76
Адыра қалғыр Көк Жайық
Садағын сала байланып,
Астана жұртын айланып,
Ерлерім еңсеп келген жер, –
деген жолдар бар. Осындағы еңсеу сөзі мен Еділді көріп емсеген деген
сөз бір деп танимыз. «Шора батыр» жырында:
Тауда өскен тас түлек
Еңсейді де
жемсейді, –
деп келеді. Қазақ тілінде аңсау вариантында айтылатын бұл сөз
өзге кейбір түркі тілдерінде, мысалы, қырғыз тілінде еңсеу түрінде
айтылады: эңсе- – қатты аңсау (сильно желать) (Юдахин, 956). Ал
аңсау вариантының қырғыз тіліндегі негізгі мағынасы «шөлдеу,
сусау» (қазақ тіліндегі аңқасы кебу дегенмен салыстырыңыз). Бұл
жерде ң мен м дыбыстарының алмасып келуі келесі тармақтағы
жемсеген сөзіне ұйқасуынан болу керек. Өйткені бұл сөздің еңсеу
варианты қазіргі қазақ тілі үшін түсініксіз: бейтаныстау сөздің
тұлғасын өзгерте салу – тілде бар құбылыс.
Келесі жолдағы жемсеген сөзінің түбірі – жемсе-. Ол жем
сөзіне -се жұрнағы қосылып жасалған. Көне -са/-се жұрнағы бір
нәрсені қалау, тілеу мағынасын беретін етістік жасайды, бұл Махмұт
Қашқариден бастап (XI ғ.) көрсетіліп келеді. Мысалы, Қашқари
сөздігінде «ол сатқысы келді» дегенді сатсады деп, «су ішкісі келді»
дегенді сусады деп, «май жегісі келді» дегенді йағсады (йағ – көне
түркі тілдерінде «май» деген сөз) деп көрсетілген. Сонда жемсе-
«жем жегісі келу» деген сөз болып шығады. Бұл да – көне, сирек
жұмсалатын сөз.
Достарыңызбен бөлісу: 
