Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»
жүктеу/скачать 3,48 Mb. Pdf көрінісі
|
Сөздер сөйлейді
- Бұл бет үшін навигация:
- XX ғасырдың 20-30 жылдарынан
| сутегі, көміртегі (Халел Досмұхамедовте: қышқылтуым, суту-
ым, қышқыл көмір) сияқты жаңа жасанды сөздер бар. Қалғандары (олар да аса көп емес) – халықаралық терминдер болып келеді. Со- нымен қатар бұл кезеңдегі баспасөзде де жаңа қолданыстар көзге түсерліктей дәрежеде болды. XX ғасырдың 10-жылдарынан бастап бірнеше жыл бойы шығып тұрған «Айқап» журналы мен «Қазақ» газетінің және бірнеше саны ғана жарық көріп үлгерген басқа да газеттердің беттерінде көбінесе жаңа мағынаға ие болған байырғы сөздер мен араб, парсы, орыс сөздері қазақтың сөз қазынасы әлемінде жаңалық сипат алды. Бұлар жөнінде С.Исаев, Н.Қарашева, Б.Момынова сияқты зерттеушілердің еңбектерінен оқып білуге болады. Айталық, зерттеуші Б.Момынова: «Қазақ» газеті (1913-1918) пән сөздерімен қоса әскери-соғыс терминдері, ғылым мен техника салаларына байланысты сөздер қатары көбейе түскенін (сүңгуір қайық, аэроплан, телеграф, бомбы, мәшине т.б.) айтады 10 . Сөйтіп, қазақ тілінде пайда болып жататын жаңалықтарды, неологиялық құбылысты кезең-кезеңіне қарай талдап, танытқанда, XX ғасырдың алғашқы екі онжылдықтарын айрықша атап өту керек. Бұл – қазақтың білім-ғылым тілінің нағыз бастамасы және қауырт жүргізілген тұсы деп батыл айтуға болады. Бұл кезеңдегі тілдік жаңа бірліктерді дүниеге келтірген қажеттіліктер де ерекше болды; олар – оқу-ағарту ісінің қолға алынуы, жандануы; қазақ жұртшылығын 10 Момынова Б. Газет лексикасы, жүйесі мен құрылым. - Алматы, 1999. - 70-бет. 352 білім-ғылымға ұмтылдыру, «елді ағартып, надандықты жоюдың заманы келді» (Х.Досмұхамедов) деген идеяның алға тартылуы еді. Мұны тіпті біз XX ғасырдың бас кезінде қазақ халқының ұлт- тық идеологиясы, ұлттың мұраты, тарихи құбылыс деп атар едік. Ұлттық мақсат-мұраттың жаңа көрінісі – тілде де жаңа сөздер мен тіркестердің, жаңа құбылыстардың, жаңа көзқарастардың, тың ұсы- ныстардың кезеңі болды. Бұл жерде тағы бір баса айтатын тұжырымымыз бар, ол – қазақтың ғылыми терминологиясы өзінің тарихи бастауын XX ғасырдың бас кезіндегі мектеп оқулықтарынан алды, яғни қазақ мектептеріне және ішінара алғашқы жоғары оқу орындарының шәкірттеріне арналып жазылған пәндік оқулықтарда қазақ тілінің ғылыми терминдері жа- сала бастады. Біз бұл пікірімізді 1963 жылы Дүйшембе (Тәжік ССР) қаласында өткен Бүкілодақтық конференцияда тұңғыш рет айтқан едік. Әлі де сол пікірімізді қайталаймыз. Қорыта айтқанда, «жаңа сөздер» деген категорияға жататын тілдік құбылыстың қазақ тіліне қауырт және көптеп пайда болған тұсы XX ғасырдың алғашқы екі онжылдығы деп батыл айтуға болады. Ал XX ғасырдың 20-30 жылдарынан бастап қазақ баспасөзінің аумағы кеңеюіне, яғни газет-журналдардың сан жағынан көбеюіне қатысты, қазақ мектептері мен қазақ тілінде оқытатын бірді-екілі жоғары оқу орындарының жұмыс істей бастауына байланысты бұрын оқытылмаған алуан пәндерден оқулықтар мен оқу құралдарын жазу қауырт қолға алынуы ғылыми ұғымдарды атайтын сөздер мен жалпы оқу-білімді, ғылым салаларын баяндауға жұмсалатын жаңа қолданыстарды қажет етті. Төл және аударма оқулықтар мен өзге де оқу құралдары көптеп жарық көре бастады. Математика, химия, зоология, ботаника т.б. пәндерге арналған жазба дүниелердегі жаңа сөздердің немесе мағынасы ауысқан сөздердің жүздеп қолданыла бастағанын айтуға болады. 1920-30 жылдардағы жаңа социалистік жүйеде өмір сүре бастаған қазақ қоғамының саяси, әлеуметтік, мәдени, экономикалық хал- ахуалына қарай орын алған оқиғалар, қауырт шаралар жүздеген жаңа ұғымдарды, жаңа заттарды дүниеге келтірді. Бұл кезеңде әсіресе жаңа ұғым атаулары көзге түсті. Мысалы, «революция» дегенді атай- тын төңкеріс, «совет» дегенді кеңес дейтін сөздерден бастап, теңдік,
үшін қазақ тіліндегі жаңа ұғым, адамға қатысты жаңа атаулар болды. Осы қатарда неологизмдердің үлкен тобы – жаңа ұғымды беретін сөз тіркесі болып келетін атаулар еді. Олардың ең жиі қолданылғандары – тап жауы, тап тартысы, кедей шаруа, социалды құрылыс, ауылдық 353 кеңес, кеңес үкіметі, бай-құлақ, газеттің басқармасы (редакция- сы), қаулы шығару деген сияқты тіркестер еді. Б.Майлин, М.Әуезов, С.Мұқанов, С.Сейфуллиндердің шығармаларына қарағанда, XX ғасырдың 20-30-жылдарында қазақ ауызекі сөйлеу тілінде де жаңа сөздердің едәуір болғаны байқалады және олардың көбі орыс сөздері болып келеді. Мысалы, Б.Майлиннің 1920 жылдардың ішінде жазылған, сол кезеңдегі қазақ ауылдарын, қазақ қоғамын суреттеген әңгімелердегі диалогтерден расқот, нәлөк, сбор (жинау), списке, ат-
1930 жылдардың барысында алдыңғы кезеңдегі неологизмдердің көбі әдеби тілге сіңіп, яғни баспасөзде, жиын-жиналыстарда, көпшілікқолды кітаптарда жиі қолданылып та үлгерсе, бұлардың үстіне келесі онжылдықта дүниеге келіп жатқан саяси оқиғалар мен іс-әрекеттерге қатысты жаңа сөздер қосылды. Олардың ішінде тап жауы, халық жауы, кәмпеске, артель, коммуна, колхоз, совхоз, коо- ператив, еңбек ақы, жал ақы, қисын (Маркс, Ленин қисыны), клуб, устав сияқты жеке атаулар мен лексикалық тіркестер бар және олардың көбі – бөгде тілдік бірліктер болып келеді. Жаңа орнаған советтік құрылыста айтылатын дауысқа салу, қол көтеру, қаулы
де – 20-30 жылдардың неологизмдері. Бұлардың көпшілігі баспасөз беттерінде де, күнделікті қарым-қатынаста да жиі қолданылды. 1920-30-жылдардағы оқу-ағарту ісіне, театр және басқа да ойын- сауықтарға қатысты жаңа сөздер мен сөз тіркестері өз алдына бір төбе лексикалық байлық болып қосылды. Бұл көрсетілген фактілер, олардың түрлері, тақырыптары, жасалу амалдары жайында өз ал- дына кең зерттеліп, баяндалатын әңгіме екендігі осы жұмыстың бас жағында да айтылды.
жүктеу/скачать 3,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|