М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан
жүктеу/скачать 0,67 Mb.
|
Адам және жануарлар физиологиясы УМКД
ТамақтануТамақтану организмнің қалыпты жағдайда тіршілік етуін, оның денсаулығын жəне еңбек ету қабілетін қамтамасыз ететін маңызды фактор. Тамақтану жəйлі ғылымды нутрициология дейді. Қазіргі заманда тамақтануды түсіну өте қиын. Үйткені тағам-ның түсуі, қорытылуы, сіңуі организмнің, оны өз қажетіне жара-туы өте күрделі процесс. Тағам организмнің жұмсаған энергия-сың толықтыру, өлген клетка мен тканьдерін қайта қалпына кел-тіру жəне барлық дене кұрамына кіретін мүшелердің қызметін реттеуді қамтамасыз етеді. Организмге қажетті энергия жəне қүрылыс (пластикалық) ма-териалдар тағам қүрамымен күнделікті ү.здіксіз сырттан түсіп тұруы шарт. Тамақтану процесі жүйке жəне гуморальдық жолмен реттеледі. Осы өте күрделі тамақтану процестерімен қатар орга-292 низмнің сол тамақты іздеп табу тəртібін қамтамасыз ететін жүйе 0ар — оны фунщиональдық тамақтану жүйесі деп атайды. Бұл функциональдық тамақтану жүйесініқ бір қатар кезенде-рі алдыңғы тарауларда толық., əрі түсінікті түрде қаралған (ас корыту, зат жəне энергия алмасу, вегетатив жəне орталық жүйке жүйесі). Жас ерекшеліктеріне, дененің жалпы салмағына жынысына, атқаратын қызметіне, қоршаған ортаға қарай, əр адамға тəн белгілі бір мөлшерде, құрамда қажетті белок май, көмірсу, ми-нерал заттары жəне витаминдері бар тағам қажет. Қазіргі уа-кытта тағамның құрамы жəне ондағы калория мөлшері жақсы зерттеліп анықталған, соның нəтижесінде əр адамға қажетті тəу-ліктік тамақ мөлшерін жұмсалған энергия мөлшерше сəйкестен-діріп қабылдауға болады. Тамақтанудың қазіргі ғылыми •Лориялық негізі ретінде МҒА академигі А. А. Покровскийдің айтып ұсынған, теңдік концепци-ясын жатқызуға болады. Ал бұл теорияны кеңейтіп, нақтылы əртүрлі жағдайларда біздің еліміздің белгілі бір аудандарында қалай пайдалану керек екенін МҒА академигі Т. М. Шарманов зерттеп ұсынған. Осы қонңепцияға байланысты тамақ құрамында организм тіршілігі үшін қажетті мөлшерде, белгілі бір қатынаста энергия, белок, көмірсу май, витамин, минерал заттары, су болуы кажет. Сонымен қатар басты көңіл алмастырылмайтын тамақ құрамына аударылады. Бұл тамақ құрамы организмде ферменттер .жүйесі- мен жасалмайды (синтезделмейді), сондықтан да олар желінетін аспен сырттан енгізілуі шарт. Тамақтың мұндай қоспасына алмастыруға болмайтын амин қышқылдарынан валин, лейцин т. б., май қышқылдарынан қанык-паған май қышқылдары жəне витаминдер, жатады. Алмастыруға болмайтын амин қышқылдары арнайы белок синтезі үшін пайдаланылады, əрі түрлі гормондар жəне нейро-' медиаторлар синтезделетін бастапқы қоспа (тироксин, адрена-пин, ацетилхоли» т. б.)- Көп қаінықтыірылмаран май қышылда-ры (олеин, орехиндон т. б.) биологиялық мембрана құрамына кіретін негізгі бөлік, олар простогландин, нейропептид т. б. био-|іогиялық белсенді заттар жасалатын негізгі қажетті материал. , Қажетті энергия мөлшерінің деңгейі организмдегі негізгі ал-гласу мен атқаратын жұмыс тəртібіне байланысты энергия шығы-ны арқылы анықталады. Атқаратын жұмыс неғұрлым ауыр, əрі тез орындалса, соғұрлым тамақта қоректік заттар мелшері көп болуы қажет. Организмге құрамында саны жағынан энергия мөлшері тым яемесе аз тамақ заттары зиян келтіреді. Құрамында артық кало-РИЯ мөлшері бар тамақ (дене қимылы темен болса), семіздікке экеледі, соньщ нəтижесінде əртүрлі мүшелердің, жүйелердің жұ-"*ыс қабілеті темендеп, тіпті уақытынан бұрын қартаюға əкеліп эғады. Тəуліктік тамақтанудьщ жоғарғы (оптималдық) мөлшері анықталған, онда жас ерекшелігі, жыныс, энергия жұмсалу мөл-шері т, б. көрсеткіштер есепке алынған. Ересек адамдарда, са-лыстырмалы жеңіл дене қызметін жасағанда тəулігіне 80—ІӨО г, орташа ауыр кызмет атқарғанда 1 ІОг-120 г, ауыр дене қызметін атқарғанда — 130—160 г белок қажет. Балаларда қажетті белок мөлшері, олардың жас ерекшеліктеріне байланысты əртүрлі бо-лады. дене салмағының 1 кг есептегенде ересек адамдардан гөрі белок əлдөқайда көп пайда,ла<нылады, өйткені бала организмін-де даму, өсу процесі, белок биосиңтезі өте жоғары. Тамақ рацио- нында тəулігіне 70—80 г, егер энергия жұмсалу мөлшері жоғары болса — 100 г дейін май, жəне оның құрамында 50—60% жануар майы болғаны жөн. Тəуліктік көмірсу мелшері адам тамағында 400—450 г дейін болуы қажет. Жұмыс жəне тұрмыстық жағдайларға байланысты тамақ құрамының өзара қатынасы өзгеріп тұрады. Дені сау адам үшін оптималдық тамақтағы белок, көмірсу, майдың өзара каты-насы 1:1:4 жақын болады. Тамақ заттары жақсы сіңіріліп пай- даланылу ушін, оның құрамы жануар мен өсімдік тектес болға-ны дұрыс. Өсімдіктік зат көбіне шикі күйінде пайдаланып орга-низмді қажетті витамин, ферменттермен қамтамасыз етеді. Тамақ құрамында витаминдердің жетіспеуінен организмнің əртүрлі жұқ-палы ауруларға, сыртқы орта əсерлеріне қарсы тұруы төмендеп, арнайы аурулар пайда болады (авитаминоз). Əртүрлі витаминдерге берілетін анықтама, əрі организмдегі олардың ролі биохимия курсында тольіқ жан- жақты берілген. Адам денсаулығын сақтауда оптималдық дұрыс тамақтанумен қатар, тамақ ішу уақытын дұрыс белгілеу, энергия құндылығы, мөлшері, құрамы, тамақ ішуді ұйымдастыру жагдайы үлкен роль атқарады. Тамақты бір тəулікте 3—4 рет бөліп ішкен пайдалы екені анықталған. Қөпшілік ғалымдар тəуліктік тамақтың кебін ертеңгілік жəне түсте, ал кешкілік бір тəулікке қажет жалпы барлық жылу ка-лориясының үштен бір белігін қабылдау керек екенін айтады. Тамақ жақсы сіңіп, пайдаланылуы үшін құрамы, түрі əртүрлі, əрі дəмді дайындалып, тамақ ішетін жер таза, əдемі жиналған, адам тəбетін ашатындай үйымдастырылған болуы қажет. Əсіре-се мұндай жағдай, балалар тамақтануында ерекше орын алады. Қазақстан Республикасы Академиясының региональдыц зерт-т^у институты қызметкерлері, ғылыми зерттеліп, негізге алынған балалар жəне емдік маңызы бар тамақ түрлерін ұсынып отыр, əсіресе сүттен ашытып жасалатын жаңа туған балалар тамақ-. тарының («Балбебек,» «Балдырған», «Жігер» т. б.) құрамы жə-не ондағы биологиялық белсенді қорғаныс факторлары, ана сүті құрамына өте жақьш. жүктеу/скачать 0,67 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|