Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»

ды неологизмдер қатарына шығарды. Осы кезеңдегі қазақ тіліндегі 

мәдени-рухани  өміріне  қатысты  жаңа  сөздерді  де  табуға  болады: 

мәселе  кітап  (ақыл-үгіттің  қағазға  түскен  нұсқасы),  насихат  айту 

(өмірден біліп-түйгенін баяндау).

XIX  ғасырдың  орта  тұсынан  бастап,  қазақтың  ақын-жыраулары 

өздерінің  өлең-толғауларында  абстракт  ұғымдағы  араб,  парсы 

сөздерін  еркіндеу  қолдана  бастайды  және  олардың  көбі  түпнұсқа 

тілдегі тұлғасын  сақтап  қолданылған  болып  келеді. Мысалы, араб-

ша  жазу  үлгісіндегі  арабтың  «ғайын»  деп  аталатын  дыбысының 

белгісі,  қазақтың  ғ  дыбысымен  бірдей  емес,  сондықтан  бұл  күнде 

араб  сөзінің  басында  не  ортасында  келген  ғайынды  қазақтар  не 

қазақтың  ғ  фонемасына  айналдырып  (ғашық,  ғылым,  йағни),  не 

мүлде алып тастап (ақыл, әділ, әдет) қалыптасып кеткені мәлім. Ал 

XIX  ғасырдағы  ақындардың  хатқа  түскен  мұраларында  бұлардың 

түпнұсқа  тілдегі  тұлғасы  да,  «қазақыланған»  тұлғасы  да  кездеседі. 

Әрине, бұл ғасырдағы қазақ тілінде араб-парсы сөздерінің барлығы – 

осы кезеңнің жаңалықтары емес, өйткені Орта Азия мен Қазақстанды 

мекендеген  түркі  халықтарының  тіліне  араб,  әсіресе  парсы  сөздері 

Ясауи  заманынан,  Ясауи  мектебінің  «Хикметтер»  атты  поэтикалық 

мұрасының, осы мектептің әрі қарай үзбестен дамып отырғанының 

нәтижесінде  көптеген  сөздердің  қолданыла  бастағаны  айтылып 

келеді. Бұл қолданыстардың ішінде де жаңа ұғым атауларын беретін 

кірме сөздердін болғаны даусыз. Оларды да түстеп атап көрсету – ар-

найы зерттеудің нәтижесі болуға керек.

Ал қазақтың жаңа жазба әдеби тілінің бастаушылары Абай мен 

Ыбырайдың шығармашылығы арқылы көрінген неологизмдерді ар-

найы талдаған зерттеулерден оқып білуге болады. Ыбырай Алтын- 

сариннің  шығармалары  арқылы  XIX  ғасырдың  II  жартысындағы 

қазақ тілінің лексикалық жаңалықтары жөнінде де арнайы зерттелген 

еңбектерден біліп танысу мүмкіндігі бар.

Біздің  шамалауымызша,  қазақ  тілі  сөздік  қазынасының  келесі  

бір  орасан  толыққан  тұсы  XX  ғасырдың  алғашқы  онжылдық- 

347

Өткен  XX  ғасырдың  10-жылдарының  орта  тұсынан  бастап 

20-жылдардың басына дейін қазақ тіліне, оның жазба әдеби түріне 

жаңа  сөздер,  жаңа  қолданыстар  келді.  Бұл  құбылыста  оқу-ағарту 

ісінің  жандануы,  баспасөздің  қарқынды  түрде  дамуы,  баспа  ісінің 

ұлғаюы басты себепші-фактор болды.

Оқулықтар,  оқу  құралдары,  әдістемелік  әдебиет  нұсқалары,  екі 

тілдік сөздіктер орасан мол жаңа номинацияны, кірме сөздерді қажет 

етті. Айталық, Ахмет Байтұрсынұлының бір өзі тіл біліміне қатысты 

ондаған (тіпті жүзден де асатын) жаңа ғылыми термин ұсынды. Ол 

атаулар негізінен лингвистикалық және әдебиеттану терминдері бол-

ды.  Мектеп  оқулықтарында  қолданылатын  бастауыш,  баяндауыш, 

зат  есім,  етістік,  үстеу;  есімдік,  шылау,  одағай,  нүкте  (ноқат), 

үтір, сызынша, жұрнақ, жалғау, ұяң дыбыс, қатаң дыбыс, жақша 

дегендерден бастап, осы күнге дейін термин ретінде орныққан ата-

уларды  дүниеге  келтірді.  Сол  сияқты  бүгінге  дейін  қолданыстағы 

шумақ, тармақ, бунақ, бейнелеу, кейіптеу сияқты әдебиет терминдері 

де – сол кезең үшін жаңа сөздер болатын. Тек терминдер емес, мек-

тептер мен жоғары оқу орындарында тіл, әдебиет, мәдениет, жара-

тылыстану  пәндері  сияқты  салалардың  жазба  үлгілерінің  баяндау 

барысында қолданылған көптеген қарапайым сөздер де лексикалық 

жаңалық  ретінде  танылды.  Мысалы,  түбірге  жұрнақ  жалғанғанда,  

екі  етістік  қосарынан  сөйлегенде,  еткен  іске  бір  нәрсе  сабақтаулы  

болса, өзгелік етіс дейміз деген қазақ тілінің алғашқы оқулықтарын- 

дағы  сөйлем  үзіктеріндегі  курсивпен  терілген  сөздер  бұрын  осы 

жердегі  мағыналарында  (қызметтерінде)  мүлдем  кездеспеген 

тұлғалар болатын.

Байтұрсыновтың тілге қосқан жаңалықтарының бір тобын – бай- 

ырғы  сөздердің  тіркес  түріндегі  термин  жасайтын  компоненттер 

ретінде келгендері құрайды. Мысалы, ішкергі, тысқарғы жалғаулар, 

жүктеу/скачать 3,48 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: