Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»



Pdf көрінісі
бет196/284
Дата21.04.2022
өлшемі3,48 Mb.
#31814
түріБағдарламасы
1   ...   192   193   194   195   196   197   198   199   ...   284
Байланысты:
Сөздер сөйлейді

Бартал тарту. Бұл – өте сирек кездесетін ескі қолданыс. «Едіге» 

жырында  (Шоқан  нұсқасында)  мүйтендерден  шыққан  екі  бірдей 




294

Қосдәулеттің салтанатын (қоғамдағы «рейтингісін») атағанда, олар-

ды Тоқтамыс хан:

Қос-қос пышақ асынған 

Қосалықтап отау тіктірген,

Көшкенде бартал тарттырған, –

деп суреттейді. Бартал тарту тіркесі ешбір сөздікте тіркелмеген. 

Көне сөздердің түсіндірмесін беруге бой ұрған Балғабек Қыдырбекұлы 



бартал сөзін «сәнді, салтанатты көш» деп түсіндіреді (Түгел сөздің 

түбі бір. - Алматы, 1993. - 42-бет). Бірақ бұл түсінік қайдан алынды, 

қай тілдің сөзі, морфологиялық-семантикалық сипаттамасы қандай? 

Мұндай талдау жоқ.

Ал, дұрысында, бұл – парсы сөзі, мағынасы – «жолаушының жүгін 

артқан (артатын) көлік (ат)». Бартал тарту – жүк артқан көлікпен 

көшу,  яғни  қос-қостан  үй  тіктіріп,  көшкенде  жүкті  көлікке  артып, 

салтанатпен көшетін бай, батыр Қосдәулетсің деп мадақтап тұр.

Қазақ  тілінің  қазіргі  сөздіктерінде,  оның  ішінде  аймақтық 

сөздікте  де  бартал  тарту  тіркесі  жоқ.  Парсы  тілдес  жұрттармен 

ертеректе аралас-құралас болып келген Орта Азия, Қырым, Кавказ, 

Еділ-Жайық өлкелерін жайлаған түркі жұрттарының тілінде тұрмыс-

салтқа,  әр  алуан  бұйым  атауларына  қатысты  сөздер  аз  болмаған. 

Сондықтан, сірә, бартал тарту парсы тілінен келген қолданыс болса 

керек, жырларда келген мұндай түсініксіз сөздерді бүгінгі оқырман 

контекске қарап көп қиналмай оқиды. Жырдағы бартал тарттыру – 

салтанаттың белгісі, жағымды образ екенін жырдың алды-артындағы 

жолдар  айқындап  тұр.  Сондықтан  лексикалық  бірліктердің  қай-

қайсысының да семантикасы мен түптөркінін (генезисін) түсіндіруде 

жалаң  контекске  қарай  топшылай  салу  ғылыми  дәл  таным  болып 

шықпайды.  Олардың  этимологиясына  үңіліп,  ертелі-кеш  қолданыс 

ерекшеліктерін саралап, өзге түркі, парсы, араб, монғол тілдеріндегі 

бар-жоғын, мағынасын тауып барып, жан-жақты талдау жасаған жөн.



Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   192   193   194   195   196   197   198   199   ...   284




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет