жоқ жерден қүрылымды көреді де, осынысымен қүрылым

Ол  үздіксіз  жасалады  жэне  бүзылады.  Бүл  —  белгілі  бір 

берік деңгейге жеткен  өмір жоне оны өзі  пайда болған не­

месе ол детерминациялайтын өмірден ажыратып алу ажыра- 

мас норселерді диссоциациялаумен  парапар” деп тап бүгін 

жазылғандай көрінетін терең мақаласынан онша алыс түрма- 

ғанын сезіну үшін соншалықты бір жігердің қажеті жоқ.

*  

*  

*

Шындығына келгенде, біздер зерттеп отырған деректің 

сипатының өзі атап айтқанда қайсысы қүрылым төртібіне, 

ал,  қайсысы  оқигалар тәртібіне  жататынын  білуді  ажыра- 

туга бастайды.  Тарихи перспектива қанша маңызды болға- 

нымен де біздер оған  ең соңында  — өрдайым өз компетен- 

циямызға жатпайтын үзақ зерттеулерден кейін қол жеткіземіз 

(мүны  растау  үшін,  радиоактивтілікті  өлшеу  мен  тозаңды 

сараптауды айтуға болады). Керісінше, адамдар қоғамының, 

санының  әртүрлілігі аркасында -  XIX ғ. соңында бар бол­

ганы бірнеше мың -  олар біздің коз алдымызга қазіргі кез- 

ге шолу үшін қойылғандай корінеді.  Объектінің озінен шы­

гатын бүл үндеуіе жауап бере отырып, біздер флюксия тео- 

риясынан горі фансформация әдісін 7 үстануды дүрыс коре- 

тінімізге таң қалатын ештеңе жоқ.

Біздің жүмыстарымызда  барынша  маңызды  орын  ала­

тын трансформация жоне қүрылым арасында шын мәнінде 

мейлінше тығыз байланыс бар.  Бүл байланысты өлеуметтік 

антропологияға,  Монтескье мен Спенсер идеяларымен ша- 

быггана отырып, Рэдклиф-Браун енгізді; ол  оны  әлеуметтік 

корпус ішінде жеке адамдар мен топтарды  байланыстыра- 

тын  түрақты  әдісті  белгілеу  үшін  пайдаланды.  Демек,  ол 

үшін  қүрылым  деректер  тәртібіне  жатады,  нақты  өрбір 

қогамды бақьілауда берілген. Мүндай козқарастьщ, соз жоқ, 

оз бастауьшда жаратылыстану ғылымдарында нақты түжы- 

рымдамасы бар, бірақ,  Кювье үшін тиімсіз болар еді.

Қазір  ешқандай да гылым  оз саласына жататын күры- 

лымды  ана  не  мына  болікгерді  төртіпке  келтіруге  сайып 

қарастыра алмайды. Төртіптеу мына екі жагдайга жауап бер- 

генде гана күрылымды болып шыгады:  бүл -  іштей байла- 

ныспен  баскарылатын  жүйе;  жэне  жеке  алынган  жүйені 

бақьілауда  қол  жеткізуге  болмайтын  бүл  байланыс,  корер 

козге ортүрлі жүйелерден үқсас сипатгар табуға мүмкіндік

524

беретін трансформациями зерттегенде шығады.  Гете* жаз- 

ғаньщдай:  “Бейнелердің барлыгы әрі үқсас,  әрі әрқайсысы өзгв- 

лерден бөлекше,  ал,  олардың қүпия хоры заңдылықты қупия- 

лап тур ”.

Әлеуметтік  антропология  да  жататын  семиологиялық 

ғылымдар үшін ғылыми перспективаның конвергенциясы- 

ның өміршендік сипаты бар, ойткені таңбалар мен рәміздер 

өз рольдерін — олар тарту мен шетке ығыстыру ішкі занды- 

лықтарының басқаруындағы жүйелердің кайсысына жата- 

тынына; жөне таңбалық жүйеге трансформациялану озгеше 

айтқанда, басқа жүйешң тілінің орнын бастатын  ауыстыру 

жолы  қаншалықты  тән  екеніне  байланысты  орындайды. 

Мүндай түжырымдама  палеонтологияда тууы мүмкін бол­

ганы  элеуметтік  антропологияны  қүпия  бір  арманға  же- 

телейді: ол,  атауынан  корінетіндей,  гуманитарлық ғылым- 

дарга жатады  егер  ол  олеуметтік гылымдар төрізді конбіс- 

тіюіен барлык қиындықтарды котерсе,  Машһар күні  жара- 

тылыстану гылымдарының оргасында оянудан үміттілігінен.

Әлеуметгік антропологияньщ өз багдарламасы багытын- 

да қалай өсер ететінін екі мысалда дөлелдеп корейік.

Қарабайыр қогамдарда инцестке тыйым қаңдай қызмет 

атқаратыны белгілі. Өз қарындастары мен қыздарына жүбай- 

ды  қандас туыс топтардан сырттагылардан белгілегенде ол 

осы табиги топтар арасында, алгашқы өлеуметтік байланы­

стар деп жіктеуге болатын,  некелік байланыстар орнатуга 

қызмет етеді.  Осылайша инпестке тыйым адамзат қогамы- 

ның  негізінде  жатыр  жөне  белгілі  бір деңгейде  ол  қогам- 

ның өзі де.

Мүндай интерпретацияны растауга жарамды индуктивті 

процедура жоқ. Ол қандай болуы мүмкін еді, өйткені, өңгіме 

араларындағы корреляция жалпы сипат алатын, бірак, өртүрлі 

қогамдарда сонда жасалып шыгарылган ортүрлі мүмкін бай­

ланыстар  арқылы  жалгасатын  қүбылыстар туралы  болып 

отыр емес  пе?  Бүган қоса бүл жерде әңгіме дерекгср тура­

лы емес,  магыналар туралы.

Бізді инцестке тыйым салудьщ нақты немесе жорамалды 

нөтижелері емес, ең алдымен оның маңызы неде (ол жайлы

* 

И.  В.  Гетенің  “Өсімдіктер  метаморфозасы”  (1798)  шығармасынан 

(үзінді  орыс  тіліндегі  Гете.  Шығ.  жин.:  13  т.:  Мерейтойлық  басылым. 

М.;  Л.;  1932.  1  т.  282  б.  Д.  Недович  ауд.)  келтірілді  —  аудармашы  сск.

525

XVIII  ғасырда  оньщ  “рухы”  деп  айтушы  еді)  деген  сүрақ 

толғандырады.  Туыстықтың  эр  номенклатурасы  мен  оган 

байланысты некеге түру ережелері дүрыс болу үшін керекті 

жүйелі белгілерді нақтылау қажеттігі туды. Ал ол дегеніңіз, 

осы жүйелердің озін қосымша бір жүйеге енгізу мен олар­

ды трансформациялық қатынастарға келтіру арқылы мүмкін 

болатын болып шықты.  Міне, осыдан кейін, жаңа ғана бей- 

берекет түрде болғанның барлыгы грамматикада қалыптас- 

қан  ережелер  сияқты  үйымдасқан  күйге  еніп  шыга  келді: 

жүйенің реципроктыгын сактай отырып, орнатудьщ санаға 

сыйымды барлық тәсілдерін бір бойына үстап түра алатын- 

дай формула кейпіне енді.

Енді міне, біз оган қол жеткіздік. Қазіргі замангы қогамдар 

да кіретін адамзат қогамының біртүтастыгы үшін осы ере- 

желердің  әмбебаптыгын  дөлеледеу  үшін  қалай  әрекет  ету 

қажет деген сауал туындайды. Австралия және америка ха- 

лықтары  сияқты  инцестке тыйым  салудың анықтауышын 

белгілемегенмен,  ол  бізде  де  орын  алган,  алайды,  оның 

қүрамдық  сипаты  да  сондай  ма  деген  сауал  туындайды. 

Мүмкін  біз  осы  қүбылысқа  бүдан  озге  басқа  негіздік  се- 

бептермен,  туыс  адамдар  қүрган  одақтың  кесірінің  кеш 

ашьиіганы  сияқты  белгілермен  байланган  шыгармыз.  Ал, 

мүмкін,  Дюркгейм  ойлағандай  —  бүл  институт  қазір 

позитивті мазмүнга ие емес, үжымдық сана-сезімде калып- 

тасып  калган  сенім-нанымның  тек  ескілігінің  жүрнагы 

ретінде калган болуы да мүмкін.  Немесе,  ішкі озара байла­

ныс  пен тіпті,  кең тараган топтың жеке  бір түрі болып са- 

налатын біздің коғамымыздың пайда болуы, басқалардагы- 

дай қаны бір туысқандар отбастарының арасындагы (бізде 

ол тым  бос  өрі күрделі  боп  кеткен)  байланыстар жүйесіне 

тәуелді  ме?  Егер,  олай  болса,  бүл  жүйенің  қүрамдас  бөл- 

шектері  гомогенді  болады  деп  санауга  жол  беру  керек  ne 

әлде, елдің орналасу жері, табиги ерекшелігі мен жергілікті 

тарихи дөстүрлерге байланысты оның өзгеріп отыратын әр- 

түрлі типті қүрылымдардан түратының мойындаймыз ба?

Бүл мәселе негізінен антропологияга етене жақьш бола­

ды, себебі, бүл сүракка берілген жауап бойынша элеуметтік 

факті мен оның бейімділік дөрежесінің табиги қүпиялары 

ашылмақ.  Мүньщ қыр-сырьш Стюарт Милльдің логикасы- 

нан алынган әдістер көмегімен ашу мүмкін емес.  Біз — тех- 

никалық,  экономикалык,  көсіби,  саяси, діни жөне биоло-

526

гиялык,  түрғыда  пайда  болатын  күрделі  байланыстардан 

қоғамға қажетгі жене қоғам онсыз да өмір сүре алатын бай- 

ланыстарды ашу мақсатында олардан қол үзіп, сосын қайта 

қол жалғау арқылы қазіргі заманғы қоғамға сай вариация- 

лар шығара алмаймыз.

Алайда, біз өзімізге кажетгіні реципроктық қызметі жақсы 

игерілген, анағүрлым күрделі әрі түрақты матримониалдық 

жүйенің ішінен ала аламыз;  қүрамына көп индивидті қос- 

қанда қызметі қаншалықты озгеретінін анықтау үшін олар­

дын; зертханалық үлгісін  қүрастыра  аламыз;  ол  аздай,  дәл 

осындай  үлгілердің  сипатын  өзгертіп  одан  да  күрделірек, 

одан да түрақтырақ түрін ала аламыз...  Олай болса, біз ре- 

ципрокгылық жүйесінен алынғанын ең қарапайым түрлер- 

мен салыстыра  аламыз,  мысалы  ондай  қарапайым түрді  -  

қазіргі заман  қоғамы,  шағын  санды  изолятпен  сипаттала- 

тын  аумақтарда  кездестіруге  болады.  Зертханадан  далага, 

даладан зертханаға біртіндеп кошу төсілін қолдана отырып, 

біз біртіндеп белгілі бір топ пен белгісіз топтың арасындагы 

алшақтықты отпелі түрдегі топпен толықтырар едік.  Оның 

нөтижесінде, біз басқа тілдерге тон, мысалы, ішкі біртүтастық 

пен  шағын  ережелер  жиынтығымен  бүган  дейін  өр-түрлі 

болып есептеліп келген феномендерді қамту қасиеттеріне ие 

боларлық  тіл  ойлап  табушы  едік.  Шынтуайтқа  келгенде, 

еркім бір түсіне білмейтін ақиқатгың орнына сана акиқаты- 

на қол жеткіземіз.

*   *   *

Екінші  мысал  да  осы  типтес  мэселеге  қатысты,  бірақ 

оның басқа түстарына бағытталган: бүрынгыша, әңгіме ин- 

цестке  тыйым  салу  жайлы  болмақ,  біз  енді  оны  қалыпты 

жагдай  емес  аңыздар  рефлексиясына  катысты  тақырып 

ретінде қарастырамыз.

Үндістер  — ирокездер мен  алгонкиндер — мынадай бір 

аңыз айтады. Жас қызға түнде белгісіз біреу келіп жыныс- 

тық қатынасқа мөжбүрлейді, ол оны өз ағасы екен деп ой- 

лаған.  Барлық белгілер: сырткы түр сипаты,  киімі, бетіндегі 

тырнақтан қалған із оның кінөлі екенін дөлелдеп,  қыздың 

пөктігін дәлелдейді.  Қыздың айыптауларынан кейін ағасы 

өзінің егізі,  яғни оған үқсас адам бар екенін  ашады.  Олар­

дын арасындагы озара байланыстың тығыздығы соншалык, 

бірімен  не  болса екіншісіне де  автоматты түрде беріледі  —

527

жыртылған киім,  беттегі жара...  Қарындасын сендіру үщің 

жігіт кыздың көзінше егізін өлтіреді, бірақ онымен тағдыр. 

лас болғандықтан өзін өлім жазасына кеседі.

Қүрбан  болған баласы  үшін,  үкілердің  қожасы  әрі  си- 

қыршы  анасы  өш  алмақ  болады.  Оны  алдаудың  бір  ғана 

жолы  бар  —  қарындасы  ағасымен  қосылып,  екіншісін  өзі 

олтірген  егіз  ретінде  корсету.  Бүл  алдаудың  ақылға  сый- 

майтындығы соншалық, кемпір ешнәрседен де күдіктенбейді. 

Алайда,  үкілерді  алдап  соғу  мүмкін  емес,  сондықтан  олар 

кінөлілерді үстап береді,  бірақ олар қашып қүтылады.

Батыстық тындаушы бүл аңыздың Эдип жайлы аңыздың 

тақырыбына үқсастығын бірден аңғарады: инцестгің болмауы 

үшін атқарылған сақтану шараларының осалдыгы соншалық 

оны іс жүзіне асыруға барлық мүмкіншіліктер бар.  Екі жаг­

дайда да  күтпеген  окиға  болады,  басында  жағымды  болып 

корінген кейіпкер ашуға булығып, жағымсыз кейіпкерге ай- 

налады.  Бүл  жай  ғана  үқсастық  па  — бірінші  және  екінші 

жағдай себептер түрлі болғанмен салдар біреу — немесе ана­

логия  теренде  жатыр.  Бүл  жақындастыруды  жүзеге  асыра 

отырып, біз қандай да бір түтастықты бүзып алмамыз ба?

Егер оңтайлы жағын  ғана ескере отырып жауап берсек, 

ирокез аңызындағы аға мен қарындасы арасындагы жыныс- 

тық қатынас анасы ме үлы арасындагы — Эдип инцестімен 

пара-пар. Олардың біріншісінің жүзеге асуына кедергі бола 

алмайтын  жағдайдың  бір  мәні  —  ер  адамды  сомдайтын 

кейіпкердің жеке түлга ретіндегі түтас еместігі, ол Эдиптің 

екі түрлі қабылдануымен үқсас,  ол  олі болып санала түра, 

олімге кесілген бала және жеңіп шыгатын кейіпкер ретінде 

де қабылданады. Бүл корсетілімді толықтыру үшін, амери- 

ка аңыздарьшдагы, Эдип туралы аньіздагыдай өлі жетіспейтін 

элементтің бірі ретінде Сфинкспен трансформация эпизо- 

дын мысалга келтіруге болады.

Бүл ерекше жагдайда (сондықтан басқалардың ішінен 

осылар тандалып алынды) бүл дәлел шын мөнісінде шешу- 

шілердің бірі болушы еді: алгаш рет Баос айтқанындай (1891, 

1925),  жүмбақ пен  мақал сияқты жанрлар Солтүстік Аме­

рика үндістерінде атымен жоқ. Сондықтан, егер семантика- 

лык шеңберде америкалық аңыздарда  жүмбақтар кездессе, 

ол кездейсоқтық емес, қандай да бір қажеттіліктен туган.

Бүкіл  Солтүстік Америка  бойы  “жүмбактары”  бар  екі 

гана  жагдай  бар,  оның  озі  басқа  елдерден  алынган.  Сол

528

сияқты, 

терде түр; 

жасыраты  і 

лер  бойьі; 

жақтан 

өміріне 

түседі;  ал 

месе  ол 

жүмбақ 

жайлы а 

стырған: 

бейнесін 

Соныіі 

алшақ  ж;  г 

бірдей ко 

үшін, тү{  и 

көрсетуг( 

та соған 

Бүл фор\|у. 

май-ақ, 

нып  корЛс 

былмағаі 

Бір қ, 

емес  сия 

дың  (не 

біріншіг 

қүрыльи 

Америк 

аз  болғаід 

өлуіне  қ 

пекпін, 

өзімізге 

лы цикдіе 

дында ище 

өзінің ү 

дағы 

Бүл 

ме,  өлде 

дың, 

мақша 

тылып

к<  эасақ,

эре  ce1

Эд  m

*  fP 

к m

^|КШ-тың оңтүстік-шығысындағы пуэбло үндіс- 

шараларға қатысып,  корермендерге жүмбақтар 

сайқымазақтар отбасы бар,  аңыздағы суреттеу- 

ша  инцест  нәтижесінде  дүниеге  келген.  Басқа 

, бүған дейін аңызда айтылған, кейіпкердің 

кіуіп  тондірген  үкілердің  қожасы  -   кемпір  еске 

алгонкиндердің белгілі аңыздарында үкілер  не- 

үрпақтарға  оміріне  қауіп  тондіре  отырып 

а|асырады.  Яғни,  Америкада да  жүмбақтар  Эдип 

тән белгілер жайлы екі түрлі пікір қалыпта- 

і  щестпен байланыс аркылы, екіншіден, Сфинкстің 

мерикалықтар үкі бейнесінен кореді. 

ен,  тарих,  жағрапия,  тіл  мен  мәденет жағынан 

қан  халықтарда  жүмбақ  пен  инцест  арасында 

реляция бары байқалады.  Салыстыру мүмкін болу 

аңыздарда константгық қырларын үтымдырақ 

мүмкіндік беретін жүмбактың моделін жасайық 

рай,  оны жауабы жоқ сүрақ ретінде анықтайық. 

ланың қандай да бір қүбылу түрлерін қарастыр- 

жірибе түрінде,  онда түрлі  терминдерді қолда- 

к  ол  мынадай  мазмүнға  ие  болады:  сүрауы  та- 

жауап.

рағанда,  бүл формула қандай да бір мағынаға ие 

ты  эсер  аласыз.  Алайда,  қандайда  бір  аңыздар- 

іесе  аңыздардың  үзінділері)  бары,  олар  үшін 

катысты  симметриялы  жэне  инверттелген  бүл 

коп нәрсені білуге мүмкіндік бере алатын негіз.

мысалдардың мазмүнын айтып жатуға уақыт 

ықтан,  мен  окінішке  орай  тек  қана  Будданың 

рсы  түру  мүмкін  болмағаны  жайлы  айтып  кет- 

оқушысы күтілген сүрақты қоймаған жэне 

с,атысты  жағын айтсам,  коне аңыздар Граал тура- 

айтылғандай, жігіт кеменің сиқырлығының ал- 

ніп,  “кеме не үшін қызмет етеді” деген сүрақты 

f

  ггшақтығының кесірінен қоймағандығынан аңыз- 

т тамам болады. 

ңыздар қандай да бір тәуелсіз кеңістікте эмір сүре 

оларды  қандай да бір анағүрлым  ауқымды  жанр- 

патша жайлы  аңыз  сияқты  аңыздар  болек тар- 

атын тармақшаға жатқызу керек пе? Алдағы ай- 

кенді кайталай отырып,  бір топқа жататын оған

a  [ық i

529

төн элементтер басқа топқа төн элементтердің трансформа- 

циясы ретінде (мұнда — инверсия) көріне ала ма, олай бол­

са,  қаншалықты  дөрежеде  коріне  алады?  Істің  мән-жайы 

шын мәнісінде осылай болып түр: жыныстық қатынастар- 

ға  мәжбүрлеуші  кейіпкер,  оның  нәтижесі  инцестке  өкеп 

соғатындықтан одан бас тартқандықтан таза да пәк кейіпкерге 

отеміз;  ал алғыр да бәріне жауабы дайын білімпаз кейіпкер 

батылы  жетіп  бір  сүрақ  та  қоя  алмайтын  карапайым  үяң 

кейіпкерге  айналады.  Екінші  түрге  жататын  америкалық 

вариаштарда жэне Граал жайлы циклде, шешуді қажет ететін 

мәселе — ол “шолейтгі жер” мәселесі, басқашалай айтқанда 

жаздың болмауы.  Бірінші,  “эдиптік” түрге жататын амери- 

калық аңыздардың барлығы мәңгілік қыс мәселесін толғай- 

ды, оны жүмбақтардың барлығын тапқа кейіпкер шешеді де 

жаздың  келуін  жақындатады.  Қарапайым  тілмен  айтсақ, 

Персифаль дегеніміз инверттелгсн Эдип кейіпінде корінеді — 

грек  пен  кельттік  негіздерді  қопарып  оларды  салыстыру 

керек болған кезде біз мүндай гипотезаны қарауды үсынуға 

батылымыз бармас еді, алайда, ол оз-озінен солтүстікамери- 

калық контекстке сүранып түр,  екі түр де барлық популя- 

цияларда кездеседі.

Алайда,  біз әлі салыстыруды аяқатаған жоқпыз.  Бір се- 

матикалық жүйе шеңберінде пәкгік-тазалық пен “сүрақсыз 

жауап” озара қатынасга болатындығы, оның “жауапсыз сүрақ” 

пен  инцест  жасаудың  арасындагы  байланысқа  пара-пар 

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: