Үздіксіз экологиялық білім беру жүйесінің құрылымы

Экологиялық білім беру –экологиялық мәдениетті қалыптастырудың негізгі факторларының бірі болып табылады. Қазіргі кезде келесі модель – сценариларда көрсетілген, экологиялық білім беру жүйесін дамытудың бірнеше мүмкін бағыттарын анықтауға болады (14 – кесте).

Адам әлемнің біртұтас екендігін және адамзат біріге отырып қана әлеммен үйлесімді өмір сүре алатындығын сезінуі керек. Осы жаңа көзқарас, жаңа қарым – қатынас, адамның әлемнің бір бөлшегі екендігін сезіну, әлем мәдениеті, экологиялық мәдениет болып табылады.

Каспий теңізі мәселесі де қазіргі кезде өзінің шешімін күтіп тұрған актуалды мәселелердің бірі. Соңғы кездері мұнай өндірудің салдарынан Каспий теңізінің қазақстандық бөлігінде тіршілік ететін балық пен құстар бірнеше рет жаппай қырылуы көрініс тапты. Оның маңындағы басқа елдерде ондай жағдайлар болған жоқ. Мұнай өндірілген сайын оның қалдықтары теңізге құйылады, ол теңіз маңын экологиялық апат аймағына, керек десеңіз, тозыққа айналдырады. Осылай бола берсе,теңіздегі балықтар, жағалауын жайлаған жануарлар жойылып, құстар қырылады. Жағдайды өзгертпесе, алдағы жиырма – отыз жылда Каспий де Аралдың кебін киетін болады. хайуандық - ең алдымен түркі халықтарына, содан кейін жалпы экологияға деген қастандық денр едік. Оны Трумен тұсындағы АҚШ-тың Хиросимо мен Нагасакиге атом бомбаларын тастағанымен де, оның зардаптарымен де салыстыруға болмайды. Себебі, біріншіден, ол бомбалар Жапонияның күтпеген жерден Тынық мұхиттағы АҚШ-тың теңіз флотын жойып жібергені үшін жасалған қарымта болса, екіншіден, АҚШ осындай жойқын қаруы бар екенін көрсетіп, дүниежүзін ықтырып қою еді. Ал, Арал мен Каспий бүгінгідей мүшкіл халге не үшін тап болып отыр? Ғалымдарының айтуынша, соңғы уақытта Каспий теңізіндегі балық бұрынғыдан әлдеқайда, 15-18 есе азайып кеткен екен. Қазақстан осы мәселеге қатысты тез арада шешімдер қабылдап, шаралар қолдану керек, әйтпесе ертең кеш болуы мүмкін.

• 
  Сонымен, Каспийдің байлығын ел мүддесіне пайдалану дегеніміз, экономикалық тиімділікті ойлау, экологияға нұсқан келтірмеу және елдің болашақ стратегиясы тұрғысынан қарағанда қоғамның тұрақты дамуын қамтамасыз ету дегенді білдіреді.
  
• 
  Қалдықтардың ашық күйде қалуы өзінің нәтижесін бермей қоймайды. Маңғыстау атом электр стансасының ондаған миллион тоннадан астам қалдығы ешбір сақтау технологиясынсыз ашық аспан астында тұр. Ондағы стронций, уран және т.б. радиоактивтік элементтердің жартылай ыдырау уақыты миллион жылға барады, осы зиянды қалдықтар тиісті технологиямен сақталмаса, қамтылмаса осынша уақыт зиянын тигізе бермек. Сондықтан, осындай мәселер аса көңіл бөлуді қажет етеді. Тағы бір Барсакелместегі бактериологиялық сынақ аймағы болған полигон да қараусыз ашық күйде қалып отыр.Ол да тірі табиғатқа орасан зор зиян келтіруде.
  
• 
  Байқоңыр ғарыш айлағының да экологияға тигізетін зиянын айтпай –ақ қойсақ та болады.
  
• 
  Аралда бола ма, Семейде бола ма экологиялық апаттың зардабын шегетін - жергілікті халық. Әрбір халық өз тағдырын өзі жасайтыны рас болса, Арал апаты бізге неге сабақ болмайды? Оған деген хайуандық көзқарас неге бүгін Каспий дегенде өзгермейді? Осыны ойлағанда кезінде қазақ жерінде болған Ф.Достоевскийдің “бұл халықты жойып жіберіп, орнына басқаларды әкеліп орналастыру керек ...” дегені еске түседі. Сірә, қазақты біреу жойып жібермей - ақ өздері жойылу алдында тұрғанын “Қылмыс пен жазаның” авторы қалай ескермеді екен? Құран Кәрімнің “Күдіксіз бір қауым өзін өзгерпейінше, Алла оларды өзгерпейді!” [14,67] деген аятты көпшілік негізге алса абзал.
  
• 
  Әлемде әр түрлі аурулар пайда болуда. Қазіргі кезде өмір сүру ұзақтығы мен өлім деңгейін төмендету ағзаның төзімділігін жоғарылату арқылы емес, сыртқы қорғау және медициналық құралдардың көмегімен жүзеге асырылуда. Адамдардың барлық қажеттіліктерін қанағаттандыратын және жақсылықтың, игіліктің көзі табиғатқа адамзаттың өзі үлкен қауіп төндіруде. Сондықтан барлық адамдардың іс – әрекеті биосфераның негізгі функцияларын сақтаудағы талаптармен шектелуі тиіс. Сол талаптарды орындау ғана адамзаттың өзін –өзі жою қаупін ығыстыруы мүмкін. Табиғи ортаның жағдайына тікелей әсер ететін дәстүрлі түрде екі факторды бөліп көрсетеді: 1) табиғи үдерістердің нәтижесінде болатын экологиялық дағдарыс; 2) антропогендік іс –әрекеттің нәтижесінде туындайтын экологиялық дағдарыс. Біріншісіне жер сілкінісі, цунами, топан су сияқты табиғи құбылыстар жатады. Бірақ, айта кету керек бұл құбылыстардың өзі де қазіргі кезде адамзаттың табиғатқа немқұрайлы қарауынан болып отыр. Бұл дағдарыстарды адам тоқтата алмайды, бұл құбылыстардың салдарын минималды деңгейге жеткізу үшін уақытылы, ғылыми негізделген болжам жасай білу керек [38]. Табиғатқа антропогендік әсер келесі бағыттарда жүзеге асырылады: біріншіден, адамдардың өндірістік іс –әрекетінің нәтижесіндегі қоршаған ортаның ластануы; екіншіден, өндірістің ресурстік базасы ретінде қоршаған ортаның компоненттерін рационалды түрде пайдаланбау; үшіншіден, табиғатқа демографиялық қысым көрсету–жер бетіндегі адам санының өсуі,ғаламды қарқынды урбанизациялау және т.б. Негізігі экологиялық мәселелердің қатарына атмосфераны ғаламдық ластаудың салдары, климаттың жылу мүмкіндігі «парниктік эффект», ғаламның азондық қабатының тесілуі, қышқыл жаңбырдың жаууы және т.б.
  
• 
  Өсіп келе жатқан ұрпақтың экологиялық білімі мен тәрбиесі қазіргі заман талаптарына сай емес. Бұл біріншіден экологиялық баланысты сақтаудағы мақсаттарға бөлінетін қаржының жеткіліксіздігімен, экологиялық білімді қадағалайтын, басқаратын мемлекеттік –қоғамдық нәтижелі механизмдердің болмауымен байланысты. Экологиялық білімнің төмендігі кадрлық қамтамасыз етумен, яғни білікті мамандардың аз болуымен, материалдық - техникалық базасы деңгейінің төмен болуымен түсіндіріледі [38, 293].
  
• 
  Жастарға экология туралы тек теориялық тұрғыда ғана білім беріп қоймай, оған қоса оның ғылыми –зерттеу жұмыстарына қатысуға баулу керек, сонымен бірге табиғатты қорғау іс –әрекетінде эстетикалық, құқықтық, тәжірибелік әрекеттер үйлесім тапқанда ғана экологиялық тәрбие нәтижелі болмақ.
  

Жалпы, дамыған елдердің қатарына енудегі басты белгінің бірі таза ауыз сумен қамтылған болуы, ауыз су халық өмірінде өте маңызды рөл ойнайды. Біздің елімізде ауыз сумен қамтамасыз ету мәселесі толық шешілмеген. Халық тұтынатын ауыз судың 50% - ы гигиеналық талапқа сай емес. Әр түрлі ауыл – аймақтар сумен қамтамасыз етілмеген, ол туралы теледидардан, радиодан да айтылып жатады. Бірақ, ауыз сумен қамту басты әлі де болса басты мәселе болып қалуда. Дүниежүзілік өркениетті елдерде баяғыда-ақ ауыз суды хлормен тазартуға едәуір шектеу салған, өйткені ауыз суда хлоросформ және т.б. химиялық қоспалар ғалымдардың пайымдауынша, адам тәнінде залалды ісіктердің пайда болуына ықпал етеді. Сонымен Қазақстанда экологиялық жағдай оны жақсарту тұрғысынан кезек күттірмейтін шараларды жүзеге асыруды қажет етеді. Осыған байланысты өнеркәсіп орындарының қазіргі тазарту жүйелерін жетілдіру немесе жаңарту керек. Сондай-ақ өндірістік қалдықтардың қоспасын тазартудың жаңа жүйесі мен әдістерін жасап, іске қосқан жөн. Оны жүзеге асыру еліміздің экономикалық жағдайына байланысты екені белгілі. Бірақ ретін тауып экология мәселесі шешілуге тиіс.