Мақалалар, баяндамалар жинағы
Ортақ елімізде татулық пен келісім болсын
жүктеу/скачать 3,09 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Языковое строительство в Казахстане и развитие национальных языков
Ортақ елімізде татулық пен келісім болсын Құрметті ағайын! Сіздерді Ұлыстың Ұлы күні – ұлы Наурызбен құттықтауға шын жүректен рұқсат етіңіздер. Қазақстан халықтарының мынау өткізіп отырған үлкен мәжілісі осы ұлыс күндерінде өтіп отыруының біз үшін үлкен мәні бар. Өйткені, бұл күндерде халықтар, адамдар бір-бірімен жақыңдасатын, дос болатын (тұрмыста бола беретін анау-мынау әңгімені кешіретін, достасатын) күндер. Сондықтан, Нұреке, осы күнге ыңғайлап бас қосуымызды өткізуіңіз, осы күнге байланысты Сіздің көтеріп отырған игілікті ісіңіз табысты болсын, ұзағынан болсын деген тілек айтамын. Бүгін, мен өзім енді ылғи да қазақша сөйлеуші едім, бірақ орыс тілінің ұлтаралық қатынас құралы ретінде қызметін бүгінгі күні өте жақсы пайдалануға болады ғой деп ойлаймын. Сондықтан, бір-екі ғана өзімнің пікірімді енді орысша жалғастырайын. Проблема языка всегда была сложной, тонкой, болезненной. Она, пожалуй, такой и осталась, несмотря на то, что за период получения суверенитета у нас в республике сделано немало шагов по улучшению языковой ситуации. Дело в том, что сложную языковую ситуацию мы сами (я имею в виду отдельных наших товарищей-коллег из числа интеллигенции, выступающих сейчас от имени народа как правозащитники) усугубляем, как и без того сложное положение языка.
Поэтому все зависит от нас самих. Мы иногда неправильно преподносим народу фактическое положение языка. В этой связи я хотел бы остановиться и дать справку, как языковед, о значении двух терминов: «государственное двуязычие» и «русскоязычные». В классическом понимании «двуязычие» – это знание, совершенно свободное владение двумя разными структурными языками. Ими могут владеть конкретные люди, отдельные социальные группы народов и народностей. В условиях многонационального Казахстана такими билингвами двуязычия являются многие народы, в том числе казахи и другие этносы, которые владеют своим родным и вторым языком. Попытаемся теперь перенести понятие «двуязычие» на государственную структуру. Государственное двуязычие требует от жителей, от всего населения республики знания, совершенства владения двумя языками, свободного
500 перехода с одного языка на другой. Возможно ли это? Мне кажется, это невозможно, потому что двуязычие именно с государственной точки зрения имеет совершенно иное социальное содержание. В условиях Казахстана, например, казахи, где-то около 99 процентов в той или иной степени владеют русским языком. Но можно ли об этом говорить относительно русскоязычных, русских людей? Мне кажется, нельзя. Если принимать такое положение в условиях Казахстана как государственное двуязычие, то получается фактически фикция. Поэтому мы все время пропагандировали, обьясняли необходимость двуязычия. Двуязычие – это два крыла дружбы. В данном случае мы имели в виду отдельных людей, а не целый народ. Поэтому неправомерно было бы использовать и это предложение, и различие выступления газет, журналов, а также отдельных людей, которые именно язык, безобидный термин двуязычия используют в совершенно иных целях для противопоставления казахского и русского народов.
Дело в том, что можно было бы принять это как англоязычные, тюркоязычные термины, они есть, но в условиях Казахстана это приобретает иной социально-политический смысл. Дело в том, что понятие двуязычия используется у нас как необходимость двух государственных языков. Но два государственных языка и двуязычие – это совершенно разные понятия. Это, во-первых. Во-вторых, второй термин касается русскоязычных. Воспользуясь именно счастливым случаем, в присутствии всех представителей народов Казахстана я хотел бы спросить у вас: кто себя считает русскоязычным? Мне кажется, термин этот совершенно не имеет лингвистического смысла, а приобрел политический смысл. Например, вчера в газете выступил Константин Зверев, который, будучи русским человеком, не считает себя русскоязычным. Также было множество официальных выступлений – татар, уйгуров, узбеков и других, которые не признают себя русскоязычными. Поэтому давайте уточним. Дело в том, что сегодня под русскоязычными некоторые политиканы преподносят нам 58 процентов населения Казахстана. Мне кажется, это совершенно неправильно. Поэтому, товарищи, собравшиеся здесь представители разных народов, давайте будем относиться друг к другу чутко, внимательно, знать друг друга не заочно, а в лицо, смотреть в глаза и понимать душу собеседника, только так мы наладим межнациональные отношения. Алматы. – Қазақстан. 1995. 87-89 б. 501 Языковое строительство в Казахстане и развитие национальных языков «Язык есть важнейшее средство человеческого общения» – так сформулирована В.И.Лениным роль языка как коммуникативного средства общения между людьми. Эту великую миссию язык может успешно выполнять только тогда, когда созданы для его свободного развития и функционирования все необходимые социальные условия. Именно поэтому, когда мы констатируем небывалый темп развития и расширения сфер функционирования языков малых и больших народов Советского Востока, то причину этого мы находим, прежде всего, в тех больших революционных переменах, небывалых социально- экономических, культурно-политических преобразованиях, которые произошли в нашей стране за годы советской власти. Языки народов Средней Азии и Казахстана накануне Великой Октябрьской социалистической революции находились на разных ступенях исторического развития. Но в целом «Советская власть получила от царской России запущенное языковое «хозяйство». (Исаев М.И.). Это видно даже из того, что из 130 народов и народностей России лишь 20 имели к тому времени более или менее разработанную письменность, преобладающая же часть среднеазиатских народов была неграмотной. Для ликвидации неграмотности потребовалось бы, по подсчетам некоторых деятелей просвещения царской России, не менее 4600 лет. Между тем строительство нового советского общества требовало активного участия в нем всех народов нашего многонационального государства, создания для них письменности и письменных литературных языков, быстрейшей ликвидации неграмотности всего населения, развития национальных литератур, приобщения широких масс народа к политической и государственной жизни. Успешное решение вопросов языкового строительства в нашей многоязычной государстве, в том числе и на Советском Востоке, стало возможным благодаря осуществлению ленинской национальной политики. Во всех резолюциях, партийных сьездах и практической деятельности советского правительства нашли и находят свое отражение ленинские идеи по национальному вопросу и языковому строительству – идеи полного равноправия всех народов и их языков, недопустимости
502 «ни одной привилегии ни для одной нации, ни для одного языка», беспрепятственного и всестороннего развития всех без исключения языков, обеспечения населения преподаванием на всех местных языках, содействия и помощи ранее угнетенным народам в создании ими письменно-литературных языков и т.д. В этой связи можно сослаться на исключительно важную резолюцию X съезда РКП(б) о языковом строительстве, принятую в 1921 г. Торжество ленинских идей в области языкового строительства можно проиллюстрировать на примере Советского Казахстана, где живут и трудятся представители более 100 национальностей: казахи, русские, украинцы, белорусы, уйгуры, корейцы, немцы, татары, узбеки, киргизы, азербайджанцы, балкарцы, армяне, грузины, башкиры, дунгане и др. Казахстан по существу представляет собой своеобразную «лингвистическую-лабораторию», где происходят сложные процессы взаимовлияния и взаимодействия языков, развитие и функциональная дифференциация национальных языков и т.д. В условиях Казахстана при наличии большого числа разноструктурных языков и равных численных соотношений говорящих на этих языках можно отметить четыре функциональных разновидности языков: а) русский язык, функционирующий как средство межнационального общения народов в республике; б) казахский язык – язык коренного населения, функционирующий в регионе республики на уровне национального литературного языка; в) языки численно значительных народов (уйгуров, корейцев, немцев и др.), функционирующие на уровне национально-литературных языков для представителей данного народа и региона их расселения; г) языки относительно малочисленных народов, живущих небольшим группами среди сплошного иноязычного массива. Ими являются преимущественно языки представителей соседних союзных республик: узбеков, киргизов, азербайджанцев, татар и др., сфера общественного функционирования которых или дифференцирована, или относительно ограничена. Если языки представителей разных народов в Казахстане дифференцируются в зависимости от степени и сферы общественного функционирования, то в отношении их структурного развития наблюдается много общего. Это объясняется, с одной стороны, наличием единых социальных условий и действием общих экстралингвистических факторов, а, с другой – законами внутреннего развития каждого языка и общеязыковой тенденцией к сохранению коммуникативной пригодности.
503 Необходимо рассматривать, вопросы
структурно- функционального развития казахского литературного языка как языка основного населения республики и уйгурского литературного языка как языка малой национальности по отношению к казахам, что, на наш взгляд, представляет интерес не только с точки зрения лингвистической науки, но и социологии. Исключительно велика роль русского языка в жизни многонационального Советского Казахстана. Благодаря русскому языку, ставшему не только языком межнационального общения, но в ряде случаев – вторым родным языком, разноязычное население республики получило возможность не только совместно трудиться, строить новое социалистическое общество, развивать науку, технику и культуру, но и успешно приобщаться к достижениям мирового прогресса. Потребность общения представителей разных национальностей в производственной деятельности, повседневной и культурной жизни не только повышает роль русского языка, но и требует более активного его освоения, что в конечном счете содействует развитию двуязычия, а иногда и иноязычия. В зависимости от комплекса факторов этно- лингвистического, социально-демографического порядка двуязычие у билингвов в условиях нашей республики приобретает самый различный характер. Благотворное влияние русского языка испытывают все языки народов Казахстана. Но в зависимости от выполняемой функциональной роли и структурной развитости влияние это проявляется далеко не равномерно. Что же касается влияния русского языка на более развитый в функциональном и структурном отношениях современный казахский литературный язык, то оно выражается не только в пополнении его словарного состава и усовершенствовании отдельных структурных элементов, активизации лексико- грамматических моделей словообразования, дифференциации литературных стилей, но и в тенденции исчерпывающего использования его собственных ресурсов и всестороннего развития всех потенциальных возможностей. Русский язык в поступательном развитии казахского языка и языков других народностей республики выполняет роль не только источника обогащения словарного запаса русизмами, но и посредника, через который в эти языки проникает множество международных терминов и слов, благодаря которым 504 происходит сближение национальных языков и вырабатываются некоторые общие интернациональные черты, особенно в их терминологической лексике. Опыт языкового строительства в Советском Казахстане может служить ярким примером свободного развития национальных языков малых и больших народов Советского Союза.
Үстіміздегі жылы майда КПСС Орталық Комитетінің Саяси Бюросы одақтас республикалардың жалпы білім беретін мектептері мен басқа да оқу орындарында орыс тілін оқып-үйретуді жақсарту жөніндегі қосымша шаралар туралы мәселені талқылады. Совет адамдары ұлтаралық қарым-қатынас құралы ретінде ерікті түрде қабылдаған орыс тілінің маңызы арта түскенін атай отырып, Саяси Бюро лениндік ұлт саясатын мүлтіксіз жүзеге асырудың нәтижесінде біздің елімізде қоғамдық өмірдің барлық жақтары интернационалданып, ұлттық мәдениеттердің бірін-бірі өзара байытып, гүлденіп келе жатқанын ерекше атап көрсетті. Біздің партиямыз көп ұлтты Отанымыздың барлық халықтары өкілдерінің ана тілдерімен қатар орыс тілін еркін меңгеруі үшін объективтік қажеттілігін ерекше атап көрсетеді. Партия сөзі ең алдымен ұлттық республикалар жастарына арналған, оларға ұлы Лениннің тілін терең оқып-үйрену және тану үшін қажетті жағдайдың бәрі жасалған және алдаңғы уақытта да жасала береді. Барлық ұлттар мен халықтардың тілі мен әдебиеті жан-жақты және тең праволы дамуы үшін кеңінен серпін алған, орыс тілі ұлтаралық қатынас құралы ретінде өзінің тарихи міндетін табысты орындап жатқан біздің көп ұлтты еліміздің жағдайында ұлы орыс тілін еркін меңгеру туралы мәселенің қойылуы лениндік ұлттық тіл саясаты дамуының жаңа кезеңін, мемлекетіміздің қоғамдық өмірдің барлық жақтарын интернациоландыру, ұлттық мәдениетті өзара байытып, гүлдендіру жөніндегі қамқорлығының тағы да бір жарқын көрінісін бейнелейді. Совет өкіметінің алғашқы декреттері – бітім және жер туралы декреттері, Карл Маркс пен Фридрих Энгельстің шығармалары орыс тілінде жарияланды. Бұрынғы патшалық Россияның барлық халықтарының одан өз сүйінішін көруі кездейсоқ емес.
505 Совет өкіметінің алғашқы шағында В.И.Ленин барлық халықтардың ұлы орыс тілін үйренуі үшін қажетті жағдай жасауды талап етті. Аса ірі көп ұлтты мемлекетті құру қажеттігі, ұлттардың жақындасуы және одан әрі қосылуы туралы айта отырып, Владимир Ильич бұл шынайы демократиялық және интернационалдық негізде, барлық шағын және үлкен ұлттық тілдердің толық тең праволылығы және олардың еркін дамуы мүмкін екенін атап көрсетті. Ол өзінің оппоненттеріне жауап бере отырып, былай деп жазды: «Тургеневтің, Толстойдың, Добролюбовтың, Чернышевскийдің тілінің ұлы да құдіретті тіл екенін сіздерден гөрі біз жақсы білеміз. Біз Россияны мекендеп отырған қандай да болсын барлық ұлттардың езілген таптарының арасында мүмкіндігінше неғұрлым тығыз қарым-қатынас және туысқандық бірлік арнауын сіздерден гөрі көбірек тілейміз. Сондықтан біз, әлбетте, Россияның әрбір тұрғынының ұлы орыс тілін үйренуге мүмкіндік алуын жақтаймыз. Біз тек бір ғана нәрсені: зорлау элементінің болғанын тілемейміз. Біз жұмаққа дүремен айдап кіргізгіміз келмейді. Өйткені, сіздер «Мәдениет» туралы қаншама әсем сөздер айтсаңыздар да, міндетті мемлекеттік тіл – зорлаумен, күштеп енгізілетін нәрсе. Біз ұлы да құдіретті орыс тілі өзін кімнің болса да таяқтың күшімен үйренетін болуын керек етпейді деп ойлаймыз. Өзінің өмірі мен жұмыс жағдайларына қарай орыс тілін білуге мұқтаж адамдар оны таяқтың күшінсіз де үйренеді». Біздің еліміздегі тіл құрылымының бүкіл барысы В.И.Лениннің кемеңгер көрегендігін көрсетті және оның идеяларының өміршеңдігін толық қуаттады: біздің еліміздің барлық халықтары ұлы орыс халқының тілін ұлтаралық қатынас құралы ретінде еркін таңдап алды және ол өзінің құрметті міндетін табысты орындап келеді. «Өзінің өмірі мен жұмыс жағдайларына қарай...» Көсемнің бұл пікірі бүгінгі күнде нақтылы әлеуметтік мазмұнмен барған сайын толыға түсуде. «Известия» газеті (1982 жылғы 16 август) СССР халықтарының 63 тілінде сөйлейтін 250 мың жаңа қоныстанушы Маңғышлақ жарты аралында берік орныққанын атап көрсетті. Олар бір-бірімен қандай тілде сөйлеседі деген сұрақ туады. Қазақстанның осы мүйісінде де туысқандық пен ынтымақтастық тілі, орыс тілінің рөлі, оның мейлінше қажеттілігі де өте айқын көрінді. Қазіргі уақытта біздің елімізде халықтың 80 проценті орыс тілін еркін меңгерген. Соңғы екі халық санағы арасындағы 9 жыл ішінде (1970 және 1979 жылдар) орыс тілін екінші тілі ретінде еркін меңгеретін орыс емес ұлт адамдарының тобы 20 миллионға жуық
506 өсті, ал оның орыс емес халықтардың жалпы саны бойынша үлес салмағы 37 проценттен 49 процентке дейін көбейді. Бүгінде орыс тілі туралы сөз қозғай отырып, оның айрықша өскен халықаралық беделін атап өтпеуге болмайды: орыс тілі мен әдебиеті оқытушыларының Халықаралық ассоциациясының (МАПРЯЛ) құрылуы осы жайлы бейнелейді. Бүкіл дүние жүзінде 500 миллионнан астам адам оны қайсыбір дәрежеде меңгерген. Орыс тілін білу бүгінде дүние жүзінде тарайтын информациялардың үштен екі бөлігіне жол ашады. Советтік Қазақстанның бұл бағытта орыс тілінің халықтың барлық жіктерін қамти отырып, кеңінен таралуының тамаша үлгісін беретіні баршаға мәлім. Біздің еліміздің басқа халықтары сияқты қазақ халқы орыс тілін соншалықты жақсы меңгеріп, дана Абай мен қазақ халқының басқа да ұлы ағартушылары өз кездерінде арман еткен білім шыңдары мен адамзаттық прогреске көтеріліп келе жатқанын шынайы мақтаныш етеді. 1979 жылғы халық санағы мәліметтері көрсеткеніндей, қазақтардың жалпы санының 52,3 проценті өздерінің орыс тілін еркін меңгеретіні туралы мәлімдеді, ал революцияға дейінгі Қазақстанда оны білетін адамның өзін табу қиын еді. Буржуазиялық насихат кейбір цифрларды атай отырып орыс тілін еркін оқып үйренудің өзге тілдерді, оның ішінде қазақ тілін дамытуға залал келтірмейтініне айғай болып цифрлар туралы әдейі үндемейді. Достарымыз ғана емес, сондай-ақ шетелдердегі қастарымыздың өзі шын мәнінде достық пен туысқандық, ғылым мен техника, мәдениет пен интернационалдық тәрбие тіліне айналған орыс тілін меңгеруге совет адамдарының терең құлшынысын мойындауға мәжбүр болды. Осының бәрі СССР халықтарын күштеп орыстандыру деген жалған түсініктерге жол бермейді. Тіл процестерінің диалектикасы мынадай: орыс тілін қолдануды өрістетумен қатар республикаларда ұлт тілдері мен ұлттық мәдениет одан әрі гүлденіп өзара байланысты осы екі процесс бір жағынан, совет халқының біртұтас интернационалдық мәдениеттің одан әрі өркендеуі мен нығаюына, екінші жағынан – барлық ұлттар мен халықтар мәдениетінің гүлденуіне бастап келеді. Біздің елімізде тілдердің тең праволы дамуы үшін барлық жағдай жасалды. Егер Совет өкіметі жылдары еліміздің 40-тан астам ұлттары мен халықтары тіл үшін берік негіз – жазу мен грамматиканы алса, қайдағы зорлық туралы қандай сөз болуы мүмкін. Көркем әдебиет 89 тілде жазылады,
507 .......... тілде жұмыс істейді, телевизия мен радио хабарлары 67 тілде жүргізіледі. Біздің республикамызда журналдар мен газеттер қазақ, орыс, ұйғыр, неміс, корей, өзбек тілдерінде шығарылады. Сабақ ана тілінде оқытылатын мектептер мен жоғары оқу орындарының факультеттері жұмыс істейді. Тұрғылықты халықтар арасында орыс тілінің кеңінен таралуы қазақ тілінің дамуына игі ықпал жасады және жасап келеді. Оның сөздік қоры күрт өсті, көркем-публицистикалық мүмкіндіктер байыды. «Халқымыз орыс тілі арқылы дүние жүзілік мәдениеттің асыл қазынасын пайдалана отырып, – деп атап көрсетті КПСС Орталық Комитеті Саяси Бюросының мүшесі, Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші секретары Д.А.Қонаев жолдас, – рухани жағынан өсті, үлкен қоғамдық категориялармен ойлайтын болды, оның ой-өрісі өлшеусіз кеңейді. Ал мұның қазақ тілін де байытқаны, сөйтіп оның жаңа, бұрын болып көрмеген әлеуметтік, саяси және мәдени ұғымдарды қолданатын болғаны өзінен өзі түсінікті. Қазақ тілінің сөздік құрамы ешқашанда қазіргідей мол болған емес, қазақ тілінде ешқашанда қазіргідей көп кітап, газет және журнал басылып көрген емес». Бүгінде техникасыз, оны басқаратын мамандар мен жұмысшыларсыз өмірімізді елестетуге болмайды. Дүниежүзілік ғылымның барлық жетістіктерін игеру үшін орыс тілін білу сонша қажет, өйткені дүние жүзі халықтарының анағұрлым маңызды ғылыми еңбектері бұл тілге аударылып қана қоймай, осы тілде үздік еңбектер жасалды, оларды білмейінше ғылымның өзінің, өнеркәсіп пен техниканың одан әрі дамуы мүмкін емес. Бүгінде одақтас республикаларда ашылған аса ірі жаңалықтарды ескермей ғылым жетістіктері жайлы айтуға болмайтынын атап көрсету керек. Орыс тілін оқып-үйренуді жақсарту – біздің еліміздің қорғаныс қабілетін нығайтудың, біздің Армиямыз бен Флотымыз жауынгерлерінің жүктеу/скачать 3,09 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|