз  нәрсеге  қанағат  еткенше, 

өмірін  қиюды  әлдеқайда  дүрыс  деп  санаған  аристократқа 

үқсайды.  Сонымен,  оның  қашып  қүтылмайтын  апатқа  тап 

болдым  деп  абыржып,  өлемін  деп  ниеттенуі  шын  мәнінде 

өмірден  күткені  сәйкес  келмегендіктен  пайда  болды.

Ж а л п ы   ай та р   болсақ,  пациент  әзінің  проблемасын 

үғынды деп  айта алмайтынымыз,  егер  адам  үзақ  уақыт күн 

астында  жатса,  оның  жағдайы  қалай  болатынын  айтудын 

мүмкін  еместігі  секілді.  Күн  сәулесі  оны  өлтіре  ме  немесе, 

керісінше,  емірін  қүтқара  ма,  оны  шаршата  ма  немесе  0,4111 

күш  бере  ме  —  мүның  нәтижесі  адамның  жагдайы  мен 

белсенділігіне  тәуелді.  Сол  мезгілде  инсайт  ауы р  жонс 

жеңілдік  жағдайға  да  алып  келуі  мүмкін.  Әр  түрлі  таллау 

кезеңдерінде  талқы ланган,  қарасты ры лган  тераииялы қ 

бағалы принциптер негізі мүнда да әрекет жасайды,  ондаі ы 

ескертпелер  басқаш а  контексте  айтылаты ндықтан,  бул 

ескертуді  қайталаған  артық  болмас,.

355

И н сай т  б ір н е ш е   с е б е п т е р г е   б а й л а н ы с т ы   көптеген 

ж еңілдіктер  әкелуі  мүмкін.  М аңы зды лы ғы   ең  төменінен 

бастайық:  бүрынғы  түсініксіз  қүбылыстардың  болу  себеп- 

терін  ай қы н д ау д ы ң   өзі-ақ  не  бір  и н тел лектілі  қанағат- 

тандыру  тудырады;  өмірдің  кез  келген  ж ағдайында  шын- 

ды қ  ж ең іл д ік  әкел ед і.  Б ү л   қазір гі  ерекш елік терді  ғана 

аны қтауға  ғана  емес,  ол  адамға  өзінің  дам уы на  басынан 

бастап  не  ықпал  еткенін  білуге  кемектессе  —  үмытылған 

балалық  шақтағы  күйзелістерін  еске  түсіруге  де  қатысты.

Е рекш е  м аң ы зды сы ,  и н с ай т   а д а м ғ а   о н ы ң   бүрынғы 

нүсқауларының  ж алған  сипатын  ашып  көрсетіп,  оның  таза 

сезімдерін  жайып  сала  алады.  Өз  ашуын,  мазасыздануын, 

менсінбеуш ілігін,  қор қы н ы ш ы н   ш ы ғар у д ағы   еркіндікті 

а л ғ а н н а н -а қ ,  б ү р ы н   ы ғы с т ы р ы л ғ а н ,  б асы л ы п   қалған 

өмірінің  орнына  белсенді  ж ән е  толы қ  өмір  сүйгіш  сезімі 

кел ед і  —  б ү л   өзін  тау ы п   а л у д ы ң   та ғы   д а  бір  қадамы. 

О сы ндай  а ш ы л у л а р   со ң ы н ан   іл е с е т ін   ы р ы қ сы з  күлкі 

босатылған  сезімді  байқатады.  М үндай  оқиғалар  жаңалық 

жағымды  болмаған  ж ағдайда  да,  мысалы,  егер  адам  өзінін 

өмір  бойы  "судан  қ ү р ғақ   ш ығуға"  талпы ны с  жасағанын 

немесе  басқаларға  үстем дік  ж асап,  оньщ   ж ан ы н   ауырт- 

қанын  түсінген  жағдайда  кездесуі  мүмкін.

Сондай-ақ  инсайт  өзін  сезінуді  үлғайтады,  белсенділік 

пен  өм ірге  д еген   бей ім д іл ік ті  ж о ғ а р ы л а т у ғ а   ж әрдем - 

десумен  қоса,  нағы з  сезімдерді  н ақты л ау   қажеттілігінен 

пайда  болған  ш иелен іс  ж ай л ан д ы р ад ы :  ы ғы сты ры луға 

п ай д ал ан ған   күш ті  б о сата  оты ры п,  қ о л   ж е т е р л ік   қуат 

санын  арттыра  алады.

Ақырында,  босаған  қуат  пен тығыз  байланыстағы  ығыс- 

тыруды  ж ою   әрекетке  ж о л   ашады.  Сезім  мен  талпыныс, 

ығыстыру  мезгілдері  адамды  түйы ңқа  тірегендей  болады. 

Мысалы,  адам  өзінің  басқа  адамдарға  деген  дүшпандығын 

мүлдем  сезінбесе,  тек  өзін  олармен  ыңғайсы з  сезінетінін 

білсе,  ол  өзінің  дүшпандығымен  еш  нәрсе  істей  алмайды; 

оның  себептерін  түсіне  алмайды,  ақтай   алмайды   немесе 

к ін ә л а й   ал м а й д ы .  Егер  ы ғы с ты р у   ж о й ы л с а   ж ә н е   ол 

ешпенділікті  сезіне  алса,  тек  сонда  ғана  ол  оған  салауат- 

тылықпен  қарай  алуы ж ән е  өзіндегі  әшпенділікті  тудырған 

о сал   ж е р л е р ін   т а б а  а л у ы   м ү м к ін .  С о н ы м ен ,  б ү зы л у  

сеоептерінде  өзгерістер  ж а с а у   мүмкіндігін  осы лай  аша 

келе,  инсайт  недәуір  жеңілдік  әкелуге  қабілетті.  Тіпті  егер 

тез  а р а д а   өзгеріс  ж ас ау   қ и ы н д ы қ қ а  тү ссе  де,  бәледен 

(қырсықтан)  ш ы ғу  елесі  пайда  болады .  Б үған  қаты сты  

жағдаидың бірі 

ол  алғашқы  реакция  қорқынышы  немесе 

ж анға  батуш ылы қ.  Клэрдің  өз  талаптары   мен  ниеттерін 

ж оғары  қоиғанын  түсінуі  оны  басында  дүрліктірді,  себебі

356

оның  қорғаныш  ретінде  болған  жабысқақтық  қарапайым- 

дылығы  қозгалысқа  түсті.  Өткір  мазасыздық  басылғаннан 

кейін-ақ,  ол  жеңілденді,  себебі  оның  өзін  терең  түсінгені 

оның  аяқ-қолын  кісеннен  босатуға  мүмкіндік  берді.

Бірақ  инсайтқа  деген  алғашқы  ж ауабы   жеңілдік  сезімі 

емес,  жанының  ауырғаны  болды.  Алдыңғы  тарауда  баян- 

далғандай,  үғы н уда  ж ағы м сы з  реакцияларды ң  екі  типі 

болады.  Біріншісі  —  тек  қана  оны  қауіп-қатер  ретіндегі 

қабылдау,  екіншісі  —  түңілу  мен  сары  уайымға  салыну 

жауабы.  Олар  әр  түрлі  болып  көрінгенімен,  шындығында 

олардың  интенсивтік  жақтарында  ғана  айырмашылықтары 

бар.  Ол  екеуі  де  адамның  кейбір  өміріндегі  талаптануынан 

бас  тартудағы   қабілетсіздігінің  немесе  әлі  де  қабілетінің 

ж оқ  екендігінің  себебінен  шығып  отыр.  Шындығында  ол 

қ ай сы сы н ан   ек е н і  оны ң  н е в р о т и к а л ы қ   б ейім д ілігін е 

тәуелді.

Осы  бейімділіктердің  ж абысқақ  сипатыньщ  салдарынан 

талаптану  өте  наш арлайды,  сондықтан  да  одан  қүтылу 

қиындыққа  түседі.  Мысалы,  басшы  боламын  деген  жабыс- 

қақты қ  аңсауы   барлар  өмірде  қы зы қты раты н  көптеген 

жағдайларды  —  ешқандай  комфортты,  рахатты,  әйелдерді, 

ж олдастарды   керек  қы лмайды.  Ол  үшін  ең  бастысы 

билік.  Осы  үмтылысымнан  бас  тартпаймын  деген  толық 

шешімге  келген  болса,  ондагы  қүнды лы ққа  қалайда  бір 

күмәндану  оньщ  ашуын  немесе  қорқынышын  тудырады. 

Инсайт  тек  ерекше  талпыныстағы  айыптың  ашылғанында 

ғана  емес,  ол  адамның  басқа  да  мақсатына  жетуде  немесе 

к ед ер гі  м ен  у а й ы м д а р ға   т ө з у г е   б ө гет  ж а с а ғ а н д а   да 

Қорқыныш  реакц иялары н  тудырады.  Немесе  келесі  бір 

м ы сал д арға  көз  ж ү гіртсек,  басқа  адам дарм ен  қарым- 

қатынаста  қиналаты н  ж ән е  өзінің  оқш аулығына  уайым- 

дайтын,  бірақ  баяғыдай  "пілдің  сүйегінен  ж асалған  бекі- 

ністен"  ш ы қпай м ы н  дейтін  адам  қан дай  да  болмасын 

оқш аулануды  азайту  мүмкіндігі  болмайтынын  үғынғанда, 

ол  үш ін  пілдің  сүйегінен  ж асалған  бекіністен  бас  тарту 

керектігін  түсінгендө  —  үрейлене  бастайды.  Өз  өмірін  бір 

ған а  ер ік  күш і  ар қ ы л ы   билейм ін  деген  ж аб ы сқ ақ ты қ  

сенімнен  әзірше болса  да  бас тартпаса,  қандай да болмасын 

бүл  сенімнің  ж алған  екенін  көрсететін  инсайт,  оның  аяқ 

басқан  тірегі  кетіп  бара  ж атқаны н  сездіріп,  қорқыныш  

туды рады .

Осы  іспеттес  мазасы здану  тудыратын  инсаиттар,  егер 

ол  ер к ін д ік  ал ам ы н   десе,  ол  өзінің  и егізін д еп   кеиоір 

нәрселерд і  өзгертуі  керек  екендігін  үғынғандағы  ж ар қ  

еткен  адам  үмітінің  жауабы  болады.  Бірақ  өзгерісті  керек 

ететін   ер ек ш ел ік тер д ің   терен   там ы ры   бар,  олар  адам

357

өміріндегі  өзімен-өзі  ж ә н е   басқаларм ен  дүры с  қатынаста 

б о л у   ж а ғ д а й ы н   т у д ы р а т ы н   ә д іс т е р .  И н сай т  жеңілдік 

әкелм ей ді,  ү р е й ге   ү ш ы р ат ад ы ,  со н д ы қ тан   пациент  ол

өзгерістерден  қорқады .

Егер  ол  жүрегінің  түбінде  қандай  да  оны  жеңілдететін 

ө з г е р іс т е р д ің   б о л м а й т ы н   м ү м к ін д іг ін   с е зс е,  оған  ол 

қорқыныш  емес,  үмітсіздікпен  ж ау ап   қайтарады.  Бүл  сезім 

оның  санасында  көп  ж ағдайларда  сараптауш ыға  қатысты 

терең  долылықпен  басылып  қалады.  Оның  ойынша,  өзінің 

не  істерін  білмейтін  осындай  инсайтқа  кедтіру,  сараптау- 

шының  мән-мағынасыз  қатыгездігі  болы п  табылады.  Егер 

ол  соңы нда,  ал д ы н а  қ о й ы л ға н   м а қ с а т қ а   ж етудегі  жағ- 

дайы на  арнадм аса,  ж ан ға  бататы н  ж ә н е  

жүктеу/скачать 17,69 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: