-жаттыгу. Көп нүктенің орнына берілген сөйлемнің

---

2. Бугін, әсіресе, түске царай күн қатты жылып, тоң балықтар

ңызыл су бетінде ңалқып жүрді. (Ә.Нұрпейісов) ...
3. Дүниеде ең тез өтетін уақыт - демалыс уақыты. ...
4. Кісілік кісі таңдамайды. ...
5. Естелік кітабы - цызыц кітап. (Мырза Әли Қадыр) ...
3-жаттыгу. Мәтінді оқып шығып, адресант, мәтін, адресат,
болмыс, тілдік жүйе қарым-қатынасын талдацыздар (адресат
ретінде өзіңіз алынасыз).
Баты с Қ азақстан облы сы топоним дері қүрамындағы
детерминативтер езіндік аймактык ерекшеліктерге де ие болады. Ең
алдымен, облыс топонимдері құрамында кездесетін 30 терминнің 17-
сі - гидронимдер қүрамында келетін детерминативтер. Мұның өзі
облыс топожүйесінің өзіндік ерекшеліктерінің бірі болып есептеледі.
Екіншіден, осы детерминативтер арасында баска аймак то понимдерінде
кездеспейтін, тек Қазақстанның батыс аймақгары жер-су атаулары
кұрамында ғана қолданылатын терминдер де бар. Мысалы, қамыс,
копа, иіагыл, күтір. Үшіншіден, тек осы облыс көлемінде кездесетін
(оның өзінде облы сты ң барлы к территори ясы н да емес)
детерминативтер бар. Мысалы, бөгет, көбік (Ұ.Рысқалиқызы).
*Мотін авторы мен оқырманның «білімдік аясы» арасында
тепе-теңдік бола ма?
4-зісаттыгу. Мәтінді оку арқылы адресант пен адресаттын
арасындагы қатынасты талдацыздар (адресат ретінде өзіңіз
алынасыз).
Апатит (грек, apate - алдаймын, баска минералдармен жиі
шатастырыла берген соң осыпай аталып кеткен) - фосфаттар класьша
жататын минерал. ...Гексагонал сингонияда кристалданып, ұзынша,
алты қырлы призма тэрізді кристалдар немесе топырақ не конкреция
түріндегі ұсақ түйіршік масса құрайды. Түсі ақ, жасыл, көк, қоңыр,
күлгін, кейде түссіз келеді, жылтырлығы шыны не май тәрізді болады.
Қатт. 5, морт сынғыш, жымдастығы иашар, менш. салм. 3,2 г/см3.
Апатит сілті және қышқыл қүрамды магмалык жыныстарда (нефепинді
сиениттерде), карбонатштерде, кристалдық тақгатастарда, эр түрлі
шөгінді жэне гидротермал жыныстарда кездеседі. Апатиттің шөгінді
46

---

жыныстардағы кара сұр, тасберіш (конкреция) пішіндес тұрі фосфорит

деп аталады (Қ¥Э).
*Метін сізгетүсінікті ме? Автор меи оқырманнын арасында
қатысым жүзеге асты ма? Аспаса неліктен? 3-жаттығудағы
мәтінмен салы сты ра огыры п түсіндіріңіз.
С взд ікп ен ж ү м ы с ж асау а р к ы л ы түсін уге к и ы н д ы к
келтірген сөздердің білдіретін мағынасын анықтацыздар.
5-жаттыгу. Төмендегі сөздерді пайдалана отырып, мэтін
күрастырыңыздар.
Ақын, балалық, даналың, цыран, ция, адам, дала, ацын бойы,
ацын ойы, ацын жаны, жараланады, жазылады, ақын жүрегі, кек.
*Өзіңіз жазғаи мәтінді Ғ.Мүсіреповтін «Кездеспей кеткен
бір бейне» п о в е сін д е гі осы о й л ар б ер іл геи бөлігім ен
салыстырыңыз.
6-жаттыгу. М әтіннің интонациялы қ ерекшелігіне назар
аударып, оқып ш ыгыңыздар. Ерекше интонациямен айтылатын
түстарын белгілеціздер.
Той қыза бастады. Асқан үнді әдемі әндер айтылды. Дина отау
үйге қайта оралган жоң. Құда мен Қүрмангазы, өз әкесі Кенженің
цасында отырып элденеиле күйлер тартты. Алгашңыдай емес,
отырган адамдарга үйрвнісе келе, домбыраны еркін ұстап, көсілте
тартты. Құрмангазы өз күйлерін рақат дүниесіне терең сүңги
отырып тыңдады. Ол домбыра ішегінің әрбір үніне мән бере
отырып, сезімі мол жаңсы домбырашыны көрді. Оган цатты
қуанды. Оныц кәрі жүрегі цатты толңыды. Алңымына булыщан
жас келді. Меңдеп келе жатқан кәрілігі еске түскенде буындары
дірілдеп, көз алды мұнар тартып кетті. Қайта-ңайта үзын саңалын
саусагымен оқыс тартқылап, кейде қолымен сылай түсті. Ол
осылайша өзінің жан толңынын білдірмеуге көп тырысты, бірац
көп сүмдыңты өткерген кәрі жүректің терең түпкірінде дауыл
ойнап, теңіз толңып жатқандай әлем-тапырық еді. Өйткені ол
жастықтың алдында өзінің кәрілігін мойындагысы кеяіп толганды.
Асыл жанның да бірер арсыздыгы болмай ма, сондай-ақ көпті көріп,
47

---

көне тартцан кәрі жүрек өзінің ж еңт сін мойындагысы келмей,
көп толқыды. «Өзіңнен кейінгіні көріп қарт аясың» деген ел
адамдарының сөзін көп естіген Қүрмангазы кеше гана әкесінің
тізесінде тұлымы сапбырап отырган жас цыздың өскенін, оның
күйеуге шыгар тойын, тіпті, өзіндей келелі күй тартар өнер иесі
болганын көріп отыр. Арсыздықты ар жеңді. Құрмангазы басын
оқыс көтеріп алды да:
- Халайыц, am - мінгендікі, тон - кигендікі деген мәтел бар,
сондай-ац домбыра - тарта білгендікі. Бердім домбырамды, бердім,
бердім. Иелік ет, мүрагер бол, Динажан! - den булыгып барып, сөзін
түгел айта алмай мүдіріп ңалды.
Оның аумаңты ңара көзінің т өңірегі ж иектей цызарып,
шарасына мөлдір жас толып кеткен екен. Осы бір халін басңадан
жасыргандай, кеудесін көтере түсіп, тагы да бір нәрселер айтпаң
болган кезде көзден ыршып түскен жалгыз тамшы ыстыц жас,
көк бурыл үзын саңалын бойлап жерге қарай агып кетті.
- Мұрагер болар, иелік етер адам бар екен, бердім домбырамды,
бердім ақ батамды! Тойыңа тартқан тартуым болсын, үстіңе
жапқан иіапаным болсын, омырауыңа т ащ ан танам болсын,
мойныңа салган алқам болсын, алып қал, бердім осыны! - деп
Қүрмангазы Дина қолындагы шашақты қара домбырасын өз қолына
қайта алды да, сагагынан үш рет сүйіп, Динага ңайта усынды.
Түнып тұрган тыныштықты Кенженіц дауысы бөліп жіберді.
- Иелік етем де, мүрагерің болам де, рақметіңді айт, Дина! -
деді.
Қатты цобалжудан дауысы дірілдеп, Дина әкесінің сөзін гана
ңайталады:
- Иелік етем, мүрагерің болам, рақмет, ата! - деді (Дина күйші).

жүктеу/скачать 0,6 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: