“номиналистік  қате”  деуге  болады,  өйткені  бүл  көзқарас

дамуының 

барлық жолын түсіндірмей-ақ, феномендердің әр 

түрінің 

өмір кешуі мен өзара байланысының белгілі бір жағ- 

дайларын, 

шарттарын ғана іздей алады. Ақыр соңында, адам- 

нын рационалдылығы табиғаттың иррационалдылығына та- 

мырланған.  Табиғатты  зерттеудегі  эмпирикалық көзқарас 

біздерден  табиғи  қүбылыстарды  бар  күрделілігімен  жөне 

өзара  байланыстылығымен  түсінуге  үмтылуымызды  жөне 

төжірибеге 

алынған мәліметтерге зиян келтіретін қарапай- 

ым үйлесімді теорияларға шығуға үмтылмауымызды талап 

етеді.  Әйтпесе төжірибелік деректер мен жорамалдарды ес- 

кермеуден (мысалы,  қүбылыстардың барлық деңгейлерінің 

арасындагы байланыстарды)  адам ақыл-ойы өзінің дерек- 

еіздігінің  қүрбаны  болады  және  нөтижесінде  табиғат  пен 

өмірдін,  әу бастан-ақ түсіндіруі  мен  бағыттауы тиіс  қарқ- 

ынды мүмкіндіктерін жоққа шығаруға әкеп соқтырады.

5.  Қүбылыстар деңгейлерінің дербес әдістемесі

Ғылымды жіктеудің қазіргі теориясының маңызы (атап 

айтқанда,  Конт пен Спенсер жасап шығарған) дегеніміз — 

олардың Платон мен Аристотельден мүраға қалған ескі он- 

тологиялық жіктеуден  саналы түрде  бас  тартып,  оны таза 

эмпирикалықпен ауыстыруға үмтылыс жасау болды.  Конт- 

қа сәйкес,  органикалық емес,  яғни  физикалық  ғылымдар 

барынша қарапайым және өмбебап қүбылыстармен шүғыл- 

данады.  Олардан кейінгі,  физикалық ғылымдар зерттейтін 

қүбылыстардьщ бар екенін болжайтын биологиялық ғылым- 

дар барынша жекеше және күрделі. Ақырында бүлардан кейін 

органикалық ғылымдар зерггейтін мөліметтерді болжайтын 

әлеуметтік ғылымдар келеді.  Осылайша Спенсер қүбылыс- 

тардьщ үш деңгейі, атап айтқанда, органикалык емес, орга- 

никалық жэне шектен тыс органикалық (немесе әлеуметтік) 

арасында айырма жасады. Спенсер үшін шамадан тыс орга- 

никалық феномендер органикалық феномендердің әлеуметтік 

саладағы жалғасы ғана болды, демек,  сондықтан да алғаш- 

Қьіларын шамадан тыс органикальпс, процестің елдебір түріне 

Катыстырылған  ағзалар  (организмдер)  туралы  білім  бол- 

Майынша тану мүмкін емес.

Әдістемелік козқарас түрғысынан алғанда,  ғылымдағы 

еРархиялық эмпирикалық жікгеу біздерден “қажетгі жағ- 

и  мен “жеткілікті себеп” арасын ажыратуды талап етеді.

83

Құбылыстардың төменгі деңгейі жоғарғы деңгейдің пайда 

болуының кажетті жағдайы  болып табылады және  мүның 

барлығына карамастан жоғары деңгей төменгімен  “түсінді- 

рілмейді” жэне содан шықты делінбейді. Тәжірибелік көзқа- 

растан  алғанда,  жоғары  деңгей  феномендері  олар төменгі 

жағдайлардан тәуелсіз “болған” жагдайда алдын-ала зертте- 

ле алады, деңгейлер арасындағы қарым-қатынасқа синопти- 

калық көзқарасты осыдан  кейін  ғана білу мүмкін  болады. 

Жоғарғы деңгей, онда екеуіне де тән ортақ элеметтердің бар 

екеніне қарамастан, томенгіге саймайды.

Дегенмен  де  жоғарғы  деңгей  эмпирикалық  қызметтер 

мен күштерде, яғни шындықтың (нақтылықтың) төмснгілер- 

де  кездеспейтін  олшемдерінде  корінеді.  Ғылымның  даму 

деңгейіне қарай үздіксіздік қағидасы оз бойында екі тылы- 

ми пәннің мәліметтерін жэне оларды зерттеу әдістерін үйлес- 

тіретін аралық пәндердің, мысалы, биохимия сияқты, жаса- 

луына  бастайды.  Табиги  феномендер  деңгейлерінің  өзара 

байланыс тәуелділігі  — олардың  ешқайсысы да  іс жүзінде 

томенгі деңгейлерге назар салмаса, барынша толық таныла 

алмайды деген соз.  Бір-бірімен мейілінше тығыз байланыс- 

тылары физикалық және химиялық қүбылыстар;  қазір тап 

осындай ажырамас байланыс биологиялык жэне биохимия- 

лык процестерде бар екені белгілі болып отыр.  Осылайша, 

психосоматикалық  медицинаның  даму  деңгейіне  қарай 

біздерге психикалык,,  мөдени және биологиялық қүбылыс- 

тардың  озара  тәуелділігі туралы  көп  нәрсе  белгілі  болады 

деп  күтілуде.

Бір деңгейді қарастыра отырып біздер, томенгі деңгей- 

лерден шығарыла алмайтын белгілі бір мәліметтердің бола- 

тынына теориялық түргыдан жол бере аламыз.  Әдістемелік 

инструмент (немесе методологиялық фикция) ретінде қара- 

стырылып отырған ғылымның қүбылыстарын,  олар  басқа 

деңгейлерге  тәуелсіз  болатын  жағдайда  зерттеу  пайдалы. 

Әсіресе,  бүл — арнайы зерттеу үшін жеке боліп алуға бола­

тын  жеке  объектілермен  жүмыс  істейтін  физиктерге,  хи- 

миктерге және биологтарға жеңіл түседі.  Егер психологтар 

психологиялық феномендерді  биологиялық процестерден 

ажыраткысы келсе,  бүл  мәселе  күрделене түседі,  өйткені, 

деректердің  барлық жиынтығы  да  бір  объектіге  қатысты. 

Әлеуметгік мінез-құлық пен оның нөтижелерін зерттеумен 

айналысатьш әлеуметганушылар мен антропологгар да адам-

84

нын  нақты  ағзасын  (организмін)  қарастырмайынша  өз 

деректерін 

зерттей алмайды. Басқаша айтқанда, саяси, элеу- 

меттік  және  мөдени  құбылыстар  өз  алдына  тәуелсіз  күн 

кеше алмайды және сондықтан да олар жеке онтологиялық 

деңгейлер жасайды және өз-өздігінен зерттеледі деуге бол­

майды. Корсетіліп отырган феномендерді әдістемелік түргы- 

дан дерексіздендіруге және  уақытша олар төуелді агзалар- 

дан тәуелсіз деп есептеп,  қарастырып көруге болады.

Алгаш рет  1916 ж. жарияланган “Элеуметгану жэне пси­

хология”  мақал асында Риверс, түптің түбінде психологияда 

бар болмыспен қаншама байланысты болганмен, эу бастан- 

ақ дербес дами алатьш элеуметгану гылымының тэуелсіздігін 

қоргады.  Қогамды зерттеудің түпкі мақсаты — психология 

категорияларындагы элеуметтік мінез-қүлықтың түсіндірілуі 

екендігіне сенімді бола отырып ол, эдіс түргысынан алганда 

бүл  екі пэнді ажырату керек деп түжырымдайды,  ойткені, 

осы  гылымдардың  біреуінің  есебін  нагыз  түсіндірме  деп 

қабылдау қаупі бар. “Қазіргі кезде себеп пен салдарды ажы­

рату киын болгандықтан да,  әрбір гылым тәуелсіз пэн бола 

қалган жагдайдагы кезіндегідей мүмкіндігінше оз жолымен 

жүруі керек”.  Ертеректе эзінің  “Туыстық және  әлеуметтік 

үйымдасу”  лекцияларында  Риверс,  озінің  этнологиялық 

ізденістері мысальшда, қарабайыр қогамдардагы қарым-қаты- 

настардың элеуметтік деректері эз  кезінде  Кребер есепте- 

гендей, лингвистика  мен  психологияның  комегімен  емес, 

болып откен элеуметтік жагдайлармен түсіндірілуі қажет.

Осылайша Риверс озі де, замандастары арасын анық ажы- 

рата алмаган екі түрлі идея айтгы. Біріншіден, ол, элеуметгік 

феномендер  оз  мэнінде  біртүтас  психоэлеуметтік жагдай- 

лардың эпистемикалық абстракциясы екенін мойындай оты- 

рьт, элеуметтанудың элеуметгік психологиядан тәуелсіздігін 

Дэлелдеуге үмтылды.  Әлеуметтану, байламдары мен психо- 

логияны зертгеу нэтижелерінің анық еместігіне байланысты 

егерде” ол тәуелсіз пэн болганда орайында үгындырылуы 

™іс; алайда, бүлайша таза прагматикалық болу корсетілген 

ғьілымдардың болашықта тыгыз байланыста болуын жоққа 

ьігармайды.  Екіншіден,  “Туыстық және әлеуметтік үйым- 

Д®СУ  лекцияларында ол,  мейлінше қарабайыр қогамдарда 

УЫстық  жүйе  мен  жікгелудің  кішкентай  гана  болшегі 

еУметгік жагдайлармен қатаң детерминацияланатыны жэне

85

психологиялық  “интерполяциялар”  бұл  әлеуметтік қүбы- 

лыстардың табиғаты мен көптүрлілігін түсіндіре алмайты- 

ны туралы радикалдық тезис жасап шығарды.  Ол:  “Бүл пси- 

хологиялық элементтер  — олардың психологиялық аспек- 

тілерінен тәуелсіз түрде-ақ шүғылдануға болатын өлеуметгік 

процестердің  ілеспелі жағдайлары”  деп жазды.  Бүл жерде 

Риверс бүрын Морган мен Мак-Леннан айтқан жөне магы- 

насы қарабайыр қоғамдардағы жіктелген жүйелердің таби­

гаты болып откен өлеуметтік жағдаймен детерминациялан- 

ған дегенге саятын козкарасты үстанды.  Бүл — Кребердің, 

туысқандык терминдерін  пайдалану тәсілдері  толығымен 

тілдік жөне психологиялық факторлармен анықталады де­

ген пікіріне қарсы үстаным еді. Әлеуметтік қүбылыстардың 

автономиялыгы мен олардың психологиялық феномендер- 

ден тәуелсіздігі туралы пікірінен қайтпаган Риверс, кейіннен 

бүрын өзі үсынган таза прагматикалық дәйек аясынан өзі 

шыгып  кетті.  Әлеуметтанудың  әлеуметтік  психологиядан 

алдын ала өдістемелік ерекшеленуі эмпирикалық түргыдан 

түсіндірменің ғылыми дәлдігіне кепіл болатын қүрал ретінде 

негізделді.  Әлеуметтанудың  психологиядан  іс  жүзіндегі 

тәуелсіздігі туралы тезис эмпирикалық сала аясынан шық- 

ты;  ол  алдын  ала  de facto  бөлінуді  de jure  онтологиялық 

тәуелсіздікке айналдырды.

Басқа созбен айтқанда, Риверс гылымды жіктеудің эмпи- 

рикалық және әдістемелік мәселелері (бір жагьшан) мен шын­

дык  (нақты) деңгейлерінің  арақатынасы мен  сандары  ара- 

сында (келесі жагьшан) айқын ажырату жүргізген жок. Пси- 

хологиялық элемештер бар болганы әлеуметгік процестердің 

серіктес жагдайлары екені және соңгыларын олардьщ психо- 

логиялық қырларыңан  боле  қарастырганда толық түсінуге 

болатыны туралы тезис — Риверс сүйенген эмпирикалық де­

ректер аясынан шыгып кеткен логикалық жинақтау болып 

шықты.  Ол қүбылыстар деңгейін онтологиялык болу олар­

дьщ тәуелсіздігін мойындаумен парапар деп білді.

Егер біз Кребердің “Шектен тыс органикалық” мақала- 

сьша қайта оралатын болсақ, мүндай онтологиялық дәйекгі 

осындай,  бірақ,  мейлінше  айқын  байкалатын  мэдениет 

үгымына  байланысты  да  корер  едік.  Креберге  сәйкес, 

“әлеуметтік”  қүбылыстар деңгейі  “өзге бір жазықтықты”, 

шындыктьщ (нақтылықтьщ) шүгыл, органикалык емес және 

органикалық деңгейлермен үш кайнаса сорпасы қосылмай-

86

тын жаңа деңгейін қажет етеді.  Тарихи көзқарастан алганда, 

былайша пайымдауға болады: Кребер өзінің туыс терминдерді 

психологиялық  дәйектер  мен  тілдік  дөстүрлер  арқылы 

түсіндіруге  үмтылыстарына  Риверс  айтқан  сынды  қабыл 

алды жөне  соған  сәйкес,  өлеуметтік феномендердің қатаң 

детерменизмін де мойындады.  Осының бәрін еске алганда, 

Риверс  пен  Кребердің  үстанымдарындағы  айырма  — 

біріншісінің, қанша дегенмен, әлеуметгік сала нақты мінез- 

күлыкты (ягни процестер,  сондай-ақ әлеуметгік озара әре- 

кетгесу онімдері) қамтиды деп білген Спенсердің козқарас- 

тарына адалдығына, ал, екіншісінің әлеуметгік қүбылыстар 

саласын әлеуметтік өзара ерекеттесудің психикалык,  мэде­

ни өнімдерімен теңестіретіндігіне байланысты болды.

Осылайша,  Кребер, қоғам қызметінің өзі мэдениет не­

месе оркениет деп таган дерексіз психикалык нәтижелерін, 

дамудың, психологиялық тәжірибесі мен іс жүзіндегі элеу- 

меттік мінез-қүлыгынан тәуелсіз, автономды тарихи проце- 

стерге багынышты sui generis шындыгы ретінде зерттей бас- 

тады.  Сонымен  де  ол  эпистемикалық  немесе  эдістемелік 

дерексіздікті, озі шындықтың (нақтылықтың) тәуелсіз спон­

танды, мейлінше табиги сүрыптауга жэне органикалық эво­

люция зандарына багынбайтын, есесіне қатандыгы жеткілікті 

тарихи детерменизмі деп түсінген деңгейімен ерекшеленген 

онтологиялық  мәнге  айналдырды.  Бүл  үстанымды  мен 

кулътуралистік қате

 деп атауды үсынамын.  Культуралистік 

қате,  мәдениетті идеалды абстракция (ойша багамдау) деп 

анықтаганда немесе осы бір eus rationis-ті озінің даму занда­

рына багынган жэне тек эзі арқылы гана танылатын дербес 

онтологиялық  мэнде  реифициралдаганда  гана  жасалады. 

Мэдени жетістікгерді оны тудырган элеуметтік магынадан 

Карапайым гана абстракциялауда түрган еш қате жоқ;  бүл 

занды жэне де тэжірибелік жагынан алганда пайдалы бола­

тын  жагдайы  да  аз  емес.  Культуралистік  қате  —  берілген 

логи кал ық абстракцияны ол шын мэнінде шындық (нақты- 

лық)  — sui generis, ягни адамнан тэуелсіз шектен тыс психи­

калык,  шектен тыс элеуметтік мэн деп карастыра бастаган- 

Да  гана  пайда  болады.  Культуралистік қате  — таза  пішінді 

немесе  озін  озі түсіндіретін  жэне  онтологиялық түргыдан 

толыққзңды  абстракцияны  заттық  табиги  күш  децгейіне 

Деиін  “көтермелеудің”  нәтижесі;  мүндай  процедура  өлде- 

есімен  жекелеген  ақыл-ойдан  жэне  табигаттың  нақты

87

көріністерінен тәуелсіз күн кешеді деп  бағамдалған  Идея- 

лардың  трансцендентальды  Пішіндерінің  платондык док- 

тринасын еске түсіреді.

Культуралистік  қатені  “натуралистік  қатенің”  қарама 

қарсы бейнесі, ягни, мәдени феномеңдерді органикалык және 

психологиялық деңгейлерге “саю” деп түсіну оңайдың оңайы. 

Мысалы, фрейдтік қарабайыр орда және Эдиптік кембагал- 

дық теориясы, Лебонның туа біткен үлттық мінездер түжы- 

рымдамасы, сондай-ақ Юнгтың, Ламарктың жүре біткен са- 

паларды  мүраға  алу доктринасымен  мэндес  аңыз  теория- 

сындағы  рулық  бейсаналық  —  мүның  бәрі  натуралистік 

қателердің мысалдары немесе нөтижелері, өйткені көрсетілген 

сииаттамалар уақытқа жэне жерге орай өзгеруге бейім тари­

хи мэдени сапалар терминдерімен жақсы түсіндіріледі.  Мэ­

дени  сапалардың  органикалық  детерминациясындағы 

натуралистік қатеге  үрынбауға тырысқан,  мэдениет авто- 

номдығы теориясын жақтайтын Кербер мен оның замандас- 

тары келесі бір  орайдан  шектен  шығуға  үрынды да,  мәде- 

ниеттің жеке бастамалардан да, адамдардьщ үжымдық күш- 

жігерінен де тәуелсіз тарихи шектен тыс психикалык шын­

дык (нақтылық) ретінде жеке дара күн кешуін жақтай оты­

рып культуралистік кате жіберді.

Кребердің “Шамадан тыс органикалык” мақаласы аме- 

рикаңдық антропологиялық эдебиетгің классикасына айнал- 

ды, ал, оның “шамадан тыс органикалық” термині — (Спен- 

сердікінен айырмасы сол) американдық ғалымдар арасында 

мойындалды, дегенмен де  ағылшын антропологгары,  атап 

айтқанда,  Радклиф-Браун  элі  күнге  дейін  бүл  терминнің 

спенсерлік түжырымдамасын үстанады. Алайда, мынаны да 

айту керек: Кребердің абыройына орай, жалпы алганда оның 

мэдениет концепциясын оның озі сияқты Боастың оқушы- 

сы  болган  американдық  басқа  да  галымдар  дүрыс  корді. 

Кребердің бүл кезендегі ерекше жетістіктері қатарына мен, 

оның ең алгашқы болып мэдени феномендердің спонтанды 

эволюциясын жэне мэдени тарихтың детерменистік фило- 

софиясын  түжырымдаганын  жатқызамын,  мүны  Боас  та, 

оньщ оқушыларының копшілігі де макүлдамаган еді. Атап 

айтар нәрсе — Кребердің мақаласы алгаш шыққанда Боас- 

тың,  Сепир,  Голденвейзер,  Свентон, тагы да басқалар ша­

мадан тыс органикалык концепциясын ашық сынга алган 

болатын.  Түтастай  алганда  бүл  сын  элеуметтік жэне  пси-

хикалықтың, қоғам мен жеке адамның мөдениеті арасында 

соншалықты  бір  шыңыраудың жоқтығы  және  мөдени  та- 

рихты зерттеу барысында адамды есепке алмау ішкі қайшы- 

лыктарға соқтыратыны туралы болды.  Осыған қарамастан, 

мүндай  қатты  сын,  олардың  өзіне  мәдениетті  jw   generis 

щындықтығы (нақтылығы -  реалдылығы), ал, мәдениеттің 

емір кешу тәсілін — адамның өз-өзі арқылы үғынуға бола­

тын жабық жүйе деп карауларын тоқтатпады.  Кребердің озі 

“Антропологиясының” қайта караған басылымында  (1948) 

органикалык  пен  шамадан  тыс  органикалықты  бүрынгы- 

сынша  аяусыз  қарсы қоюдан  бас тарта  бастағанына  қара- 

мас-тан,  қазіргі  заман антропологтарының ішінде  мөдени 

шамадан тыс органикалықтың креберлік түжырымдамасын 

үстанатын  “мөдениеттанушыларға” Леви-Стросты, Уайтты 

жөне Гебельді жатқызуға болады.  Гебель Кребердің шама­

дан тыс органикалыққа деген классикалық көзқарасын “пси- 

хологиядағы бихевиоризмнің мүрасы” деп кате түсіндіреді.

К лиф ф орд  Гирц

МЭДЕНИЕТ КОНЦЕПЦИЯСЫНЫҢ АДАМ 

КОНЦЕПЦИЯСЫНА ӘСЕРГ

I

Дамудың тайпалық деңгейіндегі халықтардың дүниета- 

нымын зертгеуге арналған “La Pensee Sauvage” еңбегін аяқтай 

келе француз антропологы Леви-Стросс ғылыми түсіндіру 

бізді сендіруге тырысып жүргендей, күрделіні қарапайымға 

әкелудеп түрмайтьшьш атап корсетгі. Оньщ пікірінше, гылы- 

ми  түсіндіру  түсінуге  қиын  күрделіні  түсінуге  оңайырақ 

күрделімен  алмастырудан  түрады.  Адамды  зерттеу туралы 

°Ңпме болғанда, менімше, тереңірек үңіліп, түсіндіру қара- 

паиым суреттеулерге тән дәлелді айқындықты сақтауға ты- 

Рысатын қарапайым  суреттеуді күрделісімен ауыстырудан 

тҮРады деп айтуға болады.

*  Geertz  С.  Interpretation  of  Cultures.  N.Y.  1973.  P.  33-54.

89

Менің  ойымша,  әдемілік  негізгі  ғылыми  идеал  болып 

санаяады, бірақ қоғамдық ғылымдарда осы идеалдан бас тар- 

тудың  шығармашылық  жағынан  алға  басуға  әкелуі  жиі 

кездеседі.  Әдетте  ғылымдагы  алға  басу  бір  кездері  әдемі 

қүрылған,  бірақ қазір тым қарапайым болып көрінетін ой 

түжырымын  біртіндеп  күрделі  етуден  түрады.  Түңілудің 

орнына,  Леви-Стросс  айтқандай,  түсінуі  қиынды  түсінуі 

оңаймен ауыстыруға мүмкіңдік беретін үғыну мен түсіндіру 

келеді.  Бірде Уайтхед жаратылыстану ғылымдарына мына- 

дай  афоризм  үсынды:  “Қарапайымдықты  ізде,  бірақ  оған 

сенбе”;  ал қоғамдық ғылымдарға ол:  “Күрделіні іздеп,  оны 

ретке келтір”,  — деген болар еді.

Мәдениетті зерттеу осындай үлгіде дамыған сияқты.  Мэ­

дениет  туралы  гылыми  түсініктің  дамуы  Ағартушылық 

дәуірінде үстемдік еткен адам концепциясының жойылган 

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: