Маралбек ермұхамет
жүктеу/скачать 5,92 Mb. Pdf көрінісі
|
Диссертация Маралбек Е.
| ұлғайған метафоралар деп аталады. Жыраулар поэзиясында ұлғайған мөлшерлік
метафоралар да көптеп кездеседі. Мыслаы, 1. Сен – жібексің, мен – жүнмін, Сен – сұлтансың, мен – құлмын (Шалкиіз жырау, Би Темірге бірінші толғау, 39 б.); 2. Кебеже қарын, кең құрсақ, Артық туған Абылай (Тәтіқара ақын, Кебеже қарын, кең құрсақ, 70 б.); 3. Кірмембес ауыр қолға бас болып, Күңіреніп күн түбіне жортқанмын! (Доспамбет, Айнала бұлақ басы тең, 32 б.). Берілген мысалдарда метафоралардың құрамы әртүрлі және түрліше мөлшер семантикасын білдіреді. Бірінші мысалда метафоралар бір ғана сөзден құралған. Мұнда заттың қалпын емес, заттың қасиетіне ұқсатып тұр. Зат бойындағы сапалық қасиеттер түрліше деңгейден құралатындықтан, «мөлшер» ұғымының қатарына жатады. Қасиет – құн. Мұндағы мөлшерлік шама абстрактілі болады. Олай болса, бұл метафораларда (тіке теңеу) «құн» ұғымы салыстырмалы түрде берілген. Жібек пен жүннің, сұлтан мен құлдың арасындағы сапалық айырмашылық пен құн өлшемі қандай болса, бұлардан туатын «құн мөлшері» ұғымы да сондай. Екінші мысалдағы кебеже қарын, кең құрсақ метафоралары анықтауыштық қатынаста екі құрамда берілген. Мұнда қарынның кебежелік, құрсақтың кеңдік сипаты тура мағынасында анықталып тұрған жоқ. Тіркес тұлғасы анықтауыштық қатынастағы тіркеске ұқсағанымен, кебеже мен қарын, кеңдік пен құрсақ ұқсатылып, ауыспалы мағынада салыстырылған. Сонда да метафораланудың басты нысаны ретінде оның сыртқы формасы, заттың қасиеті емес, «сыйымдылық» ұғымы алынып отыр. Яғни Хан Абылайдың кеңпейіл, көреген, қайырымды қасиеті көп «қазына» сақтайтын кебежеге, ал алаштың баласын алаламауы кеңдік ұғымына баланған. Тілдік қолданыста бар іштар (іші тар) сөзіне антоним мөлшерлік метафора «ішкең» (іші кең немесе кеңіш) болуы керек еді. Бірақ мұндай қолданыс тілде жоқ. Тәтіқара ақын тілдегі мұның қажетін «кең құрсақ» метафорасы арқылы бере білген. Әдетте халықтық танымда қарын тамақ сақтайтын, құрсақ ұрпақ өрбітетін ағза ретінде қабылданған. Кең құрсақ метафорасында Абылайдың үш жүздің баласын алаламай, ішке тартып, сыйдыра білген қасиеті айқындалып, сыйымдылық мөлшер ұғымдар арқылы беріліп отыр. Үшінші мысалдың бірінші тармағы метафора үш құрамды, екінші тармағы төрт құрамды болып келеді. Кірмембес ауыр қол метафорасындағы кірмембес сөзін ғалым Р.Сыздық мағынасын түсіндіру қиын сөздердің қатарына жатқызады. Бұл – шындық. Десе де, бұл сөз, біздің болжауымызша, қайтпас, қаһарлы, айбарлы (аскер) мағынасын беретін сияқты. Ал ауыр қол тіркесіндегі екі сөз де 157 ауыспалы мағынада. Ауыр сөзі – көп, мол, қалың ұғымдарын, қол сөзі – әскер, жасақ мағынасын білдіріп, қалың әскер, өте көп жасақ мағынасын береді. Әскер санының көптігі ауыр (салмақ) ұғымымен, әскердің өзі қару-жарақ ұстайтын қол сөзі арқылы метафораланған. Анықтауышты құрылымдармен келген кірмембес ауыр қол метафорасы образды, экспрессиялы бояуы күшті, «көптік» ұғымды білдіретін тілдік қолданыс болып шыққан. Ал күңіреніп күн түбіне жорту метафорасы төрт құрамды болып, пысықтауыштық қатынастағы етістікті құрылымдар арқылы берілген. Күн түбі сөзі оқырман санасында бірден шалғайдағы батып бара жатқан Күннің бейнесін ассоциациялайды). Ал күңіреніп жүктеу/скачать 5,92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|