М.Қанабекова

стильдерден көркем стильдің өзіндік даралық ерекшелігін көр-
сетеді. Қазіргі таңда халықтың рухани дамуына өз туынды-
лары арқылы үлес қосқан сөз шеберлерінің тілін зерттеу, 
стильдік дәстүрлерін саралау арқылы көркем әдебиет стилінің 
қаншалықты дәрежеде дамып, байып отырғандығын анықтай 
аламыз.
Орыс тіл білімінде көркем әдебиет стилі, әдеби шығар-
маның тілі, сөз қолданысына байланысты алғашқы ғылыми-тео-
риялық тұжырымдардың негізі В.В. Виноградов, А.А.Потебня, 
Г.О.Винокур, Б.В. Томашевский, В. Гумбольдт, В.А.Маслова, 
Ю.С.Степанов зерттеулерінде қаланғаны белгілі. Көркем әде-
биет тілі мен стилінің теориялық зерттеудің жеке саласы ретінде 
қарастырылып, оның ғылыми негізделуі аталған ғалымдардың 
еңбектерімен тығыз байланысты. Көркем әдебиет тілін зерт-
теудің күрделілігін кезінде В.В.Виноградов орынды ескеріп, 
көркем әдебиет тілін зерттеуді әдебиеттану мен тіл ғылым-
дарының аралығындағы, екеуімен де тығыз байланысты, бірақ 
өз алдына жеке ғылым саласы ретінде қарастыруды ұсынған 
болатын. Ғалым көркем әдебиет тілін ең кем дегенде екі ас-
пектіде зерттеу қажеттігін айтады: 1) әдеби тілдің тарихын білу 
тұрғысынан; 2) көркем әдебиеттің өзіндік ерекшелігін, өзіндік 
болмыс, табиғатын түсіну тұрғысынан; ол әсіресе, көркем әде-
биет тілін осы екінші тұрғыдан қарастырудың міндетін айқын-
дайды.
Сондай-ақ көркем әдебиет стиліне ерекше көңіл бөлген 
орыс ғалымдары В.Г.Белинский, А.А.Потебня, Г.О.Винокур 
көркем шығарманың поэтикасын қарастырып, оның түрлі 
құрылымдық сипатын танудың әр түрлі бағыттарын ұсынған.
А.А.Потебняның
17
пікірінше, поэтикалық шығармада сөз өзінің 
ішкі формасы арқылы символдық мәнге ие болады, сол арқылы 
адам санасында поэтикалық образ қалыптастырады. 
Қазақ тіл ғылымында көркем әдебиет тілі мәселелері, 
оның теориялық негіздері А.Байтұрсынұлынан бастау алып, 50-
жылдары М.Балақаев, М.Әуезов, Қ.Жұмалиев т.б. ғалымдар 
тарапынан негізі қаланған бұл сала алғашқыда жекелеген 
17
Потебня А.А. Эстетика и поэтика. М., 1976, с. 28 

жазушылардың тіл ерекшеліктерін анықтау, сараптау тұрғысы-
нан қолға алынса, кейін жалпы теориялық және нақты тәжіри-
белік ізденістерге ұласты. Р.Сыздық, З.Қабдолов, З.Ахметов, 
Е.Жанпейісов, М.Серғалиев, Х.Кәрімов, Р.Бердібай т.б. ғалым-
дардың еңбектері арқылы зерттеулер ауқымы кеңейіп, бірқатар 
ғылыми бағыттағы тың тұжырымдармен толықтырылып, дамы-
тыла түсті. Қазіргі таңда көркем әдебиет стиліне қатысты ой-
пікірлер мен теориялық мәселелердің сипатталуы тіл ғылымын-
дағы 
Н.Уәли, Ж.Манкеева, Г.Смағұлова
, С.Сатенова, И.Айбарша, 
Г.Мұратова, Г.Әзімжанова, т.б. зерттеушілердің іргелі зерттеу-
лері арқылы жаңаша игеріліп, жан-жақты қарастырылуда. 
Демек, қазақ тіл білімінде де көркем стильдің табиғатын терең 
тану үшін соны ғылыми бағдарлар мен жаңа бағыттағы зерттеу 
жұмыстары негізгі ұстанымға айналып, тілді тұтынушы көркем 
сөз зергерлерінің тілдік тұлғасын когнитивтік, прагматикалық 
лингвомәдениеттану тәрізді деңгейлік құрылымдарда айқындау 
белсенді сипат иеленіп отыр. Көркем әдебиет стиліне қатысты 
«автор бейнесі», «тілдік бейне», «тілдік тұлға», «ғаламның тіл-
дік бейнесі», «тілдік дискурс» сияқты мәселелерді зерттеуде 
қазақ тіл ғылымында біршама үрдіс қалыптасып, тәжірибе жи-
нақталуда.
Кезінде А.Байтұрсынұлы, М.Әуезов сияқты ғалымдар 
көркем әдебиет тілі туралы арнайы зерттеу жасамағанымен, сөз 
өнерінің көркем тілдік материалы туралы құнды ой-пікірлер 
білдірген. А.Байтұрсынұлы: «Тіл қисыны дегеніміз – асыл сөз-
дің болатын заңдарын, шарттарын танытатын ғылым, лебіз ғы-
лымының мақсаты асыл сөздердің асыл болатын заңдарын біл-
діріп, түрлерін танытып, әдебиет жүзіндегі өнерпаздардың шы-
ғарған сөздерінің үлгі-өнегелерімен таныстырып, сөзден ше-
берлер не жасағандығын, не жасауға болатындығын көрсету» 
деп
18
, «тіл қисыны» мен «лебіз ғылымын» бірлікте алу арқылы 
ғана көркем шығарма табиғатын терең тануға болатындығын 
орынды пайымдайды. 
Көркем әдебиет стилистикасын зерттеуші ғалымдар 
Р.Сыздық, М.Серғалиев көркем әдебиет стилінің өзіндік ерек-
18
Байтұрсынұлы А. Тіл тағылымы. А., 1992. –156 б. 

шеліктері, стильдер жүйесінде алатын орны жайында өз ойла-
рын айтып, тың теориялық ізденістерге барады. Бұл салаға қа-
тысты жалпы тіл ғылымында әрқилы пікірлердің болғандығын 
баса айтады: «Стилистердің бір тобы (Л.Н.Максимов, 
Н.М.Шанский, Н.А.Мещерский т.б.) көркем әдебиет тілін 
функционалды стильдерден тыс, мүлдем бөлек тілдік құралдар 
жүйесі деп қараса, енді бір тобы Л.Х.Будагов, А.И.Ефимов, 
Д.Э.Розенталь, А.Н.Гвоздев т.б. ғалымдар көркем әдебиет стилін 
басқа стильдермен «терезесі тең», себебі көркем әдебиет те тіл 
қолданудың аясы болып табылады әрі әлеуметтік қызмет ат-
қаруға қатынасады, ал эстетикалық қызметі сол әлеуметтік қыз-
меттің бірі деп санайды»
19
.
Көркем әдебиет стилі – тарихи тұрғыдан ерте қалыптас-
қан функционалды стильдің бір түрі. Оның пайда болуына 
ықпал еткен негізгі арналары: XV-ХІХ ғғ. аралығындағы ақын-
жыраулар поэзиясы, фольклор тіліне тән өлең-жырлар, лири-
калық эпостар тілі, халықтың сөйлеу тілі, Абай, Ыбырайдан бас-
талған жаңа көркем әдебиет тілі. Көркем әдебиет стилі – проза, 
поэзия, драматургия салаларында жазылған көркем шығарма-
лардың тілі. Стильдің бұл түрінде сөздер екшеліп, сараланып 
қолданылады. Өмір фактілері шынайы образдар арқылы сурет-
телетіндіктен, ондағы дәстүрлі де төлтума сөздер, көркемдегіш, 
бейнелегіш құралдар стильдік мақсатта жұмсалады. Зерттеу 
еңбектерде айқындалғандай, көркем әдебиет стилінің өзіне тән 
ерекшеліктері бар. Соның ең бастысы – тіл байлығы, сөздік құ-
рамының молдығы. Авторлық баяндаудың құрылымына қарай, 
кейіпкерлердің іс-әрекет, болмысына қарай тілдің бар байлығы 
қолданылады: кәсіби, диалект сөздер, этнографизмдер, қара-
пайым сөздер мен жаргондар, сирек қолданылатын сөздер, та-
рихи, көнерген сөздер, окказионализмдер т.т. Мысалы: 
- Шал мен кемпірді өстіп анда-санда болса да жіберіп 

жүктеу/скачать 2,23 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: