Қадырғали Жалайыридің «Жами’ат-тауарих» атты
жылнамасындағы (XVI ғ.) қазақ тіліне қатысы бар с
өздердің қолданысы
АҒА – 1. Титул-дәреже атауы (жалқы есімдермен келеді): бек,
әмір, басшы, билеуші. Тоқай – Олжай хатундын туғмыш ерді, Келміш
ағаның қызы ерді; Мың ағасы, чора ағасы, Булад аға, Бүйүнчік аға,
Арғун аға т.б.
АҒА/АҚА – 2. Жасы үлкен ағасы. Өз ағасының оғлы Мөңгу хан,
аның ағасы Гүйүк хан...
АЙ – көне айт – Аның сауалыға мутабиқ білә жауаб айғай. Аны
йахшы теб аймас.
АЙЫР – Әскер санының бірлігі, әскер, адам. Қал’а уа хисар
ічінде толуқ атлан дегенде иүз мың айыр ануқ...
АЙ(Т)ТУРУБ ЕРДІ – айттырыб еді. Ұлуғ қызы [Чингиз ханның]
Фужин беги атлығ ерді. Аууал оны... Тусан Буқаға айт(т)уруб ерді.
АҚА – титул: хатун, жоғары дәрежелі билеушілердің
әйелдерінің титулы (монғолдың еке/ака деген сөзінен, мағынасы –
«ана»).
АХТА АТ – жорық аты, мініс ат. Үйірге түсіп келген айғырды 7-8
жаста ақтайды, ол ат өте күшті, мықты болады, монғолдар көбінесе
ахта аттарға мініп жүрген. Уа анларны йахшы ахта атларға
міндіріб, йолда йүргүздім. Ечкілі оғлы Хасан Едіге бинің ахта атын
алып турур ерді.
АҚТАЧЫ/АХТАЧЫ – көне. атбегі. Шыңғыс хан тағайындаған
мәртебелі 10 қызметтің біреуінің иесі, сондықтан жалқы есіммен
тіркесте келеді. Бүқатай ахтачы, һурун ақтачы.
АҚТАЧЫ/АХТАЧЫ БЕКЛІГІ – атбегі тобы (Орда жылқысының
атбегін білдіретін титул). ...Шул қаум татар ақтачы беклігі төрт казик
ерді.
321
АҚ ТУҚ/АҚ ТУҒ – ақ ту [Найманның падшаһы] Тайан ханның
тоқуз пайалы ақ туқы бар ерді.
АЛА БАРГАһ АҚ ОРДА – ала тулы ақ орда. ...атланыб чықсаң
йер хучагі дек ала баргаһ ақ ордаң ... бар.
АЛА ЙУНТЛЫ – алалы жылқы. Ала йунтлы, йағни туар қарасы
йахшы болғай.
АЛАЧ МЫҢЫ – қазақ халқы. Қазақ тайпа одағының жалпы,
алғашқы атауы. Майсара ақуам қаум алач мыңы ерүр... Әммә алач
мыңы арасында ұлұғы тарақ тамғалы Жалайыр болғай.
АЛТЫН ХАНЫМ – титул: ханның үлкен әйелі, бәйбіше, ханым.
Ондан сұлтан ... алтын ханым Байм бегімді туған ерді. Татлы ханым,
Чуйум ханым – Ондан сұлтаннын қатындары.
АРИҒ – ару, сұлу. Аның бір пакиза арығ хатуны бар ерді.
АТА – 1) әке, 2) ата. Соң атасы орныға ол ‘ал аһду падшаһлық ол
биледі. Қара хан атасы тұрған йуртында ерді.
АТА – Бай Соңқур Чингиз ханның бешінші атасы ерді.
АТАБЕК/АТАЛЫҚ – хан балаларының (ұлдарының)
Достарыңызбен бөлісу: | 
