М.Қанабекова
Диалектілік бірліктердің стильдік қолданысы
жүктеу/скачать 2,23 Mb. Pdf көрінісі
|
| Диалектілік бірліктердің стильдік қолданысы
Диалектизмдер – жалпыхалықтық тілдің нормасынан ауытқыған, белгілі бір аймақта ғана қолданылатын, таралу шегі бар тілдік бірліктер. Бұлардың әдеби тілде қалыптасқан нұсқалары бар: құдағай (жергілікті) – құдағи (әдеби); маңлай (жергілікті) – маңдай (әдеби); жылқыдар (жергілікті) – жылқы- лар (әдеби); бопа (жергілікті) – бөпе (әдеби) – вокзалдан қарсы- ладым (жергілікті) – вокзалдан қарсы алдым (әдеби); жұмысқа түстім (жергілікті) – жұмысқа шықтым (әдеби); әпше (жергі- лікті) – әпке (әдеби); шәш (жергілікті) – шаш (әдеби); чакыр (жергілікті) – шақыр (әдеби) т.б. Көптеген әдеби тілдер халық тілінде бар бірнеше диа- лектінің біреуінің негізінде жасалғанда, ол диалектінің таралу аумағы, тіл байлығы жағынан басқа диалектілерден елеулі ар- тықшылықтары бар. Сонда да халық тілі негізінде жасалған қазақ әдеби тілі диалектизмдерден қашпай, халық тілінде бар говорлық құбы- лыстарды керегіне жаратады. Ондайлар саналы түрде әдеби тіл байлығын молайту үшін жасалса (жүйек, сүдігер, тоған, зембіл, наубай, собық, дақыл, атыз, жүгері т. б.), кейде тілде бар нәр- сені сұрыптай алмай, кейбір жазушылар өздеріне үйреншікті (өз ауылында бар) сөздерді талғаусыз қолдана береді. Мұндай әде- би норма деп танылмайтын сөздерді көркем шығармалардан жиі кездестіреміз. Ондай тілдік құбылыстың орынды-орынсыз жұм- салу мәселесін сөз еткен ғалымдардың бірі – С.Аманжолов «Вопросы диалектологии и истории казахского языка» кіта- бында Қазақстанның оңтүстік, батыс аймақтарынан шыққан ақын, жазушылардың шығармаларынан тілдік деректер келтіре отырып, жан-жақты талдау жасаған. Ш.Сарыбаев, Ж.Досқараев сынды диалектолог-ғалымдар да диалектизмдердің автор сөзде- рінде орынсыз қолданылуына көптеген дәлелдер келтіреді. Мұн- дай уәжсіз қолданылған, түсініксіз жергілікті сөздер кез келген жазушылардан, әсіресе Д.Досжанов, Т.Әлімқұлов, Х.Есенжанов, Б.Алдамжаровтан т.б. кездеседі. Бастысы – көркем әдебиетте қолданылған диалектизмдердің жұмсалу уәжі, мақсаты болу керек. Мәселен, көркемдік бейне тудыру мақсатымен кейіпкер тілінде орынды, уәжді қолданылған диалектілік ерекшеліктерді М.Әуезовтің «Білекке білек» повесінен аңғаруға болады: - Бірақ оралып, буынып қалады-ау, тыпыршыған қараң- қағыр. - Оны мен бүйтіп қоймаймын. Жиішкертем. - Бұдан артық қаяққа апарам сені? - Қанша үрмет қысам да бомай-ақ қойдың ғой, жүдә! Мұнда Түлкібас өңірінің қазақтарын өзгеше мәнерде сөй- летеді. Осындағы диалектизм, қарапайым сөздердің барлығы қысқартылып, дыбыстық құрамы өзгертіліп жұмсалған: қараң- қағыр – қараң қалғыр, жиішкертем – жіңішкертемін, қаяққа апарам – қай жаққа алып барамын, үрмет қысам – құрмет қылсам. Сөйтіп, жергілікті тіл ерекшеліктерін кейіпкер тілінде белгілі бір стильдік құбылыс ретінде қолдануда ерекше эстети- калық мән болады. Стилистика талабы – осындай бірліктердің көркемдік қызметін эстетикалық талғамға сай қолдану. Демек, диалектілік бірліктер – көркем бейне жасаудың тілдік материалы ретінде көркем мәтіндерде түрліше мақсатта жұмсалады. Мысалы: Еденге төселген ашық бояулы, машақат өрнекті алаша мен терезелерге ұсталған мәнерлі перделер де үй сәнін айрықша молықтыра түсетіндей. Бір бұрыштан жар- қырауық үлкен әбдіре көрінеді; Қай шұқанаққа апарып тастайды? Қай ұшпаққа шыға- рады? Сонау төменде көк сілемік мұнар басып Есілдің көк ар- насы жатыр (С.Шаймерденов). Алғашқы сөйлемде машақат сөзі түсіндірме сөздікте екі мағынаны білдіреді. 1. Қиындық, ауыртпалық. 2. Шым-шытырық. Ал машақат өрнекті алаша тіркесінің қолданылу мәні өрнегі шым-шытырықты, әсемделген деген мағынада беріліп, жазушы алаша өрнектерінің әдемі өріл- генін бейнелеп көрсетеді. Әбдіре сөзі – Солтүстік Қазақстанда, сонымен қабат елі- міздің шығыс өңірінде жиі қолданатын, жүк қоятын немесе ішіне зат салатын арнайы ағаштан жасалып, әшекейленген сан- дықтың бір түрі. Автор қазақ қыздарының сол заманға лайық сән-салтанатын көрсету үшін орынды қолданған. Қаламгер ұлттық нақышты да шебер түрде жеткізе білген. Сілемік диалектісі – сирек, арасы ашық немесе болар- болмас қабат деген мағынаны білдіреді. Шығыс өңірінде сілемік сөзі жұқа деген сөздің де орнында қолданыла береді. Автор қолданысында сілемік сөзі болар-болмас деген мағынада табиғат бояуын ашуда жұмсалған тәрізді. Әнтек қабағын тыжырады; Басын бір жаққа әнтек бұ- рып тастап, бүйрек бетінің бұлшық еттерін, иығын, алшақ кеудесін, қала берді бүкіл быртық денесін селкілдетіп ұзақ кү- леді (С.Шаймерденов). Әнтек сөзінің түсіндірме сөздікте мынадай мағыналары көрсетілген: болар болмас сәл ғана, аз ғана; онша лайықты бол- майтын орынсыз ағат. Жазушы тілінде бұл келтірілген мысал- дардағы әнтек сөзі сәл, баяу сөздерінің мәнінде жұмсалып, кейіпкер бейнесін аша түсуде ұтымды қолданылған. Ал бірқатар авторларда өз баяндауында жергілікті сөз- дерді қолданудың мәні керісінше болады. Сөйлемдегі айтар ой- дың мазмұны жеткілікті түрде түсінікті бола бермейді: Әлігі мекендердің есік-терезесін қайсыбір жұлмыт ұрлап тыншыт- пай жүр. Сан дөңбекшіп, көзі сәтке ілінсе…, ояна кетсе, сол бір мезі төсек, қисайып жатып ықылым дүниені ойша кезесің (Д.Досжанов. Зауал). жүктеу/скачать 2,23 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|