Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»
жүктеу/скачать 2,1 Mb. Pdf көрінісі
|
| VI ТАРАУ
______________________________ ҚАЗАҚТЫҢ ҰЛТТЫҚ ЖАЗБА ӘДЕБИ ТІЛІ § 1. XIX ғасырдың II жартысындағы қоғам өмірі және тіл тәжірибесі Өткен ғасырдың екінші жартысы – қазақ халқының саяси- әлеуметтік, экономикалық және мәдени өмірінде болған түбегейлі тарихи өзгерістердің, әр алуан тартыстардың зама- ны болды. Бұл кезеңде Қазақстан түгелімен Ресейге бағынып болды. Қазақ қауымының бұрынғы патриархалды-феодалдық тұрмыс-күйінің іргесі әбден сөгіліп, Ресей империясына қараған отар ел кешетін әлеуметтік-экономикалық тіршіліктің тасы мықтап қаланды. Қала-бекіністер орнады, сауда-саттық күшейді, жер-жерде отырықшылық басталды. Егіншілікпен айналысу орын ала бастады. Осындай өзгерістер қазақ халқының мәдени-рухани дүние- сінде де жаңалықтар туғызды. Қазақ жерінде аз болса да, оқу- білім көздері пайда болды. Омбы, Орынбор, Орал, Троицк, Перовск, Торғай қалаларында жергілікті халық балалары үшін 100 шақты уездік екі кластық (6 жылдық) және бір кластық болыстық (4 жылдық) мектептер ашылды. Оларда оқу орыс тілінде жүргізілді. Бұл мектептер аздығына және отаршылық саясатты көздегендіктеріне қарамастан, қазақ арасына оқу- білімнің таралуына септігін тигізді. Орыс тілін танып-білудің алғашқы қадамдары басталды. Азаматтық оқумен қатар, мұсылманша діни оқу да осы ке- зенде едәуір жанданды. Ауыл молдаларынан арабша-түркіше сауат ашып, хат тану бұқара халықтың білім-ғылымға деген са- насын оятып, жалпы сауаттылыққа талпындырды. Тіл тағдырына әсер еткен маңызды оқиғалардың келесі бірі – қазақ тілінде тұңғыш баспасөз органдарының пайда болуы болса, екіншісі – қазақ тілінде кітап бастырудың дүниеге келуі болды. Зерттеушілердің айтуына қарағанда, Қазан университеті мен Қазан гимназиясы баспасынан XIX ғасырда 400-ден астам 228 кітап басылса, оның тең жартысы қазақ тілінде жарияланып- ты, жалпы XIX ғасыр мен XX ғасырдың бас кезінде Қазан, Петербург, Уфа, Ташкент, Орынбор, Семей, Омбы, Орал, Вер- ный, Астрахань қалаларында орта есеппен 1000-нан астам атаулы қазақ кітаптары басылып шыққан, олардың тиражы шамамен 5 миллион данаға жеткен 162 . Тек қазақ тілінде емес, ортаазиялық әдеби тілдердегі («түркіше») мұсылманша діни мазмұнды кітаптар да (Ахмет Ясауи, Сүлеймен Бақырғани т.б. хикметтері) қазақ арасына молынан тарай бастайды. Тіпті бұл кезде христиан дінінің миссионерлік әдебиеті де қазақ тілінде баспа бетін көрді. Орыс ғалымдары тарапынан қазақ тілінің грамматикалық құрылысын зерттеу басталды. Шын мәніндегі лексикография- лық жұмыстар етек алды: өткен ғасырдың екінші жартысын- да ғана 20-дан астам орысша-қазақша және қазақша-орыс- ша сөздіктер шықты (жалпы Қазан революциясына дейін кей- біреулерінің қайыра басылуларын және қосымша ретінде берілгендерін есептегенде, 40-қа жуық сөздік шыққан екен). Ең үлкен оқиға – қазақ көркем әдебиетінің жаңа кезеңі ба- сталды. Төл жазба әдебиеті туды. Араб, парсы, шағатай, орыс тілдерінен аударылып, ауызша да, жазбаша түрде де тараған аударма әдебиет өмірге келді. Қысқасы, қазақтың әр алу- ан жанрдағы, әртүрлі мазмұндағы жазба әдебиеті жанданып, түрлері көбейе бастады. XIX ғасырдың II жартысы – қазақ тілінің статикасы (сол тұстағы қалыпты жай-күйі) мен динамикасына (дамуына) қоғам өмірінің тікелей қатты әсер еткен дәуірі болды. Өткен ғасырдың II жартысында тілді пайдалануда бұқа- рашылдық (демократизация) сипаты болды, яғни жазба әдеби тіл шағын топтың (айталық, ислам дінін уағыздаушылардың) мүддесіне ғана қызмет етпей, оған қалың бұқара мүддесін өтеу талабы қойыла бастады. Осылардың барлығы сөз етіп отырған дәуірде жазба әдеби тілдің екі типінің қатар өмір сүруіне әкеп тіреді. Бірі – қазақтың ескі жазба әдеби тілінің сол тұста «кітаби тіл» аталған түрі, екіншісі – қазақтың ұлттық жаңа жазба әдеби тілі. 162 Жиреншин Ә. Қазақ кітаптарының тарихынан. - Алматы, 1971. - 39-б. 229 Сөйтіп, талдап отырған дәуірде тіл қолданысын танытатын мынадай әдебиет нұсқалары болды: 1. халықтың ауыз әдебиеті шығармалары. Бұлардың ба- сым көпшілігі бұрыннан келе жатқандар болды, бірақ ауыз- ша жеткізіліп, таралуына байланысты осы кезеңнің өзінде жырланған варианттары болды. Ал кейбір жырлар осы дәуірде туды, олар XIX ғасырда болып өткен оқиғаларды, осы тұстағы жеке адамдарды бейнелейтін туындылар: «Айман-Шолпан», «Бекет батыр», «Мақпал-Сегіз» т.б. 2. Қазақтың байырғы поэтикалық дәстүрін әрі қарай жалғас- тырған ақындардың өлең-жырлары. Ол ақындар: Сүйінбай, жүктеу/скачать 2,1 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|