басшылыққа жэне функция блу формасына ие;  өрқайсысы-

Тайпаның  өз  ішіндегі  үйымдасқан  жыныстық  топтар 

сондай-ақ жас жағына байланысты топшалар адамдар топта- 

ры мүшелерінің физикалық сипатгарымен анықталатын ерек­

ше  қажеттіліктеріне  қызмет жасайды.  Егер  біз  қарабайьір 

қоғамдар  өмірін,  біздің  өзіміздің  өмірімізбен  салыстыра 

түсінуге үмтылсақ, тиісінше еркек немесе әйел болу белгілі 

бір табиғи  артықшылықтарға  және  кемшіліктерге  ие болу 

екенін және де еректер мен әйелдер бөлек топтарға бірігетін 

қоғам, олардың осы артықшылықтарын жақсырақ пайдала- 

натын жэне осы кемшіліктеріне тиімді өтемақы алатынын 

корер едік. Жасына қарай блінетін топтар туралы да осыны 

айтуға болады. Жасына қарай блу эр топтың өзіне сай келетін 

ролін,  әлеуетті  мүмкіндіктерін  және  айналысатын  жүмыс 

түрлерін,  сондай-ақ  олардьщ  арасындагы  мәртебесі  мен 

биліктің блінуін анықтайды.  Кэсіби топтардың функцияла- 

ры  туралы  бірер  сз  айталық.  Олар  бүл  топтар  крсететін 

қызмет түрлері жэне олар алатын сыйлықтар арқьілы анық- 

талады.  Осы түста қарапайым халықтарды зерттейтін ант­

рополог,  бірдей жүмыс жасайтын,  мүдделері орайлас бола­

тын жөне оз жүмысы үшін қалыптасқан дәстүр бойынша — 

қарабайыр топтың  консервативті  рухында  болсын  немесе 

қазіргі революциялық қоғамның бәсекелес атмосферасында 

болсын  — сыйлық күтетін адамдардьщ бірлестігінен пайда 

болатын сол бір интегралды күштерді тагы да крер еді.

Бүл тектес  функционалды талдау  магынасыз  қайталау 

және дүниеге таяз кзқарасты кінөлаулар алдында әлсіз.  Оны 

сондай-ақ логикалық шеңбер болатыны үшін де оңай сынға 

алуға болады,  өйткені біз функцияны қажеттіліктерді қана- 

ғаттандыру деп  анықтар  болсақ,  қанағаттандыруды қажет 

ететін қажетгілік  функцияны қанағатгандыратьш қажетгілікгі 

қанағаттандыруды қамтамасыз етумен бірге жүреді.  Сонда, 

айталық, біреулер кландар ішкі дифференциацияның анық 

қосымша, артық түрі деуі мүмкін.  Біздің мүндай дифферен- 

циацияга деген  қажеттілік туралы айтуға қүқымыз бар ма, 

өсіресе,  егер мүндай қажеттілік барлық жерде көрінбейтін 

болса? Өйткені кптеген қоғамдарда кландық жүйе жоқ жөне 

онысыз да өте жақсы күн кеше алады.

Мен,  ең  алдымен,  ешқандай  да догматизмнің жақтау- 

шысы емес екенімді айтқым келеді.  Мен, бүл түста әлеумег-

394

тік  текстураны  нығайтуға,  игіліктер  мен  қызметтерді  ба­

рынша кең де ұйымдасқан түрде блуге,  сондай-ақ идеялар 

мен наным-сенімдерге қосылған үлес орайында анықтала- 

тын функция түсінігі зерттеуді белгілі бір әлеуметтік фено- 

мендердің өмірлік маңыздылығы жэне мәдени пайдалылығы 

ясағына бүратын бағыт ретінде қолданыла алар еді деп топ- 

щылауға бейілмін. Мен сондай-ақ мөдени эволюцияны зерт- 

теулерге өмір кешу үшін күрес, бірак, жекелеген организм- 

дер  немесе  тіпті  адамдар  топтары  арасында  емес,  мэдени 

формалар  арасындагы  күрес  үгымын  енгізуге  болады  деп 

есептеймін.  Бүл  үгым  мына  немесе  ана  мэдени  феномен- 

дердің  таралуы  мүмкіндігін  бағалау  үшін  пайдалы  өлшем 

бола алады.  Сонымен,  мен институционалды топтарды зер- 

ттегенде функция үғымын,  ең алдымен,  эвристикалық ас- 

пап ретінде қолдануды үсынамын.

VIII.  Қажеттіліктер  теориясы

Егер  біз  оз талдауымызга біршама басқа  бағыт  берсек, 

бүл үгым өте қатты қолдау табады. Егер біз қажеттіліктердің 

барлық спекгрін анықтап, олардың қайсысы фундаменталь- 

ды, қайсысы туынды, олар бір-бірімен қалай байланысқан 

және екінші мәдени қажеттіліктер қалай пайда болатынын 

анықтайтын болсақ,  біз функцияның толық та анық анык- 

тамасына  келеміз жэне сонымен де бүл үғымның шын ма- 

ғынасын көрсетуге мүмкіндік аламыз.  Мен негіз ретінде екі 

аксиоманы  алуды  үсынар  едім.  Біріншісі  жөне  мейлінше 

маңыздысы -  эр мэдениет метаболизммен,  кбеюмен, физи- 

ологиялық температуралық режиммен, зэктен, желден жэне 

климаттық жэне ауа райы жағдайларының тікелей зиянды 

әсерінен,  сондай-ақ қауіпті хайуандар мен өзге адамдардан 

Қорғану қажеттілігімен, уақытша босаңсу мен демалыспен, 

бүлшық жөне  жүйке  жүйелерінің жүмысымен,  сондай-ақ 

Жеке дамудың ерекшеліктерімен -  биологиялық қажеттілік- 

тер жүйесін қанагаттандыруы керек дегеннен түрады.  Мэ­

дениет туралы гылымның екінші қағидасы —  артефакттар 

Мен символизм пайдаланылатын әрбір мэдени жетістік адам 

анатомиясының инструментальды ныгайтылуы жэне тәннің 

мына не ана қажеттілігін қанағаттандыруга тікелей не жа-

395

намалай қызмет ететінінде. Егер эволюциялық 

көзқараспен 

қарастырсақ, адамның анатомиялык мүмкіндіктері 

таяқтң 

немесе тасты, отты немесе сырт киімді  пайдаланумен 

толық. 

тырылатьш болса, мүндай артефактгарды, қүралдарды 

және 

комекші бейімдемелерді пайдалану тәннің қажеттілігін 

қана- 

ғаттандырып қана қоймайды, сонымен қатар туынды 

қажет- 

тіліктерді тудыратынын көрсетуге болады.  Түрақты 

немесе 

уақытша  түрақтың,  қорғаныс  пен  жылыну  үшін  от 

жағу- 

дың, киім кию немесе жамылғы жамылудың арқасында 

тем- 

пературалық тәртіпті өзгерте алатын тірі ағза — ортаның 

осы 

элементтеріне, олардьщ жасанды өндірісіне және 

пайдала- 

нылуына, сондай-ақ,  оларды дайындаудың қажетті 

шарты 

болатын кооперацияға тәуелді болып шығады.

Қажеттілікгің биологиялықпен тығыз байланысты 

және 

соған тәуелді жөне сонымен қатар детерминацияның 

жаңа 

түрін болжайтын  жаңа түрі мәдени қарекеттің 

әу басынан 

басталады.  Тамаққа қажет азық-түлікті физикалық 

орта - 

табиғаттьщ өзінен тікелей тауып жүруден жинауға, 

дайын- 

дауға жоне пісіруге көшкен жануар, егер мөдени процесс 

бір 

сатысында кенеттен үзілетін болса, аштан өледі. 

Экономи- 

калық сипаттагы жаңа қажетгіліктер тамаққа деген таза 

био- 

логиялық қажетгіліктерге сэйкес болуы керек. 

Сексуалдық 

ниетті  қанағатгандыру  түрақты  түрде  бірге  түруға 

транс- 

формацияланатьгн, ал, балаларды тәрбиелеу түрақты 

үй ша- 

руашылығьш қалыптастыратын болгандықтан, әрқайсысы 

таза 

биологиялык процесс компоненттерінің кез-келгені 

сияқ- 

ты, топтың сақталуына қажет қызмет атқаратын жаңа 

жағ- 

дайлар жасалады.

Біз  кез-келген  қоғамға  —  ол  барынша  немесе  азырақ 

қарабайыр  немесе  толық  өркениетгі  болсын  мейлі  — 

көз 

салсақ, сол сөтге-ақ біз барлығыпда да адамдық метаболизмді 

қалыпты үстап түру үшін керек  тамаққа деген қажетгілікпен 

анықталатын, сонымен қатар технологиялық,  экономика- 

лык,  күқықтық және  сиқырлық, діни  және  риялық 

жаңа 

кажсттіліктерді белгілейтін  азық-түлікпен қамтамасыз студің 

тайпалық жүйесі бар екенін креміз. Адамның Үрпақ жалгас- 

тыруъі әншейін жақындасумен шектелмейтін, керісінше, ба­

лаларды  үзақ  уақыт  бойы  тамақтандыру,  төрбиелеу 

ж әне 

оларды  қоғам  мүшесіне  айналдыру  қажеттілігімен  тығыз 

байланысты болғандықтан да бүлардың барлығы қосымша 

детерминаттардың, ягни  күтігі-баптаудың белгілі бір форма-

396

ларымен, 

инцест пен экзогамияға тыйым, үнамды неке ереже- 

дерімен, 

сондай-ақ ата-аналық жөне  туыскандык  қарым- 

қатынастарды еске алғанда, ол қарастырған кооперативтік, 

қукыктык және риялық қарым-қатынастардың шығу тегін 

есептеу жүйесімен қанағаттандырылатын қажеттіліктердің 

хүтас 

бір кешенін жасайды.  Қатаң климаттық жағдайларда 

өйтеуір аман-есен қалу үшін адамның ең жоқ дегенде киімі 

мен  түрағы  болуы  шарт.  Қауіпсіздікте  күш  кешуге  деген 

қажеттілік үйдің физикалық қүрылымын, адамдардьщ түтас 

қоныстарын және коршілес топтардың аумақтық үйымда- 

суын анықтайды

Егер біз биологиялық қажетгіліктерді мөдени едістермен 

бекітетін  туынды  императивтерді  қысқаша  санамалайтын 

болсақ, қоғамдық аппаратты түрақты түрде жаңартып отыру 

бүлжымас қажеттілік және тайпаның экономикалық жүйесі 

оған деген жауап екенін корер едік. Мүның үстіне адамдар 

кооперациясы бедел билігімен, қара күшпен немесе қоғам- 

дық  келісімшартпен  қорғалатын  мінез-қүлық  ережелерін 

үйғарады.  Бүл  жерде  біз  бақылаудың  өртүрлі:  карабайыр 

да, дамыған да  жүйелерінің өзгермелі шарттарына реакция- 

мен  бетпе-бет келеміз.  Түтастай  алғанда мэдени топ,  сон- 

дай-ақ оларға енетін эр институт қүрамының жаңаруы үшін 

әулеттің  жалғасуын ғана емес, сондай-ақ тәрбие мен білім 

жүйесінің болуын қажет етеді.  Билікті қолдау  жэне топты 

қорғау  үшін  қажет  күш  пен  мөжбүрлеуді  үйымдастыру  — 

институттардың саяси үйымдасуымен, сондай-ақ кейінірек 

пайда болатын, біздер саяси бірліктер деп анықтаған жоне 

саяси мемлекетгің прототипі болып табылатын ерекше топ- 

тармен функционалды түрде байланысты.

Меніңше,  бүдан  өрі  біз,  мэдениет  пайда  болған  алға- 

шқы сеттен бастап-ақ оны символдық түрғьщан пішінделген 

жалпы  үстанымдар  арқылы  беріп  отыру  қажеттілігі туға- 

нын  мойындауымыз  керек.  Белгілі  бір  блігі  физикалық 

ептілік пен машықта корінетін, сондай-ақ материалдық тех- 

нологиялық процестерге қатысты кейбір үстанымдар мен 

анықтамаларда түжырымдалған және  шоғырланған  білім 

Де 

прагматикалық  немесе  инструменталдық  себептерден 

туындады;  бүл  фактор  мәдениеттің  тіпті  ең  ежелгі  корі- 

ністерінде де болмауы мүмкін емес еді.  Менің тануымша, 

еиқьір мен дінді ойлам мен дөстүрдің таза рационалды жөне

397

эмпирикалық  жүйелеріне  өзге  ешнәрсемен  ауыстырууа 

болмайтын  қосымша  ретінде  функционалды түсіндіруГе 

болады.  Тілді  барлық  жүйелі  ойлауға  төн  откен  туралы 

толганыстар үшін пайдалану — ең сжелгі кезендерде адамдар 

назарын  олардьщ  таза  интеллектуалды  болжауларының 

белгісіздігіне  аударуы тиіс болды.  Адам  біліміндегі саңы- 

лауларды жөне оз тағдыры  мен озінің міндетін түсінудегі 

лакуналарды  (шүқырларды)  толтыру — адамдарды таби- 

ғаттан  тыс  күштерге  деген  сенімге  алып  келді.  Өлімнен 

кейінгі  омір  — бүл,  шамасы,  ағзаның ең бір терең үмты- 

лыстарымен байланысты  ең ежелгі мистикалық болжам- 

дардың бірі:  бірақ,  оның әлеуметтік топтарға түрақтьшық 

беретіні және адамға, оның үмтылыстары мен  өжеттіктері 

таза рационалды төжірибе  куә болатындай,  соншалықты 

бір  шектеулі  еместігі  туралы  сезімді  нығайтатыны анық. 

Бір жағынан,  адам оқиғалар барысына эсер ете алатыны, 

ал,  екінші  бір  жағынан,  табиғаттың  озінде  адамның  іс- 

өрекетіне  орай  әлдебір мейірімді жөне  кекшіл  бастау ту­

ралы идеяларда Кріпкелдіктің, жаратудың моральдық ма- 

ғынасы  жөне  адам  күн  кешуінің  мақсаты  сияқты  ба­

рынша дамыған үғымдардың дөні бар.  Өнерді,  бос уақыт- 

ты  жөне  қоғамдық  салтанаттарды  функционалды  түрде 

түсіндіру үшін,  шамасы, ағзаның ырғаққа, дыбысқа, түске, 

сызықтар мен формаға,  сондай-ақ олардан  қалыптасатын 

үйлесімдерге тікелей физикалық реакциясына назар аудару 

керек  шығар.  Сөндік  онерге  келеек,  оларды  мануальды 

шеберлікпен жөне технологияның жетілдірілуімен бір қата- 

рға  қою,  сондай-ақ  діни  және  сиқырлы  мистицизммен 

байланыстыру  қажет болар.

IX.  Қорытындылир

Бүл  айтылғаидардың барлығы да  алдын  ала  жоба-нобай 

екені еркімге де анық болуы керек. Осыған қарамастан, үйым- 

дастырылған қарекетгің табиғи бірліктеріне біріккен мәдени 

феномендерді зерттеуге бола ма деген сауалға толық та накты 

жауап  беру керек.  Мен,  институт үғымы,  оның қүрылымы- 

ның жалпы очеркі жэне оньщ негізгі түрлерінің толық тізімін 

косканда осы сауалға жақсы жауап береді деп білемін.

398

■

Алғашқы 

және туынды қажетгіліктер теориясы бізге био- 

логиялық,  психологиялық және мәдени детерменизм ара- 

сындағы арақатынастардың мейлінше анык функционалды 

талдауьш береді.  Институттар түрінің  өрқайсысының функ- 

циясына менің берген қысқаша анықтамаларым ең соңғысы 

және  қорытындыланғаны деуге толық сенімім жоқ.  Мен — 

мэдени реакциялардьщ әртүрлі, атап айтқанда, экономика- 

лык, кукықтық, тәрбиелік-білімдік, гылыми, сиқьірлық және 

діни түрлерін  биологиялық, туындылық жене интегративтік 

қажеттіліктер  жүйесімен  функционалды  түрде  салыстыра 

алғаныма барынша сенімдімін.

Бүл  жерде  крсетілген  функционалды  теория  далалық 

зертгеудің алғышарты жөне әртүрлі мәдениетгер феноменінің 

салыстырмалы талдауы ретінде қызмет ете алады.  Ол мәде- 

ниетті, институттарға жөне оларға тән ерекшелікгеріне  ба- 

ғытгай отырып, нақты талдауға себепші болуы мүмкін.  Егер 

осындай жолкарталармен жарақтанған далалық этнографты 

елестетер болсақ, олар оған феномендерді боле-жара қарауға 

жене олардьщ арасындагы байланыстарды табуға кмектеседі 

деп  жорамалдауга  болады.  Далалық зерттеушіні,  ец  алды­

мен, нені бақылау және бакылағанын қалай баяндау керек- 

тігіне байланысты анық болашақ жөне нақты нүсқаулармен 

Қамтамасыз ету көзделген.

Менің ерекше баса айтқым  келетіні — функционалды- 

лық -   мәдени  элементтерді  блуді зерттеуге де,  эволюция- 

ны, тарихты жене диффузияны зерттей отырьш откенді қайта 

реконструкциялауға да еш қарсы емес. Ол тек қана,  біз мө- 

дени феномендерді олардьщ функциясы мен формасы ар­

кылы  анықтамайынша,  не  Морган,  Бахофен,  Энгельстікі 

сияқты қияли эволюционистік сызбаларга немесе Фрэзер, 

Бриффо  жене  тіпті  Вестермарктар  үсынгандай  жекелеген 

элементтердің бөлшектелінген түсіндірмесіне үрыну қаупі 

бар екенін жалықпай  айтады. Егер зерггеуші элементтердің 

бөлінілуін  алдамшы  жөне  іс  жүзінде  жок  үқсастықтарды 

бөле-жара көрсететін  болса,  оның еңбегі  заяға  кетеді.  Со­

нымен, функционалдық,  оның негізгі міндеті — мәдениетті 

алдын ала талдау  жене антропологты мэдени күбылыстар- 

Дьщ сенімді идентификациясымен тек өзі ғана қамтамасыз 

ете алатьшына нық табан тірейді.

399

5 .  Э Л Е М   А Н Т Р О П О Л О Г   К Ө З Қ А Р А С Ы М Е Н

Клайд Кей Мейбен Клакхон

АДАМ  ҮШІН  АЙНА 

II тарау.  Таңданарлық әдет-ғүрып

Неге қытайлықтар сүтті және сүттен жасалған тагамдар- 

ды  үнатпайды?  Неге  жапон  камикадзелері  жанын  қүрбан 

етуден тайсалмайды? Ал америкалықтар мүны магынасыз- 

дық  деп  біледі  ғой.  Неге  бір  халықтар  ру  шежіресін  әке 

жағынан, екіншілері — шеше жағынан, біреулері екі жақтан 

да  тарататыны  несі?  Мүның өзі  әр  халықта  эр  алуан  инс­

тинкт болатынын емес,  әйтпесе  Қүдай тағала немесе Таг- 

дыр  оларға  әр  алуан  әдет-ғұрып жазғанынан да  емес.  Бүл 

Қытайда, Жапонияда және Қүрама  Штаттарда ауа райы әр 

алуан болуымен де байланысты емес.  Мүны антроплогия- 

лық  түрғыдан  ой  көзімен  зерделеген  адам:  “Өйткені  олар 

солай төрбиеленген” деп жауап берген болар еді. Антропо­

логия “мэдениет” үгымын адамдар өмірінің біртүтас бейнесі, 

жеке  адамның өз  ортасынан  алган  әлеуметтік  мүрасы деп 

түсінеді.  Екінші жагынан,  мэдениет адам қолымен жасал­

ган қоршаган ортаның бір бөлігі ретінде қаралады.'

Бүл арнайы термин тарихи немесе әдебт магынадағы “мә- 

дениеттен” анагүрлым кең мәнге ие. Бетховеннің сонатасы 

қандай болса, ас үйдегі қарапайым қьпп қүмыра да сол сияқты 

мэдениет туындысы.  Ауызекі тілмен  айтар  болсақ,  “мэде­

н и е т  адам” дегеніміз — шет тідцерін білетін, тарих, әдебиет, 

философия,  энерден  хабары  мол  адам.  Мэдениетті  адам 

Джойс,  Скарлетги,  Пикассо туралы сойлей алуы тиіс. Мэде- 

ниетгі адам Джойс,  Скарлетги, Пикассо туралы сөйлей алуы 

тиіс.  Мәдениетті  адам  үгымына  кейбіреулер  осы  түргыда 

қарайды.  Ал  антрополог үшін  адам болу жэне мәдениетті 

болу —

 екеуі бір нэрсе. Жалпы мэдениет бар жэне жекелеген 

мэдениеттер бар — орыс, американ, агылшын, готтентоттар 

мен инкгердің мэдениеті деген сияқты. Мүндай абстракция

400

бізді адамдардьщ іс-әрекетін тек биологиялық ерекшелік- 

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: