«Мәдени мұра» м емлекеттік бағдарламасыныц

болады. Берілген еңбекте ол, әрбіреуі белгілі бір әлеуметтік 

институттармен сипатталатьш, өлеуметгік дамудың бірнеще 

кезеңін  боліп  шығаруға тырысады.  Оның  козқарасы  бой­

ынша,  қазіргі  жергілікті  халықтар,  бұдан  коптеген  ғасыр 

бүрын өркениетті халықтар өтіп кеткен даму сатыларында 

омір сүріп жатыр деп есептелінеді. Морган теорияларын бас­

ка антропологгар толыгымен қабылдаған жоқ, алайда берілген 

пэн бойынша,  зерттеушілер арасынан олардың кейбірінде 

ізбасарлары бар, тіпті олар қазірге дейін кездеседі.  Морган- 

ньщ нақтылы болжамдарын қабылдамагандардың өзі, бәрібір, 

оның “эюлюциялық” деп аталған — менің көзқарасым бойын­

ша дүрыс аталмаған — жалпы көзқарасты қабылдады.

Морган және басқа да антропологгар үсынган болжам 

мэдениет бірбагытты дамыды дегенге саяды, осыган сэйкес 

бізге белгілі мәдениеттерді бір сызыққа қою арқылы әрбір 

мәдениетгі қарастырганда,  соның қатарында жогары жаг­

дайда  түрган  мэдениет  одан  төменгі  түрган  мәдениеттің 

жолын бүрын жүріп өткен болып шыгады.  Бүл болжамды, 

оны  әлі  кейбіреулер  ашық  пайдаланып  жүр,  біздің  әлем 

халықтары жөніндегі біліміміз осуіне байланысты жэне олар­

дьщ мэдени әртүрлілігіне қатысты сақтап қалу күннен-күнге 

қиындай береді. Деректердің басым көпшілігі мәдениеттің 

дамуы бірсызықты үдеріс бойымен болмагандыгын айтады 

және әрбір қогам тарих пен орта деректерінің ықпалымен 

озінің ерекше түрпатын алады.

Қазір мен эволюциялық деп аталатын мектепке нақты 

сын  айтатын  уақытым  жоқ.  Соңгы  жылдары  ол  Англия, 

Германия жэне Америкада жан-жақты сын айтатын нысанга 

айналды, мен сізді профессор Лоуидың “Қарадүрсін қогам” 

атты  кітабымен танысуды үсынамын,  онда сіз,  дэйекті  — 

меніңше, коңілге қонымды — Морган көрнекті окілі болган 

эволюциялық теориялар түрпатына айтылган сынды коре 

аласыз. Бүл жерде мен, берілген мекгептің антропологгары 

мәдениетті жэне оның тарихын бір гана козқараспен, ягни 

даму үдерісі ретінде қарастыратынын жэне тек даму мэселе- 

леріне гана басты эрі бірыңгай қызыгушылық танытқанын 

айта  кеткім  келеді;  олар  мөдениеттің дамуын  кезеңдердің 

сатысы ретінде тарихи козқарас жагынан қарастырды, бүл 

жагдайда,  индуктивті түргыдан оның ерекше заңцарының 

іс-эрекет нәтижесі корінді. Егер де, менің көзқарасым бойын- 

ша,  сүрақтың ең қайнар мәніне қарасам,  онда  эволюция- 

лык антропология оз мақсатгарын ешқашан айқын сезінген

324

ғ

емес,  мэдениет тарихын жаңғыртумен  айналысу керек  пе 

немесе түтастык ретінде жалпы зандылықтарды ашуга умтылу 

керек пе деген сүрақтарды, ешқашан анықтылықпен білген 

емес. Осы  анық болмағандықтың нәтижесі іргелі әдістанулық 

кемшілікке әкелді, қазір менде оны қарастыратьш мүмкіндік 

жоқ, бірақ берілген жолдамада оған қайыра соғуға мәжбүрмін.

Өткен ғасырдың [XIX ғ.] өзінде Германияда эволюция- 

лык  көзқарас  үстанымынан  түпкілікті  ерекшеленетін 

едістанулық көзқарас үстанымын қабылдаған ықпалды мек- 

теп қалыптасты.  Ратцель негізін салған бүл мектепті кейде 

“географиялық” деп атайды. Оның кейінгі өкілдерінің бірі 

Шмидт өз әдісін “Kulturhistorische”  (мәдени-тарихи), Фро- 

бениус оны “Kulturmorphologie” (мэдени мифология), Греб- 

нер және кейбір басқа авторлар өз зертгеулерін “этнология” 

деп  атады.  Бүл  мектептің  негізгі  ерекшелігі  оның  назары 

көбінесе тольнымен мэдениет диффузиясы феноменіне шо- 

гырланды. Мэдениет элементгері эр түрлі үдерістер арқьілы 

аймақтан  аймаққа,  халықтан  халыққа  көшірілуі  мүмкін 

екендігін біз білеміз. Мысалы, Жапония соңгы кездерде еуро- 

палық оркениеттің коптеген  элементтерін  қабылдады.  Өз 

көзімізбен коріп жүрген бүл үдеріс ешқандай жаңалык емес 

жэне Жер бетінде адам пайда болған кезден бері болып келе 

жатыр.  Мэдениет тарихында ол оте маңызды рол атқаруы 

тиіс екендігі айдан анық.

Біздің  ға/ырдың  басында  [XX  г.]  мэдениет  жоніндегі 

ғылымның  жеткен  сатысы  сондай,  онда  екі  түрлі  мақсат 

көздеген ж?не өзара ортақтығы аз немесе жоқ десе де бол- 

ғандай, бір-біріне қарама-қарсы екі мекгеп қалыптасқан бо­

латын. Эволюциялық антропологгар бэрін даму көзқарасы 

түрғысынан қарастырды жэне эдеттегідей, мәдениеттің да­

муын бір бағытты эволюциялық үдеріс ретінде түсіндірді. 

“Мэдени-тарихи” багыттың өкілдері мэдени элементтерді 

бір  аймақтан  екіншісіне  тасымалдау феноменін  зерттеуге 

толыгымен  жүмылдырьщцы  немесе  эволюция  теориясын 

жоққа шыгарды, не болмаса оган ешқандай қызыгушьшық 

білдірген жоқ. Осы екі мектептің біріншісі Англияда, екіншісі 

Германияда басымдық көрсетті.

1911 жылы д-р Риверс Британ Ассоциациясының антро- 

пологиялық секциясына үндеуінде эволюциялық антропо- 

логтар мен  мэдени тарих арасындагы  зерттеу эдістеріндегі 

осы  айырмашылыққа  коңіл  аударды  жэне  мәдениетті

325

зертгеудегі үрдіс үшін осы екі әдістерді біріктіру қажет 

деген 

үсыныс жасады.  Ол даму мәселелері жөнінде  сөз қозгамас 

бүрын, бізге диффузияның ықпалын зерттеп біліп алуымыз 

керек  деген  пікір  айтты.  “Эволюциялық  пайдакүнемдік 

қазіргі  Жер  бетінде  бар  мэдениет  пен  өркениет  талдауы 

жүргізілмейінше ешқандай мықты негізге ие бола алмайды”.

Д-р Рисерс “мәдениеттің этнологиялық талдауы” деп ата- 

ған жэне мен Мадагаскар мысалында бейнелеген зерттеу ба­

гыты Риверстің өзінің ықпальша байланысты, негізінен, Анг- 

лияда дамыды. Біздің қатарымыздан алып кеткен оньщ мезгілсіз 

қазасы соңгы уақьпта гылым үшін орны толмас шьнын бол­

ды, дегенмен қазіргі кезде Англияда осы багытта үлкен қар- 

қынмен және қүлшыныспен зертгеулерін жалгастырып жат- 

қан Перри жэне Эллион Смит секілді галымдар бар.

Менде бүл авторлардың теориясы мен өдісін қарастыра- 

тын мүмкіндік жоқ. Мен тарихи көзқарас осылардың ықпа- 

лына байланысты барган сайын көбірек мойындалып келе 

жатқандыгын  атап  қана өткім келеді.  Мен бүрын айтқан- 

дай, тәжірибе жинақтап калган антропологгар, өркениет та­

рихын  жаңгыртқысы  келе  ме  әлде  оның  зандылықтарын 

ашқысы келе ме,  өздеріне есеп берген емес.  Олар,  кобіне, 

екеуін де бір уақытта жасауға үмтылды. Жаңа үрпақ ғалым- 

дары өздерінің мақсатын айқын сезінеді: мәдениетгің әртүрлі 

элеменггері  біртүтас  орталықтан  әлемге диффузия  болып 

тарап кеткендігін корсету.

Америкада Морганнан кейін теориялық зерттеулер са­

лыстырмалы алганда нашар дамыды. Мэдениет зертгеушілері 

баска әлемге үліі бола отырып, түгелімен оз елдерінің байыр- 

ғы халықтарының оте тез жогалып бара жатқандығы жөнінде 

жинаумен шүғылданды,  окінішке орай оган ешкім ермеді, 

соның ішінде Британ империясы бар. Сонымен бірге, соңгы 

онжылдықтарда осылай жинақталған өте үлкен көп мәлімет- 

терді түсіндіру мәселесіне көбірек көңіл бөлінді және мен 

тарихи деп атаган, зерттеу әдісін пайдалануда айқын қағида 

қалыптасты.  Бүл  багытта  Боас  ықпалы  өте  үлкен  болды. 

Қатаң  түрдегі  тарихи  түргыдагы  бірмәнді  талаптар  1915 

жылы профессор  Кребер жариялаган  “Он сегіз серт”  атты 

мақаладан корінеді. Әсіресе, Морган жүмыстарьшан көрінген 

эволюциялық гылыми теориялар  коп авторлар тарапынан 

өте  күпггі  сынға  үшырады,  олардың  ішінде  Свентон  мен 

Лоуи секілділерді атауга болады. Қазіргі америкалық антро-

326

пологтар  немесе  ең  болмағанда,  олардьщ  көпшілігі  үшін, 

тұтасымен алғанда, көзқарасты бейнелеп көрсетуде бір ғана 

дәйексөз жеткілікті болады.  Осы айтылган сөзді мен өзінің 

ұстанымды көзқарасын білдіруге тырысқан Сепирдің жүмы- 

сынан  алдым,  әртүрлі  мәдени  элементтерді  таратуды 

зерттеудің негізінде оның көмегімен мэдениет тарихын жа- 

ңғырту  мүмкін  болатын.  Жүмыстағы  “Этнология  тарихи 

гьілым ретінде” атты тарауда, ол:

“Мэдени антропология барған сайын шапшаң қатаң түрде 

тарихи гылым болуға жақындап  келе жатыр.  Ол  зерттеген 

деректер жэне олардьщ арасындагы байланыс тамыры бүры- 

нгы заманга кететін оқигалардың озінше ерекшелікпен тіз- 

бектелген соңгы нәтижесі ретінде түсініле алмайды.  Біздің 

кейбіріміз  осы  материалды түсінуге  жагдай жасайтын  на- 

қтылы тарихи деректер мен олардьщ байланысын бір қалы- 

пқа түсіргеннен гөрі этнология  мен археологияның өлі де 

пісіп жетілмеген материалдарынан шыгарып алуга қабілетті 

адам дамуының психологиялық зандылықтарына кызыгу- 

шылық таньггамыз, алайда мүндай зандылықтарды анықтау 

күнделікті тар мағынасында тарихшының емес, антрополог- 

тьщ ici болуга тиіс деу жаңсақ болып табылады”.

Сепир бір-бірін алмастыратын түсініктер ретінде “этно­

логия” жэне “антропология” деген сөздерді қолданады, бірак 

мен “этнология” деп атауга үсыныс жасап отырган пэн тура­

лы айтады. Ол тарихи эдіс арқылы пайымдаумен шектелуді 

жэне қандай ма болмасын жалпы зандылықтарды іздеу тал- 

пыныстарынан бас тартуды үсынады.

Сонымен, біз алдыңғы гасырдагы ажырамас этнология- 

антропологиядан бірте-бірте ерекше гылым (оңдагы “этно­

логия” терминін шектеуді үсынамын)  бөлініп шыққанын, 

барған сайын тарихи көзқарас жагынан шектеліп келе жат- 

Қанын көрдік. Онымен айналысатын коптеген ғалымдар бү- 

рынғы күндердегі эволюциялық теориядан — оларды дәлелсіз 

жэне түрленімді қажет етеді деп не толығымен, не ішінара 

бас тартады.  Олардың кейбірі толыгымен дерлік мэдениет 

Диффузиясы мәселелерін зерттеумен шектеледі, ал басқала- 

РЫ 

даму мэселелерімен шүгылданады, бірақ оларга этноло- 

гияны мэдениет тарихын жүйелі жаңғыртуга талпыныс жа- 

саушы ретінде мойындайтын ерекше көзқараспен қарайды.

Осы пәннің зертгеу эдістерін дәлірек анықтау үшін бүкіл 

күш жүмсалады. Германияда бүл мэселемен Гребнер, Анг-

327

лияда Риверс шүғылданды; онымен Америкада бірқатар ав­

торлар жүмыс істеді.  Өкінішке орай,  ғалымдар этнология- 

ны  зерттеуде  қандай  әдіс  пайдалану керектігі жөнінде  өлі 

күнге  дейін  өзара  келісімге  келген  жоқ.  Мысалы,  кейбір 

этнологтар,  корнекті  окілдерінің бірі  Эллиот Смит болып 

табылады, өлемнің әртүрлі мәдениеттерінде кездесетін бүкіл 

үқсастықтарды  жалпы  бір  орталықтың  диффузиясы  деп 

түсіндіреді.  Егер олар екі аймақтан мәдениеттің бірдей бір 

элементін тапса, осы аймақтардың бір-бірімен байланысты- 

лығын ескеріп жатпай, берілген элемент қандай ма болма­

сын біртүтас орталықтан әкелінді деген қорытынды шыга­

рады. Әдетгегідей, олар бір нәрсенің екі рет жасалуын неме­

се  бір  ғана  институт  эр жерде,  эр  кезенде  өздігінен  пайда 

болды дегенді жоққа шыгарады. Мен Эллиот Смит тотемиз- 

мнің өр түрлі көріністерінің озін бір бастау көзінен шыға- 

рып,  әлемге  бір орталықтан таратар  еді деген  сенімдемін. 

Басқа жағынан алғанда, кейбіреулері жаңалық екі рет жаса- 

луы мүмкін,  ал үқсас институттар не тура,  не жанама бай­

ланыс қатынастарынсыз пайда болады дегенді жоққа шы- 

гармайды. Мысалы, кейбір америкалық зертгеушілер ең бол- 

мағанда қыш өнері Ескі және Жаңа Әлемде екі бөлек пайда 

болды  деген  пікір  үстайды.  Әзірше  ғылымның  шешуші 

әдістанулық жорамалдары жонінде бір-бірімен келіспеушілік 

сақтальш түрған уақьпта, нәтижелер жөнінде ешқандай ортақ 

келісім болуы мүмкін емес. Кейбір авторлардың оз теория­

сын қолдау үшін келтірген мәлеметтерін басқалар дәлелсіз 

деп шыгарады, озара түсіністіктін орнына кызуқанды қарама- 

қарсылықты байқаймыз. Біз этнологтар модениет тарихын 

жаңгырту талпынысында оз гылымының шектеулі сипатын 

мойындай отырып, зерттеу әдісі жонінде келісімге келе ала­

ды және мықты  іргетасқа  ие,  бүкіл  этнологиялық қауым- 

ның макүлдауына ие бола алатындай нөтиже алады ғой деп 

үміттене аламыз.

Антропологиялык-этнологиялық кешеннің қүрамына ба- 

стапқьща кірген басқа саладағы зерттеулер қалай екен? Кре­

бер жэне Сепир секілді авторлар қандай ма болмасын ортак 

зандылықтарды іздеуге оларды арнайы гылымнан (мен этно­

логия деп атайтын) алып тастау жонінде табанды түрде үсы- 

ныс жасайды. Олар, меніндіе, мэдениет феномендерінің жал­

пы зандылыгын ашу мүмкіндігін жоққа шыгармас еді жэне 

мүндай талпыныстар, еш күмәнсіз, дэлелді. Олар, меніңше,

328

мәдениет 

қүбылыстарын индукгивті көзқарас түрғысынан да, 

ягни Әлемнің басқа да бүкіл феномендерін зерттеуде 

табиғи 

ғылымдар 

қодданатын әдістердің көмегімен,  зерттеуге бола- 

дьі дегенге келісер еді. Алайда, біз айтып өткен екі автор және 

олармен 

бірге  басқалары  да,  мэдениет  жөніндегі  осындай 

индуктивті 

гылым деп бір ауыздан “психологияның айтады.

Менің бүкіл жауапкершілікпен айтқым келетіні,  әлеу- 

меттік антропология ғылым ретінде психологиядан қанша- 

лықты байланыссыздығы, психологияның физиологиядан, 

ал химияның физикадан байланссыздығымен бірдей. Аз да 

емес,  коп  те  емес.  Бүл  көзқарас  ешқандай  жаңа  да  емес. 

Дюркгейм жоне 

“Anneesociohgigue ”

 айналасында қалыптас- 

кан мектеп оны  1895 жылдан сақтап келеді.

Қазіргі сәтте мен әлеуметгік антропология мен психоло- 

гияның арасындагы озара қатынас моселесіне тоқтала ал- 

маймын. Алайда мен олардьщ арасындагы айырмашылықты 

бір мысал аркылы түсіндіріп өтейін. Адам кісі олтіреді; по­

лиция оны қамауга алады, сот жоне сотқа қатысушы алды­

на  окелінеді;  айыпталады  жоне  жендет  оны  дарга  асады. 

Бүл жерде біз әрқайсысы оз ойларымен, сезімдерімен жэне 

іс-әрекеттерімен корінетін коптеген жеке адамдар қатысты- 

рылган жагдайга иеміз.  Мәлімет ретінде қабылданатын сот- 

ты  жэне  т.б.  жалпы  жагдай  шеңберінде  зерттеуге  болады. 

Осылай зерттеу, негізінен, психологияның ici болып табы­

лады. Дегенмен бүл сипаттагы зерттеуде,  біз  қаншалықты 

терендеп енгенмен, эрбір жеке адам өзіне сэйкес рол атқа- 

ратьш жалпы жагдайда, бүкіл рет-жосықтарды ешқандай да 

түсіндіріп бере алмайды.  Бүл  мақсатта біз жагдайды түта- 

сымен зерттеп алуга тиіспіз,  оздерінің эдейі тагайындаган 

өкілдері арқылы қогам не мемлекет іске асырып отырган, 

ягни адам өліміне қатысты жагдайга байланысты қогам та- 

рапынан  орнаган  үжымдық  қатынас  ретіндегі  іс-эрекет 

ретінде қарастырамыз. Осы жагдайда жеке адамдар өздерінің 

ерекше ойларымен жэне сезімдерімен нақтылы түлга ретінде 

ешқандай  қызыгушылық  тудыра  алмайды  жэне  біздің 

зерттеуіміз үшін қандай ма болмасын мэнін жояды. Үдеріс 

түтасымен алганда зерттеу зерзатьша айналады, ал жеке адам­

дар осы үдеріске қаншалықты қатысы болуына байланысты 

гана қызыгушылық тударады. Әлеуметтік институттар мен 

элеуметгік қатьшастьщ мүндай зертгеулері, мен берілген жол-

329

201-22

даманың басында анықтағандай, өлеуметтік антропология- 

ның арнайы міндеттерін қүрайды.

Сонымен, түтасымен алғанда, психология мен әлеуметгік 

антропология арасындагы айырмашылықты, біріншісі, жеке 

мінез-қүлықты зертгеумен айналысады, екіншісі, топтардьщ 

немесе жеке адамдар үжымының кылыгын жоне оньщ топ- 

пен  байланысың  зерттейді деп  анықтауга  болады.  Үжым- 

дық қылық, созсіз, жеке адамдардьщ іс-әрекетін біріктіреді. 

Қогамның олтірушіні жазалау жүргізетін үдерісі полиция- 

ны,  соттаушыны  жоне  жендетті  біріктіретінін  біз  кордік; 

егер де жагдайды толық ауқымда қарастырсақ, онда біз ола- 

рга  сот  үдерісін  баспасоз  бетінде  баяндайтын  журналисті 

жэне  газет беттерінде жарияланган мәліметтермен оқып- 

танысатын азаматты қосуымыз керек.  Берілген мысал, пси­

хология мен әлеуметтік антропология бүл іс-орекетті, бір- 

біріне үқсамайтын екі түрлі козқараспен қарастыратынын 

корсетті.  Бүл жагдайда бір гылым үшін орынды нэрселер, 

басқасы үшін соншалықты орынсыз болады.

Маган берілген уақыттың ішінде психология мен әлеу- 

меттік антропология арасындагы айырмашылықтың бүкіл 

қыр-сырын ашып шыга аламын деп үміттенбеймін. Деген­

мен мен тандап алган мысал,  осындай айырмашылық бар 

екендігін корсетуге, мүмкін, жеткілікгі шыгар. Менің ойым- 

ша,  әлеуметтік антропологияның орын алуы керек болып, 

орын алмаган себептерінің бірі, оның психологиядан айыр- 

машылыгын соңына дейін үқпайтымызда. Германияда “ха- 

лықтар психологиясы”  деген  атауға  ие  болган  гылым,  со­

нымен бірге шамалы жагдайда агылшындық антропология, 

психология түргысынан, қарадүрсін халықтардың рәсімдері 

мен сенімдерін, ягни жеке адамда болып жататын психика­

лык үдерістерді түсіндіруге талпыныс жасады. Мысалы, си- 

қырлыкка деген сенім идея ассоциациясының психология- 

лык зандарының іс-әрекетінің нэтижесі ретінде түсіндірілді. 

Мэдениет феноменін зерттеуде психологияның бүлай пай- 

даланылуы бізге ешкашан гылым жасай алмайды, сол секілді 

жеке  адамның  қылыгын  физиологиялық  категорияларда 

түсіндіруге талпыныс та бізге ешкашан  психологияны то- 

лыққанды алмастыра алмайды. Егер де бізге әлеуметтік ан­

тропология үсынатынның бэрі осы болса, қандай ма болма­

сын мэдениет зертгеулерін ешқандай таза тарихи сипатқа 

жатпайтын, бүкілін “психология” айдарымен жүргізетін ав-

330

торлардың үстанымы дүрыс болған болар еді. Бірақ біз мой- 

ындасақ  — ал  қазір  оған  ең  оңтайлы  уақыт,  —  әлеуметтік 

антропология  өзінің  зерттейтін  пәні  және  өзінің  ерекше 

әдістері бар, психология зандылықтарымен ешқандай қаты- 

сы жоқ,  озіндік жаңалықтар ашуға багытталған  озбетінше 

гылым, сол жагдайда (тек қана сол кезде) өлеуметгік антро­

пология  бірден  өзіне  сэйкес  орын  алады  жэне  қарқынды 

түрде алга жылжиды.

Әлеуметтік антропологияның даму жолында түрган екінші 

кедергі,  мэдени зерттеулерде басынан тарихи сыңаржакты- 

лықпен бірге  ерекше түрде  қалыптасқан,  эволюция  идея- 

сының ықпалы болып табылады.  Қазіргі этнология эволю- 

цияны қогамның дамуындагы бірізді саты ретінде түсінуден 

бас тартатынын, біз бүган дейін кордік. Ең болмаганда оның 

дәлелсіздігін  ескере  отырып,  ол ушін  эволюциялық докт- 

ринаның мүндай түрінен бас тартудың маңыздылығы да зор.

Егер эволюция идеясы әлеумеггік антропологияда қан- 

дай ма болмасын жагдайда пайдаланылатын болса (ал мен 

оз тарапымнан  оган  әлеуметтік антропологияда  қолданыс 

табу мүмкін жэне қажет деп есептеймін), онда бүл идеяны 

түрақты  іс-әрекет  нәтижесінде  (биологиядагы  эволюция- 

лык теорияның жалпы зандылықтарын орнатқысы келетін- 

дігі секілді) бүрын болган жөне қазір де өмір сүріп жатқан, 

қогамның өртүрлі формалары қалыптасқан, жалпы занды- 

лықтар немесе багытгы үстанымдар жөніндегі ой-пікір түріне 

жатқызуымыз керек. Бірақ мүндай зандылықтар гылымньщ 

өзі мәнді үдеріске жеткенше дүрыс жолга қойыла алмайды.

Морган секілді авторлардың көзқарасына ықпал еткен 

ерте антропологияның тарихи сыңаржақтылықтылыгының 

жэне эволюция жөніндегі жалган козқарастың үстемдігінің 

салдарынан, антропологгар зандылықты іздеумен емес, шыгу 

тегін анықтаумен шүғылданды. Тотемизм,  экзогамия жэне 

тіпті тілдің, діннің жөне қогамның өзінің шығу тегі жөніндегі 

өртүрлі теориялар қалыптасты. Антропологиялық әдебиет- 

терде осы секілді теориялар оте үлкен орын алды. Дегенмен 

олар  біздің  білімімізді  жэне  өркениетті  түсінуімізді  шын 

мәнінде  алга жылжытқандыгы,  бүрма жолмен  қарадүрсін 

халықтардың мәдениетіне қызыгушылық оятып, сол аркы­

лы терендеп зерттеуге жетелегендігі күмөн тудырады.

Маган нақтылы мысалдың негізінде шығу тегін зерттеу 

мен заңдылықтарды зерделеу арасындагы айырмашылықты

331

нақтылы мысалдың негізіңце көрсетіп беруге рүқсат етіңіздер 

Өткен ғасырдың [XIX ғ.]  екінші жартсында, ешқайсысы да 

жалпы түрде мойындалмаған, тотемизмнің шығу тегі жөніңде 

көптеген теориялар  пайда болды.  Олардың ішінде көбірек 

танымалыеы — сэр Джеймс Фрэзердің теориясы, ол бойын­

ша, қарадүрсін адам өйелге бала біту физиологиясы жонінде 

хабардары болмағандықтан, әйел ішкен тамағьшан жүкті бо­

лады  деген  қорытындыга  келеді;  осы  сенімнің  негізінде 

рәсімдер  пайда  болды  деп  түсіндіреді,  ол  рәсім  бойынша 

жеке  адамның озінің  шығу тегі  болып  есептелетін  қандай 

ма болмасын жануардың немесе осімдіктің алдында белгілі 

бір рәсімдер орындалады. Тотемизм түрлерінің бірі (жүкті 

болу тотемизмі)  осылай  пайда  болды,  ал  одан  оның басқа 

гүрлері тарады.  Сэр Джеймс  Фрэзер бүл үдеріс  белгілі-бір 

аймақта бір-ақ рет пайда болып, одан бүкіл өлемге тараған- 

дығын  немесе  бір  үдерістің  олемнің  әр  түрлі  жерлерінде 

бір-біріне байланыссыз шыққандығын бізге айтпайды.

Осы жэне осы секідді бүкіл теорияларға қарсы әдістанулық 

келіспеушілік, оларды тексеру мүмкін еместігінен туындай- 

ды.  Тотемизмнің  осындай  жолмен  пайда  болуы  мүмкін 

екендігін (алайда оның озі әлеуметтік институттардың пай­

да болу механизміне қатысты коптеген жорамалдарды қажет 

етеді) біз корсете аламыз, бірақ шын монінде пайда болган 

төсіл осы дейтіндей, оны дөлелдеуге бірде-бір мүмкіндігіміз 

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: