Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»

род), жап-жайша (простейшие), ұлпа, құжайра сияқты жаңа атаулар-

ды, төбе ағасы (председатель), тәптіш (зерттеу), үндеуіш (үгітші), 

негіздік (негіз) сияқты жаңа ұғым атауларын өзі жасап ұсынды. Со-

нымен  қатар  Х.Досмұхамедұлы  «Жануарлар»  деген  кітабында  сег-

интертерминдерді қазақ тіліне алып келді, ал «Табиғаттану» сияқты 

кітабы мен мақалаларында газ, градус, атмосфер(а), барометр, сан-

тиметр, фосфор, метал, телеграф, магнит, малахит, кристал, ана-

томия, физиология, гигиена, плазма дегендерден бастап 40-қа жуық 

шеттілдік  интертерминді  қолданды,  олар  күні  бүгінге  дейін  еркін 

жұмсалып, қазақ тілінің лексикалық қазынасында берік орын тепті 

деуге болады.

Осы  күнге  дейін  қолданылып  жүрген  сингармонизм,  акцент, 

термин сияқты лингвистикаға қатысты сөздермен қатар школ, дик-

товка сияқты орыс сөздері де XX ғасырдың 20-жылдарындағы қазақ 

тіліндегі жаңа сөздер (немесе колданыстар) болып танылады.

Осы  кезеңдерде  педагогика,  математика,  физика  салаларына 

қатысты ондаған (мүмкін, тіпті жүздеген) жаңа сөз, шеттілдік сөздер, 

мағынасы ауысқан байырғы сөздер (олар да «жаңа» деген статусқа 

ие) болғанын көреміз.

Бұл  кезеңдегі  лексикалық  жаңа  бірліктердің  сипаттары,  яғни 

тілдік тегінің (төл сөз бе, бөгде сөз бе), сол жаңа сөздерді келтірген 

жазба  үлгінің  кімге  арналғандығының  мәні  зор  болған.  Мысалы, 

А.Байтұрсынұлы  мен  Т.Шонанұлының  1922  жылы  жазылып,  1927 

жылы  жарық  көрген  «Оқу  құралы»  атты  көлемді  еңбегі  мектептің 

1-сатысында  (ІІІ-ІV  жылдарында)  оқитын  балаларға  және  білім-

ғылымнан  хабардар  болғысы  келген  ересектерге  арналған  бола-

тын. Авторлардың түсіндіруі бойынша «Оқу құралында» 1) әдебиет 

және тұрмыс пен еңбекке қатысты; 2) ғылымға, ғылыми танымдарға 

қатысты  материалдар  берілген  (осы  екі  бөлімнен  тұрады).  Де-

мек, бұл материалдар XX ғасырдың алғашқы 10-15 жылдарындағы 

ауыл  балаларының,  тіпті  олардың  ата-аналарының  білім-ғылымнан 

алшақтау жатқаны ескеріліп жазылған. Мұнда астрономиядан, физи-

351

кадан, жағырапиядан, химиядан, биологиядан, зоологиядан алғашқы 

ғылыми  танымдар  ұсынылған.  Осыларды  баяндап,  түсіндіру  бары-

сында көптеген жаңа сөзді: бұрын қазақ қауымына бейтаныс заттар 

мен құбылыстардың ғылыми атауларын береді. Олардың бір тобын 

қазақтың өз сөздерін іске жаратып жасады: арқаның жарқылы (се-

верное сияния), жер сілкінісі, жердің өз шүлділігінен айналуы, жер 

қосшылары  (планеталар),  құйрықты  жұлдыз,  үйек,  құбыланама. 

Бұлар сан жағынан аса көп емес. Ал ғылыми танымдарды беру үшін 

авторлар сол кезеңнің өзінде-ақ ондаған интертерминді, яғни көптеген 

Еуропа,  орыс  халықтары  (ғалымдары)  қолданып  келе  жатқан, 

түптөркіні латын және ағылшын, неміс, француз тілдеріне жататын 

кәнігі  терминдерді  қазақ  тіліне  (қазақ  тілінде  баяндау  мәтіндеріне) 

қосқан. Мысалы, «Оқу құралда» класс, парта, стол, шкаф сияқты 

қарапайым (ғылыми термин емес) зат атауларынан бастап, газ, тер-

мометр, фонограф, градус, машина, профессор, инженер, капитал, 

капиталшы,  буржуазия,  социалистер,  полиция,  жандарм,  надзира-

тель сияқты «орыс» сөздерін келтіреді. Ал таза ғылыми терминдер 

аса көп емес, барларының ішінде орыс тілінен аударылған оттегі, 

жүктеу/скачать 3,48 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: