М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан
Бауыр — көп функциялы ағза
жүктеу/скачать 0,67 Mb.
|
Адам және жануарлар физиологиясы УМКД
Бауыр — көп функциялы ағзаБауыр — алам (жануар) денесіндегі ең үлкен без: оның сал-мағы ересек адамда шамамен 1,4—1,5 кг, яғни адам салмағының 2%-тіне тен. Жаңа туған нəрестенің бауыры 135 г (яғни жалпы салмағының 4,5—5%-і), жынысы жетілерде 1350 г '(салмағының 3%-і). Бауыр—• құры-лыеы күрделі, 'қызғылт-қоңьвр түсті тканьді ағ-за. Оның нобайы құрсақ қуысының оң жағында, қабырғалардың ішкі бетіне сүңги орналасқан, біраз бөлігГ юл жақта,. Бауыр арнайы сіңірлер арқылы үлпершекке, глиссон капсула-сы арқылы көкетке (диафрагмаға) бекіген, 500 мындай бауыр бөлшектерінеі* (сі — 0,5—2 мкм), ал əрбір бөлшек жүз мыддаған аса күрделі клеткалар— гепатоциттерден (д—14—20 мкм) тұра-ды. Гепатоцит мембранасының өте ұсақ түктері болады. Олар вена жəне артерия қанына толы синусоидтармен жанасатын бет ауда-нын ұлғайтады. Бауырды канмен екі түрлі қан тамыры: а-) отте-гіне бай бауыр артериясы (барлық қанның 20—30%-і) жəне б) қоректі заттарға бай кақйа венасы (бауырға келетін вена-лық қанның 70—80%-і) арқылы қамтамасыз етіледі. Вена қаны карыннан, ішектен, ұйқы безінен, талақтан жиналады. Бауыр арқылы минутына 1500—1800 мл қан өтеді. Одан өтетін қанның жалпы көлемі жүректің минуттық көлемінің 30—50%-ін, яғни 1/3, кейде тіпті 1/2-ін алады. Бауырдан шыққан қан төменгі куыс артериясына, оған қосылатын бірнеше бауыр венасына келіп құйылады. . Бауыр қанын тасымалдайтын тамыр жүйесі, осы ағзадағы вена қабырғаларыңдағы сақина тəрізді ет талшықтарының құ-рылысы бауырдағы қанның белгілі бір шапшавдықпен жылжуы-ның нəзіктікпен реттелетінін керсетеді. Мұнда қан ағысы басқа ағзалардағыдан баяулау. Бауырдағы барлық клеткалардың 60%-гепатоциттерден, 30%-і жұлдыз тəрізді Купфер клеткаларынан тұрады. Соңғылары ре-тикулэндотелий жүйесіне жататын қақпа венасы - эндотелиінің маңыңда орналасқан. Бұл клеткалардьщ фагоцитоздық қасиеті бар: олар бактерияларға, эритроцит сынықтарына т. б. тосқауыл болады. Гепатоциттер аралығындағы саңылаулар өттің алғашқы жол-дарын — өт капиллярларын (өзекшесін) түзеді. Бұл өзекшелер біртіндеп жуандап өзектерге, ет діңдеріне барып .қосылады. Бауь/р құрыльшының ерекшеліктерін атай отырып, бұл ағза-ның қақпа жүйесі мен жалпы қан айналу жүйесі арасындағы станция екенін айтқан жөн. Ол қарында ас қорыту, оны ішекте сіңіру процестерінде алғашқы реттеуші, организмде гомеостазды қамтамасыз ететін негізгі ағзалардың бірі. Сонымен бауыр — • Кұрылысы мен' құрылымы жағынан өте күрделі, биохимиялық процестер іске асырылатын кеп функциялы без: ол ас қорыту, зат алмасу, қан айналысы əрекеттеріне, қорғаныс, жылу реттеу (терморегуляция), арылу (экскреция), уыт қайтару (дезинтокси-кация) реакцияларына қатысады жəне өт шығару деполық (зат Қоймасы) т. б. кызметтер атқарады. Бұл қызметтерді жеке баян-" Дар алдында негізгі бауырды зерттеу əдістерімен таныса кетейік. Олар эксперименттік жəне клиникалық əдістер болып 2 топқа белінеді. Эксперименттік эдістер: 1. Гепатоэктомия — бауырды түгел-дей не жартылай алып тастау (экстирпация). Адам уланудан, гипогликемиялық комадан өледі. Алғашқы 3—8 сағат ішінде тə-жірибеге алынған жануардың денсаулығы жақсарғандай болады, бірақ біраздан кейін гипогликемия басталады: тамырына глюко-за құйылмаса жануар тез арада өледі, ал тірі қалса, 20—40 са-ғаттан кейін кома, одан əрі 1—2 сағат өтісімен тахикардияға ұла-сады да əлсін-əлсін Чайн—Сток тынысы пайда болады, тіпті ты-ныс орталығы параличке ұшырап жануар өліп қалады. Гепато-эктомиядан соң қан мен несепте аммиак, несеп қышқылы, били-рубин көбейіп, қан құрамында альбумин, глобулин, фибриноген, протромбин т. б. белоктар азаяды. Бауырды жартылай алып тастаса регенерация (қалпына ке-луі) басталады. 75%-ін алып тастағанда бауыр өз қызметтерін атқара береді. 7—8 аптада сау қалған тканьдер гиперплазияға ұшырап, бауыр толық қалпына келеді. Дегенмен алғашқы күнде-рі бауырда гликоген мөлшері азаяды, глюкозаны пайдалану дə-режесі төмендейді, кейбір ферметтердің күші азайып, нуклеин кышқылдары белок түзілуі үдейді. Жеке алынған бауырды перфузиялау. Бұл əдіспен бауыр қан тамырларындағы сұйықтықтың құрамы зерттеледі. Қақпа венасы мен төменгі қуыс артериясын анастомоз ар-қылы жалғастыру," яғни Экк Н. В. (1877) жəне Экк — Павлов (1892) фистуласьш орнату. Экк фистуласын орнатқан күннен са-нағанда жануар 7—9 күн өтісімен өледі. Ал Экк—Павлов фисту-ласың орнатқаннан к^йін 4—6 аптадан соң, яғни V. рогіа — жəне V. сауа іпіегіог аралығында анамостоз пайда болғаннан кейін бауырды алып тастайды. Бұндай жануар екі тəулік өткеннен кей-ін өліп қалады. Ангиостомия (Б. С. Лондон) əдісі. Қақпа венасына бір жак шетін терінің сыртына шығарып түтікше салынады. Осы тамыр-лардан жəне артериядан пункция арқылы қан алып екеуін салыс-тырып талдау (анализ) жасайды. Өт қабына, өт жолына фистула салу. Тəжірибе ұзақ уақыт бақылауға арналған. Биохимиялық əдістер тобы. ГистологияльІіҚ жəне гистохимиялық əдістер. Радиологиялық əдістер. Денеге радиоактивті элемент енгі-зіп, оның көмегімен б.ауырдағы өзгерістерді зерттеу. Клиникалық эдістер. Бауыр мен өт .жолының жағдайын анық-тауға мүмкіндж береді. Олар: Субъективті əдістер (қарап шығу, пальпация (сипалау), перкуссия). Объективті əдістер: а) контраст зат жіберу арқылы рентген сəулесімен зерттеу; б) ультрадыбыспен зерттеу (УЗИ); в) изотоп (белгіленген атомы бар) жіберу арқылы радиологиялық зерттеу; г) гепатореография; д) компьютерлік топография; ж) канды, зондпен алынған ішек сұйығын биохимиялық əдістермен зерттеу; з) клиренс—əдіспен арнайы заттар жіберіп осы заттардан тазару коэффициентін анықтау; и) иммунологиялық əдістермен зерттеу; к) пункциялық биопсия, биоптатты гистологиялық жолмен зерт- теу. Бауырдың қызметі. Өткен ғасырда Л. Людвиг бауырды «орга-низмнің орталық лабораториясы» деп атады. Өйткені: Бауыр ет шығарып (тəулігіне 1 л), ас қорыту процесіне қа-тысады (өт өндіру қызметі). Бауырды зерттегенде ең алдымен оның осы қызметіне көңіл аударған жөн: сары ауру бауыр қыз-меті бұзылуының негізгі белгісі. Шванн (1844) тəжірибесінде жа-нуар денесіндегі барлық өтті сыртқа шығарып жібергенде ол өліп қалған. Өттің адам дёнесіне тигізетін əсері (астың əсіресе майдың дұ-рыс қорытылуы, ыдырауы, ішек-қарын жиырылуы, астын. қарын-нан ішекке ауысуы т. б.) туралы осы тараудың тиісті бөлімдерін- де айтылған. Бауырда гисто-гемалық жəне гемато-лимфалык, тосқауылдар өткізгіштігі күшті дамыған, сондықтан да бауыр лимфа түзілуі процесіне қатысады. Негізгі лимфа коллекторы — кекірек өзегі лимфасының көбі бауырда түзіледі. Онда белок көп болады. Бауьір зат алмасуына қатысады: гликоген түзіледі, инсулин əсерінен глюкоза гликогенге (гликогенез) айналады. Мүнда гли-коген басқа заттардан да (белок, май) түзіледі (глюконеогенез). Бауыр гликоген депосы, бұл энергия қажеттігіне байланысты. Гликогендік процесс нəтижесінде канда глюкоза кебейеді де оны басқа тканьдер пайдаланады. Бауыр белок алмасуына (негізгі жəне соқғы) катысады: а) ішектен қақпа венасына өткен улы заттар бауырда бейтарап-танады (уытсызданады); ə) амин қышқылдары дезаминденіп, одан босаған аммиактан мочевина түзіледі, яғни бауыр мочевина өндіру қызметін атқарады (аммиак мочевинадан əлдеқайда уыт-ты); б) бауырда осы ағзаның өзіне ғана тəн белоктар, қан белок-тары (альбумин, глобулин фибриноген) түзіледі, бұлардың біра-зы бауырда қор ретінде сақталады; в) гуанидинсірке қышқылы метилденіп ,креатин түзіледі. Бауырда кан ұюына катысатын көптеген белоктар мен олардың компонеттері — протромбин, фиброноген, проконвертин, проакцелерин, V, XI, XII, XIII факторлар, сондай-ақ гепарин, антитромбин, антиплазмин т. б. қан ұюына қарсы тұратын жүйе--лердің компоненттері түзіледі. Бауыр май алмасуына қатысады: оның тотығуы нəтижесін-Де кетондық заттар (ацетон, ацетосірке қышқылы р -г- о-ксимай қьшқылы) пайда болады; мұнда сондай-ақ .триглицерид (əдетте бейтарап май кышқылдарынан), фосфолипид, липопротеидтер түзіледі. жүктеу/скачать 0,67 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|