М. К. Ахметова Мәтін лингвистикасы
жүктеу/скачать 0,6 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Дейксис (грек, deixis -сіптеме)
- 2. Байласымды жузеге асыратын тіпдік амал-тәсілдер
- Ол шаттанып отыр
- Әні, анау тацыр күзге шейін қурамайтын гүл атқан
| Субститут (орынбасар)
- бір сөздің де, сөйлемнің де не сөйлемдер тізбегінің де орнына қолданылып, зат, мекен, мезгіл т.б. атаулардың мағынасында қолданылады. Бүл - орынсыз қайталауды болдырмау үшін, тілдік бірліктерді ықш амдап жүмсау үшін қолданылады. Дейксис (грек, deixis -сіптеме) - тілдік қүралдармен берілетін сштеме, орнына жүмсалып отырған тілдік бірліктің мағынасына немесе қызметіне нұсқайды. Оларға есімдіктер, үсгеулер, есімдік пен шылау, есімдік пен мекендік, мезгілдік ұғымды білдіретін сөздер жатады. деиксистер мәтіннің алдыңғы бөлігінде қамтьшған хабарға нұсқайды. егендеуіштерге қыстырма құрылымдар (мәселен, құдайга шукір, неге екенін цайдам), шьшаулар (алайда, сондыцтан, бірақ, өиткені т. .) жатады. Ш егендеуіш тердің с у б с т и т у т т а р м ен дейксистерге қарағанда өзіндік ерекшеліктері бар. О лар м этін 54 құрамывдағы дербес сөйлемдердің арасыядағы байласымды жузеге асырғанымен, есімдіктер, сан есімдер секілді бір заттьщ, қүбылыстың, мекеннің т.б. орнына қодданылмайды. Олар екі сөйлемнің не бірнеше сөйлем мен дербес бір сөйлемнің арасывдағы мағыналык катынасты тілдік амал-тәсіл арқылы көрсетіп, эр түрлі мағыналык реңктерді тудырады. Сөйлемдер арасындағы трғалы к байласымды онан сайын күшейте түседі. 2. Байласымды жузеге асыратын тіпдік амал-тәсілдер Есімдіктер тіл білімінде мағыналық жэне қолданымдық сипатына байланысты субституттар мен дейксисгерге жатқызылады. Мэтінішілік байласымды жүзеге асыруда жіктеу жэне сілтеу есімдіктері басқа есімдік түрлеріне қарағанда анағұрлым көп жұмсалады. Есімдіктер есім сөздердің орнына жүріп, заттың атауын, сынын т.б. білдіретіні - әбден қалыптасқан кағида. Осы есімдіктердің қай сөз табының не сөйлемнің т.б. орнына жұмсалып, қандай машнаны қамтып тұрғанын білу ұшін контекстегі алдыңғы жэне кейінгі сөйлемдердің мэн- мағынасына назар аударамыз. Мәселен, Ол шаттанып отыр деген сөйлемді алатын болсак, мұндағы ол есімдігі кімнің орнына жұмсалып түрғаны бізге беймәлім. Сондыктан есімдіктер бір сөзді қайталай бермеу үшін оған орынбасар ретінде колданылып, мэтіннің алдыңгы бөлігінде орналаскан сөйлемнің кейінгі сөйлеммен тұлғалык әрі мағыналық тығыз қарым-қатынасқа түсуін қамтамасыз етеді. Орынбасар деген терминді Қ.Жұбанов 1936 жылы басьшып шыққан еңбегінде колданьш, оны бьшай түсіндіреді: «Орынбасар есім (есімдік) деп түбірдің де, қосалқы шылаулардьщ да орындарына жүре беретін түбірлерді айтамыз» /2,144/. Сонымен бірге есімдіктердің мэтінтүзімдік қызметі (орынбасар ретінде жұмсалуы) «Қазақ тілінің стилистикасы» (М.Балақаев, Е.Жанпейісов, М.Манасбаев, М.Томанов) аггы окулықга да баяндалады. Сонымен, есімдік - мэтін байласымын жүзеге асыратын, мәтінтүзімдік қызметке ие тілдік амал-тәсілдердің бірі. Мысалы: Әні, анау тацыр күзге шейін қурамайтын гүл атқан жүктеу/скачать 0,6 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|