Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»
ҚАДЫРҒАЛИ БИДІҢ «ЖАМИ’АТ-ТАУАРИХ»
жүктеу/скачать 3,48 Mb. Pdf көрінісі
|
| ҚАДЫРҒАЛИ БИДІҢ «ЖАМИ’АТ-ТАУАРИХ»
АТТЫ ЖЫЛНАМАСЫНДАҒЫ ЕСКІЛІКТЕР Қазақтың тарақ таңбалы жалайыр руының беделді биі – Қадырғали Қосымұлы XVI ғасырдың соңғы жылдары мен XVII ғасырдың нақ басында (1602 ж.) жылнама етіп жазып қалдырған қолжазбасының бір көшірмесі Татарстан жерінен табылып, ғылым-таным дүниесіне танылды. Орыстың, қазақтың, татардың акад. Ф.Х.Френ, проф. И.Н.Березин, проф. В.В.Вельяминов-Зернов, Шоқан Уәлиханов, А.Рахим (А.Ш.Абдрахимов), И.Халфин сияқты ғалымдары мен шығыстанушылары қолжазба мәтінімен танысып, оның мазмұнын, жазылу себебін, деректік мәнін, ішінара тілін сөз ете бастайды. Түркі халықтарының қайсысының мәдени мұрасы екендігі, авторының білім алған ортасы, кім екендігі де арнайы әңгіме өзегіне айнала- ды. Қолжазба мәтіні алғаш рет 1854 жылы баспа жүзін көреді. Оны орыстың белгілі түркітанушы ғалымы И.Н.Березин «Библиотека вос- точных историков» деген циклмен шығатын жылнамалар жинағында (т. II, ч. I) Қазанда басып шығарады. Қолжазба еш өзгеріссіз, араб жазуымен хатқа түскен түрінде жарияланады. Ол мәтінді біз 135 жылдан соң қазіргі кириллица жазуына транцкрипциялап (көшіріп), екі рет жарияладық (қара: Сыздыкова Р.Г. Язык «Жами’ ат-тауарих» Жалаири. - Алма-Ата: Наука, 1989). Жылнама қазақтың Тәуекел ханының немере інісі – Оразмұхам- медтің Шыңғыс ханнан келе жатқан ата тегінің тарихын баяндай- ды. Ол үшін XIV ғасырда парсы тілінде жазылған Рашид ад-диннің «Жами’ ат-тауарих» атты еңбегінің Шыңғыс хан тарихына қатысты тарауларын түркі тіліне өзінше аударып пайдаланады. Өз еңбегін
319 орыс патшалығының әміршісі – Борис Годуновқа арналған «Мадақ сөзі» мен Қазан, Қырым хандықтары тарихына және Оразмұхаммедке арналған тарауларын өз білгенінше өз авторлығымен ұсынады. Бізден бұрынғы зерттеушілердің, әсіресе Шоқан Уәлихановтың дұрыс танығанындай, Қадырғали өз жылнамасын сол кезеңнің түркі мәдениеті үшін міндетті түрде қолданылатын жазба дәстүрі ортаазиялық түркі жазба тілінде, яғни «шағатай тілінде» жазады, бірақ көп тұстарында автордың қазақ екендігі, кей-кейде қазақтың ше- шен билерінше бейнелеп көсіліп жазғандығы көрініп тұрады. Демек, біз зерттей келе, Қадырғали бидің «Жами’ ат тауарихын» (жылнамаға бұл атты орыс ғалымдары шартты түрде ұсынған болатын, өйткені оның көп бөлігі Рашид ад-диннің «Жами’ ат-тауарихынан» алынған еді), қазақтың ескі жазба тілінің үлгісі деп тануға әбден болады деп таптық. Мұнда қазақ тіліне қатысы бар көптеген лексикалық бірлікті (жеке сөздер мен сөз тіркестерін), морфологиялық көрсеткіштердің қолданылғанын көреміз. Оларды біз қазақ тілінің ескіліктері қатарында талдап, танытуды жөн көріп, бірқатарын осы жұмыста ұсынып отырмыз. Мысалы, Қадырғали жылнамасы мәтініндегі аға,
па одағы), жұда болу (айрылу), жүз ұру (бет алу), күш беру (жақтасу), қарачу (ханның кеңесшісі), құма (әміршінің жеңілген елдерден ол- жалап алған әйелі), қыз атау (құда түсу), сақыну (сақтану), сауқат (олжа), сындыру (жеңу), тоңу (ұрыс, соғыс), тон (киім), тоңу (мұз қату), туар қара (жылқы), оғул/ұғыл (бала), ұлус, орда, йұрт (жұрт, ұлыс), шора (хан күзетшісі), чығай (кедей) т.т. Дыбыстық құрылымы жағынан сәл өзгешелеу қалыптағы бұл сөздердің бірқатары –қазіргі қазақ тілінде ескілік болып сақталған тұлғалар. Бүгінгі оқырман қауым бұл мәліметтерді (фактілерді) де біле жүргенін дұрыс көріп, оларды әліпби тәртібімен ұсынып отырмыз. Мысалға келтірілген иллюстративтік сөйлемдер осы ескерткіштің 1991 жылғы мәтінінен – Сыздықова Р., Қойгелдиев М. Қадырғали би Қосымұлы және оның жылнамалар жинағы (Алматы: Қазақ университеті, 1991) атты басы- лымнан алынды. Мысал етіп берілген сөйлемдердің ішіндегі кейбір түсініксіз деген сөздердің қазіргі баламасы көрсетілді. Олар мына- лар: туғмыш ерді – туған еді, аймас – айтпас, айғай – айтады, алып
320 таза, бағайат – өте, асқан, суқуған – өрнектеген, туснақ – тұтқын, бөләк – сыйлық, сандуқ – табыт, мәй – шарап, йүз ұрмақ – бет алу, үкүш – көп, сындурды – бағындырды, отчигин – қара шаңырақтың иесі, хуб – аса, өте. Қазақ жазба әдеби тілінің ең алғашқы үлгілерінің бірі болып табылатын бұл ескерткіштің тілі, стилі, сөздік казынасы, графика- орфографиялық бітімі туралы кеңірек танысқысы келген оқырман 1989 жылы орыс тілінде жарық көрген мына еңбекті оқуларына бо- лады: Сыздыкова Р. Язык «Жами’ ат-тауарих» Жалаири. - Алма-Ата: Наука, 1989. жүктеу/скачать 3,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|