жоқ — қалай болганда да,  мен оны коріп түрганым жоқ

хивті),  мүндай рәсімдердің қызметі мәнерлеп көрсету,  сол 

арқьшы ол нысандарды мойындалған өлеуметтік қүндылық 

ретіндс бекіту жөне мәңгілікке айнаддыру.

(2)  Соған сәйкес,  қүтаюы толығымен немесе мөнді дә- 

режеде аңшылық пен терушілікке бағынынггы қоғамда, жа­

нуарлар 

мен өсімдіктердің түрлі түрлері, оның ішінде, әсіресе, 

хамақка 

пайдаланылатыны, рәсімдік салт-дәстүр нысанда- 

рьіна айналады.

(3)  Кейбір  сараланган  (мысалы,  ағайындыққа  немесе 

әулеттерге, яғни туысқандық топтарға бөлінген тайналарда) 

қоғам түрпаттарында қоғамның түрлі сегмент рәсімдерінің 

өртүрлілігімен бір-бірінен ажырау қагндасы бар;  бүкіл тай- 

палар  үшін  жалпы  біртүрпатты  рәсімдердің  әрбіреуі  өз 

сегментгері арқылы өзінің ерекше нысанына немесе нысан- 

дар класына жіберіледі.

(4) Соған сәйкес сараланбаған қогамдарда (мысалы, ан- 

дамандықтарда)  тамақта  пайдаланылатын  жануарлар  мен 

есімдіктерге рөсімдік қатынас, түтасымен алғанда өлеумет 

пен табиғат өлемі арасьшдағы  жалпы сараланбаған қатынас 

болып табылады,  сараланған қоғамдар үшін сегменттердің 

(өулет не  басқа да топтардың)  әрбіреуінің жөне  қандай ма 

болмасын бір немесе бірнеше жануарлар немесе осімдікгер 

түрлерінің  немесе  кейбір  жағдайларда,  бірнеше  түрлерді 

бірікгіретін табиғаттың ерекше бір корінісі арасындагы озінше 

рөсімдерді дамьггудың жалпы қағидалары тон.

Эрине, менде қазір осы тотемизм теориясын дамытып, 

түсіндіретін мүмкіндік жоқ екендігі түсінікті.  Бірінші жөне 

үшінші тезистер жалпы зандылықтарды белгілейді, 

о н ь і   т а -  

лқылау рөсімнің жалпы теориясын толық ауқымда қарасты- 

руды  қажет етер  еді.4  Мен  сіздерге тотемизмнің осындай 

теориясы болуы мүмкін екендігін корсету үшін бүл теория- 

ның тек қана тосімдік баяндауын берем, дәлелденген кезде 

ол  тотемизмді  түсінуге  ғана  жагдай  жасамайды,  сонымен 

бірге тотемизмнің тарихи пайда болуы жоніндегі қандай ма 

болмасын болжамга назар аудармай-ақ, коптеген басқа жаг- 

Дайларды  да  түсінуге  мүмкіндік  береді.  Одан  әрі  мен  дол 

°сы секілді теория (жогарыда сүлбасы берілген немесе қан- 

Дай ма болмасьш басқасы) анықтаудың қарапайым рет-жо- 

сыктарының комегімен тексеріле алатьшдыгын кесімді түрде 

тагы  жоне  тагы  да  корсеткім  келіп  еді.  Мен  тотемизмге 

алгаш рет 16 жыл бүрын қызығушылық таныттым. Сол кезде

333

мен  өз  зерттеуімді  қандай  ма  болмасын  тотемизмі  жоқ 

қарадурсін халықтан бастағым келді, — егер де осындайды 

таба алсам. Мүндай халықты мен Андаман аралдарынан тап- 

тым.  Андамандықтардың арасында біршама уақыт жүмьіс 

істеп,  мен  тотемизмнің  жұмыс  болжамын  түжырымдауға 

тәуекел еттім;  ол көп жагынан,  мен жаңа ғана баяндап бер­

ген,  тезистерге  сәйкес  келеді.  Кейіннен  мен  тотемизмнің 

барынша қызықты кейбір түрлері байқалатын Австралияға 

кеттім, онда мен сегіз-он жылдай, ягни осы болжамды тек- 

серу  үшін  қанша  уақыт  керек  болса,  сонша  уақыт  болуға 

бел будым. Өкінішке орай, екі жылдан шамалы астам уақыт- 

тан кейін, соғыс менің жүмысымды болін кетті, мен, осын­

дай мүмкіндік болғаннан кейін,  Полинезияға кеттім, онда, 

бүкіл болжамға қарағанда, қазір политеизм жүйесіне енген, 

тотемдік жүйенің қалдығы сақталғанға үқсайды.  Сонымен, 

мен  корсетілген  болжамды  толық  растай  алдым  деп  айта 

алмасам да, маған оны кең колемді дала материалында тек- 

серуге мүмкіндік болды.  Қалай болғанда да,  бүл жерде мен 

оны олі де тексерілмеген, бірақ тотемизмнің шығу тегі тео- 

риясымен  салыстырғанда,  тексеруге  конетін  болжамның 

мысалы ретінде келтіремін.

Одан  басқа,  “шьну  тегі”  деген  создің  озінде  екі  түрлі 

мағына  бар.  “Түрлердің шығу тегі”  деген  жүмысының та- 

қырыбында,  Дарвин  қолданған  мағынада,  ол  бүрыннан 

қазірге дейін  жанды  материаның түрленімдерін  жасақтап 

және  қайгадан  жаңғыруына  жүмыс  істеп  келе  жатқан 

күштерді  не  зандарды  белгілейді.  Бүл жагдайда  мен  жаңа 

гана тосімді гүрде баяндап берген теория, тотемизмнің шыгу 

тегінің теориясы деп те  атала  алады.  Ол  бүрыннан  қазірге 

дейін  жүмыс  істеп  келе  жатқан,  модениет  түрленімдерін 

жасақтап және  қайтадан жаңгыртатын  күштермен немесе 

зандармен жүмыс істейді; бүл заңдарга сілтеме жасай оты­

рып,  ол  тотемизмнің  бір  қогамда  болып,  екінші  қогамда 

болмауьш түсіндіреді.

Соның арасында күнделікгі қолданыста да, антропологи­

яда  болсын  “шыгу тегі”  деген  созге  кобіне  тарихи  магына 

беріледі.  Әрбір  нақтылы  институт  белгілі  бір  уақиганыҢ 

нәтижесі ретінде белгілі бір уақытта жөне белгілі бір қогамда 

пайда болады.  Оның шыгу тегін айқындау үшін, қалайша -  

егер мүмкіндік болса,  қай жерде жөне қашан — оның пайда 

болганын  біз  білуіміз  керек.  Мен  шығу  тегі  жонінде  осы

334

щағынада айтамын; әрі мен сіздерге әлеуметгік антропология 

о с ы н д а й  

пгығу тегімен айналыспайды және айналысуы қажет 

те  емес  екендігін  корсеткім  келеді.  Талас  жоқ,  белгілі  бір 

институттың шьну тегі жонінде нақтылы тарихи мәліметтер 

бар жерде, олардьщ білімі антропология үшін өте үлкен қүнды- 

льхк болып табылады. Алайда, расталмаған жалпы шыгу тегі 

жөніндегі тексеруге конбейтін болжамдар, жалпы зандардың 

ізденістері үшін, ешқандай пайдаланыла алмайды.

Зерттелуі өлеуметтік антропологияның ici болып табы- 

латын арнайы әлеуметтік күштер,  Кез-келген қогамда өруа- 

қыт  қатысып  отырады,  орі  адамның  жеке  қылыгындагы 

белгілі бір күштердің көрінісін зерттеу психолог үшін қан- 

шалықты дәрежеде келетін болса, ол да соншалықты бақы- 

лауга және зерттеуге конеді.

Мен  сіздердің  шыгу тегі теориясының тоқтаусыз  ізде- 

ністері әлеуметгік антропологияның жемісті бола алады-ау 

деген багытында дамуына нақтылы түсінгендеріңізді қалар 

едім.  Әлеуметтік антропология тарихи шыгу тегі теориясы- 

на ешқандай зәрулік танытпайтындыгы былай түрсын, одан 

да бүрын,  мүндай теорияга бүкіл ынта-ықыластың шогыр- 

лануы,  оган коптеген  зияндықтар әкеледі.  Шыгу тегі тео- 

риясының нагыз тарихи мәліметтері жоқ болган жагдайда, 

алдын-ала  болжанатын  жалпы  зандылықтарга  сүйенеміз. 

Бүрынгы антропологияның коптеген теориялары, мөдениет- 

тегі озгерістер, қоршаган ортаның феноменін түсінуді және 

түсіндіруді қажет етуінен немесе ниет білдіруінен туындай- 

ды деген болжамга тоқтайды;  мүндай  ыкылас танытушы- 

лық адамды сол түсіндіруді түжырымдауға итермелейді,  ол 

қабылданганнан кейін,  оның қылыгы осылардың ықпалы- 

мен өзгерістерге үшырай бастайды, соның нәтижесінде өдет- 

ғүрыптардың небір түрі қальпггасады. Бүл жорамалдың клас- 

сикалық мысалын Тайлор мен Фрэзердің анимизм теория- 

сьшан табуга болады. Қарадүрсін адам түс кору мен өлімнің 

феномендерін түсіндіруге тырысады; ол адам денесі өлген- 

нен  кейін де  әрі  қарай  өмір  сүре  беретін,  адамда  жан  бар 

Деген болжамды түжырымдайды;  осы болжам қабылданган 

бойда,  осының негізінде  коптеген рет-жосыктардан тура- 

тын, соның ішінде оліммен, жерлеу рөсімімен жэне аруақ- 

ТаРДы nip түтумен байланысты өдет-гүрыптар қалыптасады. 

Алайда  мәдениеттегі  озгеріс  осылай  қалыптасқан  деген 

сенімдердің  негізінде  түсіну,  түсіндіру  жөне  әдет-гүрып-

335

тардың орнығуымен осылай жүретіндігі жөніндегі болжам 

(тек қана осы болжам,  біз келтіріп отырған мысал секілді 

басқа да шығу тегі теориясының негізінде жатыр), — тексеруді 

қажет  ететін  жалпы  зандылық.  Бүл  заңды  біздің дамыған 

өркениеттерде болып жатқан кейбір өзгерістерге қолдануға 

болады,  онда  түсіндіруге  және  ізденіске  деген  ықылас 

ғылымның дамуының арқасында өте маңызды мәнге не бол­

ды.  Бірақ қарадүрсін халықтар үшін, меніңше, салыстырма­

лы түрде алғанда мәні шамалы; менің ойымша, оларда өдет- 

ғүрыптардың пайда болуы мен дамуы үшін белгілі бір жаг­

дайда сезілетін,  қоғамға не топқа ықпал ететін іс-өрекетке 

деген  және  үжымдық  іс-әрекетке деген  қажеттілік  болып 

табылады, ал әдет-ғүрыптар жоне онымен байланысты сенім 

осы қажеттілікті қанағаттандыру үшін қалыптастырылады. 

Бүл тақырыпты талқылау бізді өте  алысқа  алып кетер  еді, 

мен ол туралы анисмистік немесе мысалы Фрэзердің тоте­

мизм  теориясы  секілді  шығу тегі теориясы  міндетгі түрде 

сондай болжамдарды жорамалдайтындыгын корсету үшін ғана 

еске  түсіріп  отырмын,  егер  олар  ақиқат  болганда  жалпы 

заңға  айналар еді.  Соған  сөйкес,  шығу теориясын жасауға 

кіріспес бүрын біз үсынып отырған жалпы зандылықтарды 

үқыпты түрде тексеру қажет және олардың іс-өрекетін кең 

дәрежедегі индукция комегімен көрсетуіміз керек.

Енді мен, сіздер біздің пайымдауларымыз қайда окелген- 

дігін  көрдіңіздер  деп  үміттенемін.  Мәдениетті  зерттеудегі 

орын алған, оның дамуын тежеген жөне соңғы кездері галым- 

дар  арасында  үлкен  реніш  тудырған  түсініксіздік,  біздің 

ғылым бойынша,  әдістанудың жеткілікті дөрежеде жетілме- 

гендігінің нәтижесі больш табылады. Бүл жағдайды түзейтін 

қүрал-тәсіл біреу — мәдени деректерді түсіндіретін, тарихи 

жоне  индуктивті,  екі  қарама-қарсы  одіс  бір-бірінен  анык 

болінуге тиіс екендігін мойындау, ал оны істеу борінен оңай, 

егер  біз  олардың  екеуі  ор  түрлі  атауға  ие  екі  түрлі  понге 

жататындығын мойындасақ жеткілікті.  Бүл жағдайда этно­

логия  мэдениет  тарихын  жаңгыртуга  деген  талпынысты 

білдіреді жоне ол бүкіл қатандықпен әрі нақтылықпен та­

рихи козқарасты қабылдауы қажет жоне олардьщ комегімен 

қорытындылар  шыгарып отыратын,  белгілі бір дорежедегі 

мүмкіндікке  ие  арнайы  одістер  жасап  шыгаруга  тиіс.  Бүл 

үстаным  қазір  коптеген  америкалық  ғалымдарға  жақын, 

бірте-бірте  Германия  мен  Англияда  қанат  жайып  келеді.

336

і

Элеуметгік антропология бұл жагдайда жалпы зандарды ашуга 

багытталган  жоне  оз  поніне  икемделген  кәдімгі  табиги 

ғылымньщ қисынды әдістерін қүрайтын мэдениет феномені 

жоніндегі таза индуктивті гылым болады.  Өткен гасырдың 

антропологиялық  әдебиеттерінде  үлкен  орын  алган  шыгу 

тегі теориясы, сол жагдайда этнология мен әлеуметтік ант- 

ропологияның  қиылысқан  жеріндегі  ешкімге  жатпайтын 

өзіндік аймақ секілді болып қарастырылады.  Өз тарапынан 

мөдениет тарихын жаңғыртуға талпыныс білдіретіндіктен, 

олар этнологияга жақын болып табылады; бірақ белгілі бір 

жалпы зандарының болатынын болжайтындықтан жоне бол- 

жамауы мүмкін емес болгандықтан,  олар осьшдай зандарды 

іс-өрекет  барысында  көрнекі түрде  көрсетіп,  анықтайтын 

әлеуметтік антропологияга тәуелді болады.  Басқаша айтқ- 

анда,  шығу тегі  теориясы  болашақта  қашан  да  болмасын 

одан белгілі бір пайда көруі үшін,  этнология мен олеуметтік 

антропологияның жетістіктерін өзіне біріктіруге тиіс. Бүгінгі 

танда  оларга дол және жалпыга бірдей  мойындалган  әлеу- 

метгік-антропологиялық жоне этнологиялық зерттеулердің 

нөтижелерін жинастыру қажет, ал бүл осы пондердің әрқай- 

сысы оз мақсаттары мен одістерін қатаң түрде сақтаган кез­

де гана мүмкін болады.

Шыгу  тегі  теориясының  ешкімге  жатпайтын  аймагын 

шетке ыгыстыра отырып, этнология мен олсуметтік антро­

пология арасындагы озара қатынас жөнінде не айтуга бола­

ды? Әлеуметтік антропология индуктивті гылым ретінде тек 

қана деректерге жоне осы деректердің долелді бақылаула- 

рына сүйенуге тиіс. Егер этнология жеткілікті дәрежеде до- 

лелденбеген болжамдарын үсынса (ал қазіргі кезде осы эт- 

нологиялық болжамдардың кейбірі ғана толық деңгейде до- 

лелдене алады), онда мүндай болжамдарды өлеуметтік ант­

ропология қолдана алмайды.  Әйтпесе,  болмаған жағдайда, 

болжам болжамга сүйенер еді, ал бүл — өте орнықсыз қүры- 

лым.  Этнология әлеуметтік антропологияга аз,  оте аз жаңа 

Деректер  бере  алады.  Ол  — одан  копке  қабілетсіз.  Қандай 

өзгерістер жоне қандай жагдайда орын алгандыгы жоніндегі 

білімге келеек, бүл жагдайда олеуметтік антрополошя бол- 

жаулық тарихқа емес, тарихқа сүйенуге тиіс.

Басқа жагынан алганда, мен этнология олеуметтік ант- 

ропологияньщ комегінсіз ешкашан салмақты нэтижеге жете 

алмайды деп ойлауга бейіммін. Адам Смит алгаш рет “бол-

337

жаулық  тарихты”  құрастыруға  талпынған  уақытта,  ол  өз 

болжамдарын  “белгілі бағытты ұстанымдар” негізіне 

түзуге 

тырысты.  Кез-келген  болжаулык жаңғырту жетістікке  та­

рих зандарының мықты біліміне негізделген жагдайда гана 

үміттене алады.  Бірақ мүндай  зандарды  әлеуметтік антро­

пология гана бере алады.  Егер сіз  Риверс  Мүхиттық мәде- 

ниеттің этнологиялық талдауын жасаган жөне оның тари­

хын жаңгыртуга үмгылган екі томдық “Меланезиялық қогам- 

ның  тарихы”  атты  еңбегін  оқып  қарастырсаңыз,  бүкіл 

кітаптың басынан аягына дейінгі қорытындьшары,  белгілі 

бір жагдайда не болуы мүмкін деген болжамга түргызыла- 

тынын  коресіз,  мысалы,  екі түрлі мәдениеті бар  екі халық 

арасында қарым-қатынас орнап, бір аралга орналасқан жаг- 

дайды алыңыз.  Мүндай сипатгагы бүкіл шамалаулар оз та- 

рапынан болжаулық жалпы пайымдауларды білдіреді, оны- 

мен олеуметтік антропология әдейі шүгылданады және ол 

индукция көмегімен гана дәлелдене алады.  Риверс қолданг- 

ан болжамдарга қарсы негізгі қарсылық, шынына келгенде, 

кең түрде индукцияга негізделе алмайды, соган байланысты, 

талас  тудырады,  осы  әдіспен  түргызылган  гимарат  та  өте 

орнықсыз болады.

Немесе багьпты үстанымды орнатуга талпынган Сепирді 

оқыңыз,  оның  комегімен  “уақытша  болашақты”  мәдени 

элементтердің окшаулы тарау деректеріне тіркей алар едік. 

Сіз тагы да, оның нені жорамалдайтынымен үрынасыз және 

ол,  белгілі бір багытгы үстанымдарды немесе зандарды, жо- 

рамалдамай түра алмайды.  Ол ақиқат болуы да, болмауы да 

мүмкін;  оларды дәлелдеу — индукгивті әдістің,  сондықтан 

да өлеуметтік антропологияның ici.  Ал енді,  егер де,  этно­

логия осындай жорамалдарды қолданса — ал мен мүнан бас 

тартудың  мүмкіндігін  коріп  түргам  жоқ,  —  онда  ол  оны 

растайтын олеуметгік антропологияга сүйенуі керек.

Сонымен, этнология жоне өлеуметгік антропология жеке 

гылым  ретінде  —  бірі  тарихи,  ал  екіншісі  индуктивті,  — 

мойындалганнан  кейін,  олардьщ  арасындагы  қатынас  бір 

жақты  тәуелді  қатынас  болады.  Әлеуметтік  антропология 

этнологиясыз да омір сүре алады, бірақ этнология олеуметтік 

антропологияның қүзырына кіретін жорамалсыз өмір сүре 

алмайтын секілді.

Енді тагы да бір маңызды сүрақты қысқаша қарастыруга 

кошейік,  ол  сүрақ  этнология  мен  өлеуметтік  антрополо-

338

гияға 

қатысты қарастырылатын нөтижелердің іс жүзіндегі 

кундылығымен байланысты.

Этнология бізге өркениетгің тарихи бүрынғысының бол- 

ясаулык жаңғыртуын береді,  олардың кейбірінің қорытын- 

дьхлары 

жоғары дәрежедегі мүмкіндікпен белгіленеді,  бас- 

қалары шындыққа үқсас болжал деңгейінен  аса алмайды. 

Онын  адам  өмірі  үшін  іс  жүзіндегі  қүндылығының  тарих 

күндылығынан  айырмашылығы  жоқ  жөне  одан  коп  бола 

алмайтындығы анық.  Жалаң тарихи деректер коп жагдайда 

өз 

бетімен өте қызықты болуы мүмкін. Бүдан бірнеше ғасыр 

бүрын  Мадагаскарға  Оңтүстік-Шығыс  Азиядан  шыққан 

адамдар қоныстанғанын білу бізге мүмкін қызықты шығар. 

Бірақ бүрынғы оқиға жөніндегі жай білім біздің іс жүзіндегі 

іс-әрекетіміз үшін ешқандай бағыт бере алмайды.  Себебі ол 

үшін дерек емес, деректердің негізіндегі қорытындылаулар 

керек.  Мүндай қорытындылауларды беру тарих пен этноло- 

гияның міндеттеріне кірмейді. Тарихшылар да,  этнологтар 

да оны барган сайын түсініп келеді. Сондықтан да мен өзімді, 

этнологтардың бейнелі жоне қызықты түзілімдері,  адамзат 

үшін бір кездері іс жүзіндегі қүндылыққа ие болады деген­

ге  сендіре  алмаймын.  Мен  бүл  жерде  этнологияга  әділдік 

танытпай, олеуметгік антропологияның талаптарын сақтап 

қалуга мүдделі деп маган күдіктенулеріңіз мүмкін болган- 

дықтан, сіздерге Лоуидің “Алгашқы қогам”  атты кітабына 

жасаган сараптамасындагы профессор Кребердің дойексозін 

келтірейін. Профессор Кребер — мэдениетті қатаң түрде та­

рихи өдіспен зерттеушілер жагындагылардың бірі.  Одан оз 

гылымына деген жаман ойды бәрінен де аз күтуге болады. 

Ол томендегідей пікір айтады:

“Егер  біз  кітіптың  табыстарынан  өдісті  әдістің  озіне 

Кисынды  қолдануга  отсек,  оның  қүндылыгы  жонінде  не 

айта аламыз? Әдістің озі этнолог дүрыс деп есептейтін дәлелді 

жоне жалгыз болгандыгына қарамастан, басқа гылым сала- 

сьіндағы зерттеушілер үшін және зиятты білімпаздар үшін 

°ның көмегімен алынатын қорытындылар, бәрінен бүрын 

пайдасыз болып қалатындыгын  созсіз  мойындауымыз ке- 

Рек секілді. Басқа гылымдарда шамалы нәтижелер гана қол- 

Даныс  табуы  мүмкін,  антропологияның  негізінде  жатқан 

Психологияның өзі одан бірдеңе алып, пайдалана қоюы қиын. 

Кьісқаша айтқанда, себепті түсіндіру жоқ. Берілген әдіс ненің 

Қай кезде және қандай жагдайда болганын білуге комекгеседі.

339

Адам табиғаты өзінің бүкіл кертартпашылығымен, селсоқ- 

тығымен және еліктегіштігімен өзгермей қала береді.  Бірақ 

белгілі бір институттар қабылдаған нақтылы түрлер, сөзсіз, 

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: