«Мәдени мұра» м емлекеттік бағдарламасыныц
ғыльіми бөлімі “адам биологиясы” деп аталады. Эволюциялық
жүктеу/скачать 15,32 Mb. Pdf көрінісі
|
ғыльіми бөлімі “адам биологиясы” деп аталады. Эволюциялық түсіндіру таза тарихи зерттеулерден және уақыттан тыс формальды-функционалды түсіндіруден өте ерекшеленуің көрсету қажет пе? Биологиядағы эволюция теориясының баеымдығын ескере отырып, физикалық антропологияда қабылданған зерттеулер түрлерін көрсететін оны кеетеде бейнелеуді қамалау аз дегенде шамдануды көрсетеді. Адам эволюциясын мойындамайтьш физикалық антропология өте
огаш. Мэдени антропология қойнауында туып-өскен “та- рих/гылым” дихотомиясын алган чикаголық антрополог- тар осы дихотомияны физикалық антропологияга міндеттеді. Араласудың үлгаюы жөне қателікті тудыраты- ны анық көзге көрініп түр. Кейбір әлеуметтанушылар да “тарихи” жэне “гылыми” түсіндірулер арасында шекара жүргізетінін атап корсету қызықты. Белгілі поляк элеуметтанушысы Людвиг Гумп- лович тарихи түсіндіруді жинақтап қорьпу өдісіне жиі қарама- қарсы қояды. Ол (1899: 133, 199). Кейінірек Чикаго уни- верситетінің элеуметгану профессоры, марқүм Роберт Э. Пак: (1921:11) “Тарих жэне элеуметгану” адам ретіндегі адам омірін зерттейді. Бірақ тарих белгілі бір кеңістікте, белгілі уақыт- та шынайы болган нақты оқигаларды қаз-қалпында қайта жасауга және түсіндіруге үмтылады. Ал элеуметгану уакыт пен кеңістікке тәуелсіз түрде әрекет жасайтын адам мен қогам табыгатына қатысы бар табиги зандар мен ортақтык- ты айқындауга тырысады”. Сонымен, мэдениетті түсіндірудің бүл концепциясы өте мықты дәрежеде антропологиялық ойды жаулап алды. Де генмен, белгілі бір болжамның маңызы бүл болжамды
адамның қуаттап, қоштауына мүлде байланысты емес. Ғалым- дар оз зертгеулері негізделген алгышарттар мен постулаттар- ды күн сайын тексеру жөне қайта тексерудің орнына дамы л алганы жон. Егер алгышартгар бастапқьщан қате болса, онда бүл алғышартгарга негізделген барлық зерттеулер жэне бүдаН шыгатын барлық түйіндерге елеулі нүкеан келеді. Жогарьща корсеткеніміздей, “тарих/гылым”
сы қате. Тарихи, эволюциялық жэне формальды-функцио налды деп аталып, бір-бірінен мүлде алшақ үш процесс бар- 298 днтропологияның қазіргі заманғы теорияларының тари- ХЛ және эволюциялық процестерді ажыратуға қабілетсіздігі антропологияньщ жемісті нәтижелігі мен тиімділігін айтар- льікай төмендетті Эволюциялық процесті мойындаудан бас тарту жэне оны қолдануға қарсы болу мәдени антропол о г а ең маңызды және қажет рөлді: өркениеттің қандай жолмен дамуын түсіндіруге мүмкіндік бермеді. Енді біз мәдениеттегі үш процестің бар болуы және оның межеленуі туралы тезиске ораламыз. Біз бүл үш процестің табигатта, болмыстың барлық деңгейлеріндегі; физикалық және био- логиялық, сондай-ақ әлеуметгік ғылымдардағы айырмашы- лыктарын көрсетеміз. Сонымен, бізде антропологияның шьшайы перспективасын жалпы ғалымдар ортасында кору- ге мүмкіндік туады. Антропология жөне астрономия, физи ка, геология, биология, психология сынды басқа да гылым- дар фактілерді табигатта айқын ерекшеленетін — тарихи, эволюциялық жэне формальды-функционалды процестер көзқарасымен түсіндіріледі. Тарихи процесті уақыттан тыс формальды-функционалды процестен айыру оңай. Бірінші тек оқигалардың әркайсысы уақыт пен кеңістікте бірегей. Наполеон Эльбадан кетіп, Францияга оралды, кейін Әулие Елена аралына жер аударылды, сонда қайтыс болды. Біздің алдымызда оқиганың уақыттық дәйектілігі, мүнда эрбір оқига уақьгг пен кеңісткке анық үйлеседі. Әрбір оқига бірегей болгандықтан, оқигалардьщ дәйектілігі қайтымсыз жэне қай- таланбас, ерекше сипаты. Формальды-функционалдық ыңғай оқигалардың біргейлігімен байланысты емес, дүрысы бүл ьщгай оқиғалардың ортақ үқсастықтарына коніл аударады. Әртүрлі бүліктер мен көтерілістерді формальды-функ- Ционалдық ынгай түргысьшан зерттейміз деп ойлайық. Мүн- Дай жагдайда бүлік A бізді басқа бүліктерден озгешелігімен емес (бірақ бүл созсіз осылай) басқа бүліктермен несемен ҮКсастыгы қызықтырады. Мүндайда, уақыт пен мекенде түрган ешнэрсе жоқ. Көтершіс желтоқсан немесе мамыр айында, Францияда не- Месе Ресейде болуы біз үшін маңызды емес. Бізді тек бүліктің езі гана қызықтырады, бізге кез келген бүлікке бірдей қол- Дануга болатын бір ортақ постулатгарды түжырымдау қажет. БізДі барлық жекелікті түсіндіре алатын әмбебап (универса лия) қызықтырады. 299 Эволюциялық үдерістер кей жағдайында тарихи жөне
формальды-функционалды процестерді еске түсіреді. Эво-
люциялық процесс тарихи процесс сияқты хронологияльіқ дәйектілікпен байланысты: А-дан соң Б, бірақ Б-ның ал- дында В болады. Эволюциялық процесс уақьптан тыс фор мальды-функционалды сияқты, форма жэне функциямен байланысты; бір форма екінші формадан өсіп, үшінші фор- маға үласып жетіледі. Эволюциялық процесс уақыт көме- гімен формалардың проіресімен байланысқан. Бүл процесте уақыттық дәйектілік пен форманың мэнді және маңызды, бірдей өзгерістердің интеграцияланған бірыңғай процесіне бірігіп, тоғысады. Айтылғанды мысалмен түсіндірейік. Приматгар эволю- циясында үш сатына атап корсетуге болады: А — маймыл тәрізді, қүйрықты, торт аяқты; Б — қүйрықсыз, қолдары бар антропоид; В — тік жүруші адам. Біздің алдымызда уакыт, форма жэне функция бірдей маңызды болатын өзге- рістер процесі. А, Б жэне В формалардың мәні озара ба йланысты бэліктердің үйлесімі. Олар бір-бірімен формаль ды түрде байланысқан, олар белгілі бір түрақты дәйектілікпен пайда болады және бір-бірімен ырғақты байланысқан. Сонымен қатар, бүл процесті ғылыми баяндап бейнелеу тарих болып табылмайды. Біз бірегейлі маңызды болатын накты оқиғаларды қарастырамыз. Біз маймылды немесе адам тәрізді маймылды емес, оқиғалар сыныбын, дәлірек айтсақ маймылдар сыныбы жэне адам тэрізді маймылдар сыныбын қарастырамыз. Бүл процесті бейнелеу уақыттан тыс жинақтап қорыту мағынасында “ғылыми” болып та былмайды, эйткені уақыттық дэйектілік ол үшін эте-мөте маңызды; А пайда болмайынша Б пайда бола алмайды, ал Б пайда болуы В корінуін айқындайды. Сонымен, эволюцтялық үдеріс пен тарихи үдерістің үқса- стығы мынада: екеуінде уақыттық дэйектілік бар. Олардын өзгешелігі тарихи үдеріс белгілі бір кеңістік-уақыттық ко- ординаттармен негізделген оқиғаларды, жалпылай айтқан- да, жалқы оқиғаларды қарастыратындығыңда, ал эволюция- лык үдеріс нақты уақьггқа және орынға байланыссыз оқиғалар сыныбын қарастырады. Эволюциялық үдеріс формальды- функционалды процесті еске түсіреді. Өйткені екі п р о ц е с с те формалар мен функциялар озара қатьшасын қарастыра- ды. Бірақ, эволюциялық процесс формалар жэне функция лар бағынышты болатын уақыттық өзгерістермен байла- 300 русты. Ал формальды-функционалдық процесс уакыттан ть1с сипатқа ие. Эволюциялық, тарихи жэне формальды-функционалдык ұдсрістердің ортақтығы бір жагынан жене олардьщ арасын дагы өзгешелігі, екінші жағынан мынаңдай жағдаймен түсін- діріледі. Тарихи жөне формальды-функционалды процестер болмыстың тек бір ғана фазасын байланысты, ол эволюци- ялык процесс құбылыстардың кең спекгрін қамтьш, қарас- тырады. Тарихи процесс оқиғалармен тек уақьптық аспекгіде байланысты, формальды-функционалды процесс оқиғалар- мен тек формальды жэне функционалды аспектілерде бай ланысты: эволюциялық процесс қүбылыстарды формальды- уақыттык аспектіде қарастырады. Осыған байланысты томендегідей ой-желісін тағы да атап көрсеткен пайдалы: барлық оқиғалар уақыттық және кеңістіктік координаттармен айқындалады, яғни барлық оқиғалар кеңістік-уақыттық континумда отеді. Біз атап көрсеткен тарихи, эволю-циялық жэне формальды-функ ционалдык сынды үш катего-рия — іс жүзінде бірі тарихқа қатысты, басқалары формальды-функционалды салага қаты- сты үш түрлі қүбылыстар топтары бар екендігін бідцірмейді. Бүл корсеткен категориялар шын болган оқиғалардағы өзгешелікті емес, концептуальды котекстердегі өзгешелікті айқындайды. Концептуальды контекстерге біз оз ерік қала- уымызбен шын орын берген оқигаларды жатқызамыз. Кез келген оқига кез келген контекстке жатқызуымыз мүмкін, ягни кез келген оқиға тарихи, эволюциялык немесе функционалистік козқарас түргысынан түсіндірілуі мүмкін. Айтылганды нақтылы мысалмен (паровоз) көрсетейік Шыньщца паровоз кеңістік-уақьптық координатгармен айқындалган; бейнелеп айтқанда паровоз кеңістік-уақыт- тық континуумда сіңіп кеткен. Енді біз паровозға формаль- ДЫ-уақыттық процесс ретінде, формалардың уақыттық Дөйектілігі ретінде, бір форманың озінің алдындагы фор мадан шыгуы ретінде қарай аламыз және оны лайықты түсіндіре аламыз. Мүндай ыңгай эволюциялык зертгеу “па ровоз эволюциясы” болады. Бірақ бізді басқа қызықтыруы мҮмкін. Паровоздың дамуы бізді қызықтырмауы мүмкін, бізді паровоздың жүмыс істеуі, оның қүрылысы, негізгі Қүрама болшекгері, қазанның молшері мен цилиндрлардың Көлемі арасындагы байланыс, сыртқы түрі жэне қарсы сок- 301 қан ауаға қарсы түруы (кедергісі), қазан формасы және жьщу жоғалту салдарынан күшті шығындау және т.б. қызықтьіра алады. Бүл паровозды формальды-функционалды зерттеу Бізде басқаша бір қызыгушылық тууы мүмкін. Біз паро возды қашан және қай жерде кім ойлап тапқынын, алғащ рет паровоз қай жерде қолданылғанын, қандай аймақтарда таралғанын және т.б. танып-біліуімізді қалауымыз мүмкін. Паровоз әрдайым жене барлық жерде кеңісгік пен уақьггга бір болғанын есте үстау керек. Бірақ, біз ғалым ретінде жеке қалауымыз бойынша назарымызды оның болмысы- ның бір аспектісіне шогырландырып, ал басқа аспекгілеріне назар аударуымыз мүмкін. Біз уақыттық аспектіні немесе формальды-функцион&ады аспектілерді елемеуіміз мүмкін немесе өзіміздің күш-жігерімізді формальды-уақыттық аспектідегі оқиғаларды зерттеуге жүмсай аламыз. Қысқаша айтқанда біз оқиғаны таңдауымыз бойынша жасаған кез кел ген контекстке жатқыза аламыз. Барлық ғалым осылай эре- кет жасайды (Уайт, 1949,1 тарау). Тарихи, эволюциялық жэне формальды-функционалдық сынды үш процесс болмыс- тың кез келген физикалық, биологиялық жэне мэдени деңгейлерінде бірдей ажыратылады. Енді осы тезисті дәлелдейік. Физикалық элемде ғалым кобінесе жердің күнделікгі айналуы, металлдардың үлғаюы және сығылып-қысылуы, атомдардың әрекеттестігі, моле- кулалардың ыдырауы, зарядталған бөлшекгердің тартылуы жэне тебілуі т.б. сынды оқигалар арасындагы уақьггтан тыс, формальды-функционалдық өзара қатынастармен көлемі үлгая ма, кішірейе ме, айналысады. Қүбылыстардың осын дай түрлерін зерттегенде галымды қүбылыстар арасындагы формальды жэне функционалды қатынастардагы өзгерістер қызықтырады. Болмыста эрбір оқига жеке дара, эрбір оқига айырықша уақыттық және кеңістік координаттармен ай- қьіндалады. Бірақ бүл физик үшін маңызды болмауы мүмкін. Нью-Йорк немесе Нью-Джерси де, дүйсенбі не сейсенбіде қьіздырылу кезінде темір кесегінің ол үшін бәрібір. Ол оки- ғаны маңызды кеңістік-уақытгық континуумнан абстрак- циялап, оқиганы өзінен тэуелсіз сияқты зерттейді. Физикті темірдің нақты кесегі қызықгырмайды, темір кесегінің белгісіз сыныбының кез келген жарайды. Физик өз тәжірибесін қайталай алады, ол темір кесегін белгілі сынып кесектерій бірінен кейін бірін қыздырады. Ол процесті кейін бүра ала- 302 ды, алдымен темір кесегін қыздырып, кейін салқындата гла дь/, оЛ СУДЬІ мүздатып, кейін мүзды еріте алады. Біздің алдымызда уақыттан тыс формальды-функцио- ңальды аспектіде бақыланатын қүбьшыстардан алынған мьісалдар; физик оларды қайталанун[ы және қайтымды про цестер ретінде қарастырады. Ол қүбылыстарды уақыттан тьіс жинақтап қорыту терминдерімен суреттеп баяндайды. Мүндай жагдайда ол не тарихшы, не эволюционист те емес, ол карапайым структалист (формалист) жэне функционалист. Физикалық әлемде көрсетілген үш аспектінің ішінен көзге түсетін физикалық феноменнің уақыттан тыс фор мальды-функционалды аспектісі. Шынында коптеген ант- ропологтар уақыттан тыс формальды-функционалды про- цестерді жинақтап суреттеуді “физикалық әдіс” деп атайды. Бірақ физика анағүрлым кең. Физиканың қүрамында тарих жэне эволюция да бар. Физикалық өлемді зерттеуші ғалым көбінесе жеке оқиғалардыц хронологиялық дәйектігінде көңіл аударады. Мысалы, жердің пайда болуы осындай. Бүл тек бір-ақ рет болды. Жердің пайда болуы айрықша жаг дайда белгілі уақытта нақты орынды болды. Бүл оқиға еш- қашан қайталанбайды. Алайда, осындай миллиондаган пла- неталар басқа галактикаларда немесе біздіц планетаның шал- гай жерлерінде пайда болуы мүмкін еді. Біз өмір сүретін планетаның дүниеге келуі бірегей қүбылыс ретінде маңызы орасан зор. Басқа да мысалдар келтірейік. 1908 жылы 30 маусымда таңертеңгі 7.30-да Подкаменная Тунгуска өзенінде метео- риттің жермен согылысуы жеке дара қүбылыс. Қүзды Таудың пайда болуы, 1572 жылы Тихо Браге бақылаган N. Кассиопей жаңа жүлдызының пайда болуы, 1898 жылы Кракатау жанар тауының атылуы туралы осылай айтуга бо лады. Бүл тарихи оқига. Тарихи процестің табиғатын анық- тау мынаны атап корсету керек: шыбынның өлімі, қар жауу немесе ауада қалықтаган қар үшқыны тарихи оқиғалар бо лып табылады, ягни Жердің пайда болуы немесе Ватерлоо Маңындағы шайқас сынды тарихи контекстке жатқызылуы мүмкін. Шыбынның өлімі Цезарьдың ажалына қараганда маңызы төмендеу көрінуі мүмкін. Бірақ, жогарыда атап көрсетілгендер тарихи оқиғалар толып табылады. Барлық °сы оқигалар зерттеуімнің тандауы бойьппна сондайлық бас- Қа маңызды контексте қойылуы мүмкін. Геолог таудың пайда 303 болуын жеке қүбылыс немесе таулар пайда болуыньщ жал
пы процесінің бөлшегі ретінде қарастыра алады. Бүл гео- логтың көзқарасына байланысты. Егер ол Жер плпнетасьі- ның тарихын зерттесе, Қүзды Таудың пайда болуын жеке
факт ретінде қарастырады. Егер ол таулардың пайда болу процесін зерттесе, нақты тізбектерінің пайда болуы жеке
өзінше емес, жалпы процестің бөлшегі ретінде қарастырады. Эволюциялық процесс физикалық әлемде жақсы ажы- ратылады. Эволюциялық процесс қайталанушы формальды- функционалды процесс сияқты сондайлық айкын емес. Де генмен, оның маңызы қазіргі заманғы физикалық теория- ның дамуымен қарқынды өсіп отыр. Эволюциялық үдеріс — бүл формалардың уақыттық дәйектілігі. Формалардың уақыттық дәйектілігі үшін уақыт жэне форма бір және ма- ңызды. Эволюциялық процесс не қайталанушы қайтымды бола алмайды. Астрономия және физикадан бірқатар мысал келтірейік. Күн — жай материалды дене емес, сонымен бірге Күн - үдеріс (процесс) болып табылады. Күн бар болғаны сияқты әрекет жасайды. Күн ішінде генерацияланган сөулелі қуат- тың орасан зор мөлшері секунд сайын ғарышқа шығарыла- ды. Осының салдарынан Күннің массасы секундына 4 млн. тоннаға кемиді. Бүл мөңгі-бақи жалғасуы мүмкін емес. Ас- трономдардың пайымдауынша, уақьггы келгенде Күн оледі. Қысқаша айтқанда, біз Күнде формалар немесе күйлердің уақыттық дамуын бақылаймыз. Бүл бір бағыттағы, қайта- ланбас және қайтымсыз үдеріс. Осындай үдерістерді радиоактивтік затгар арасын да бай- қай аламыз. Мысалы, Радий гелийге жөне қорғасынға ажы- ратылады. Бүл формалардың озгеру және алмастыру процес- терінің қатарына жатады. Радий пішіні гелий және қорга- сын пішініне айналады. Сонымен бірге, бүл — уақытгық жэне формальды үдеріс. Уақыт — соның бөлшегі. Жердін жасын анықтауда радийдің ыдырауы қолданылды. Сондық- тан біз бақылайтын радиоактивті затгар арасындагы үдерістер - уақыттық және формальдық болып табылады. Қысқаша ай- тқанда, бүл — формальды-уақыттық немесе эволюциялык процесс. Басқа эволюциялык процестер төрізді бүл кайтым- сыз және қайталанбас ерекшелік. Радий ыдырағанда біз ге лий және қоргасыннан қайтадан радий жасай алмаймыз. Затты бүрынгы күйіне қайтадан келтіре алмаймыз. 304 Сонымен, физикалық өлемде барлық үш процесс анық ажыратылып және бөлінетіндігіне көз жеткіздік. Физика- лык әлемді зерттеуші алдына қойған мақсаттары мен міндеттеріне байланысты әрбір процеспен тікелей байланы сты. Ол әуелі тарихшы, сосын эволюционист, сосын функ ционалист болады. Енді биологиялық ғалымдарға назар ауда- рып, онда не болып жатқанын көрейік. Ғалымда қарастырылатьш үш процесс физикалық галым- дардьщ жансыз әлеміне қарағанда биология саласында көбірек белгілі жөне түсінікгі. Бәрі эволюция яғни, кезеңділік ар кылы бір форманың басқа формадан пайда болуымен, эогип- пустан қазіргі заманғы жылқыға дейінгі формалардың уақыт- тык дәйектілігімен таныс. Формальды-уақыттық процесс өрбір адамға белгілі. Бүл тіршілік иелерінің өсіп, жетілуі. Балалық, жастық, кемеліне келген шақ, көрілік — форма- лардың уақыттық дәйектілігінің қайтымсыз, қайталанбас процесі. Биологиялық тіршілік иелері арасындагы тарихи процесс айтарлықтай айқын және қадала, тиянақты назар аударуды қажет етеді. Бүл жагдайда белгілі бір процеспен үшырасып отырганы кейбіреулердің ойына келмеуі мүмікн. Бірақ, биологта тарихшы да эволюционист болатыны айқ- ын. Оларды түрлер жэне жеке түрлер тарихы өте-мөте қызык- тырады. Тарихшылар ретінде уақыт пен кеңістікте анық орныққан жеке уақигалармен айналысады. Мысалы, биолог нақты түқым немесе нақты түр қай жерде және қашан пай да болганын, бүл түрдің қайда орын ауыстырганын, өркен- деген немесе жогалған жерін т.б. танып-білуді қалайды. Адамды зерттеуші биолог пен физикалық антропология маманы адамзат нәсілінің тарихын, білуге қүнггар. Ол буш- мендер, пигмейлер, айндар, скандинавтар сынды белгілі бір физикалық типтер қай жерде және қашан пайда болганын, олардьщ қайда қоныс аударганын, қашан және кімдермен жүктеу/скачать 15,32 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|