Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»

167
келгенмін»  немесе  «Азаматың  құлапты.  Жұрт  талық  болған 
заман-ай»  дегендеріңде  азамат  сөзі  –  «қолына  қару  ұстап, 
ел қорғауға немесе ел жаулауға аттанатын адам, әскери адам» 
ұғымында.  Бұхар  соңғы  тармақтарда  Бөгембай  батыр  тура-
лы  айтып  отыр.  Ал  Бөгембайдың  Бұхар  да,  Ақтамберді  де 
«кәмелетке  жасы  жеткен  ер  адам»  немесе  «адамгершілігі 
мол, құрметті адам» ретіндегі портретін емес, «асу салып, тас 
бұзған», сөйтіп «Тарбағатай белінен қол қондырып, қос тіккен, 
«қисапсыз  қол  көрінсе,  қорқып  жаудан  қайтпаған»  батыр, 
әскери қолбасшы ретіндегі сипатын берген.
«Айман-Шолпан» жырындағы: «Аты болса, байласын. Аза-
матын  сайласын»  деп  Айман  қыз  Әлібекке  сәлем  айтқанда, 
құр  ер  адамдарды  емес,  Көтібардан  өздерін  (Шолпан  екеуін) 
құтқаратын  ұрыс  адамдарын,  жасақты  айтып  отыр.  Ал 
шора  сөзінің  «дружинник»  ұғымындағы  азамат  сөзіне  си-
ноним  болғандығын  В.В.Радлов  сөзі  де  растайды:  «Бұрын 
қазақтар арасында чура (шора) сөзі «жасақ, жауынгер, серік» 
мағынасында кеңінен қолданылған». Бұл пікірлерге батырлар 
жырларындағы  «Ей,  жігіттер,  шоралар»  деген  тіркес  мысал 
бола алады.
Азамат сөзінің «жасақшы, жауынгер» ұғымы XVIII ғасыр- 
ларға  дейін  келсе,  оның  синонимі  шора  сөзі,  біздің  байқау- 
ымызша,  XVII-ХVIII  ғасырларда  бұл  мағынадан  гөрі  «біреу- 
дің  баласы,  ұрпағы»  мағынасында,  оның  өзінде  де  әйтеуір 
біреудің емес, белгілі бір әлеуметтік топтардың, атап айтқанда 
бай  немесе  бидің  ұрпағын,  ұлын  (ұланың)  білдіретін  атау 
ретінде  жұмсалғанға  ұқсайды.  Мысалы,  Шалкиіз:  «Хан 
ұлы төредей. Би ұлы шорадай» десе, Бұхар жырау бұл сөзді: 
«Байлар  ұғлы  шоралар»  деп  келтіреді.  Сірә,  түркі-монғол 
тілдерінде  оғлан/ұлан/ұғыл/ұл  сөзінің  ерте  дәуірлерден  келе 
жатқан  титулдық  мәнінің  сарқыншағы  қазақтарда  Бұхар  за-
мандарына дейін жеткен тәрізді. Орта ғасырларда оғлан/ұлан 
сөзі  –  термин.  Тарихшыларға  сөз  берсек:  «Оғлан/ұлан  деп 
Алтын  Ордада,  Қырым  мен  Астраханның  династияларын-
да, Чағатай ұлысы мен Ақ Ордада билеуші феодалдардың ең 
жоғары  әскери  және  әкімшілік  қызметін  атқаратын  ұлдарын 
атайтын  болған»
143
.  Бұл  сөздің  тіпті  тар  мағынада  жұмсалуы 
да орын алған: «Монғолдар мен түркілерде оғлан деп Шыңғыс 
143
 Валиханов Ч.Ч. Көрсетілген кітап. 644-б.

168
ханның  хан  титулына  ие  болмаған  ұрпақтарын  атаған»
144
. 
Бұхар да Абылайдың бала кезін айтқанда, оны ұл деп атайды: 
«Әй, Абылай, сен он бір жасында Әншейін-ақ ұл едің» неме-
се «Сені мен көргенде, тұрымтайдай ұл едің» дейді (бала едің 
демейді), халықтың сөйлеу тілінің нормасымен айтса, бала едің 
болар  еді,  бірақ  хан,  би,  тіпті  бай  ұрпақтарын  да  әлеуметтік 
топтардың  өзгелерінен  бөлек  арнайы  атау  дәстүрі,  сірә,  орта 
ғасырлардағы сөйлеу тілінде де, жазба тілде де, поэзия тілінде 
де орын алғанға ұқсайды (Бұхардың байлар қызы – бикештер 
дегені де осы қатардан табылады).
Бірен-саран  сөздердің  мағынасында  семантикалық  өзгеріс 
болғаны көрінеді. Мысалы, Бұхар да, Көтеш те қарашы сөзін 
бұрынғыдай  «сановник,  советник  хана»  деген  ұғымда  емес, 
ханның қоластындағы адам («подданный») мәнінде қолданады. 
Көтеш ақын Абылай ханға: Хан басың қарашымен даулы болып 
дегенінде әңгіме Ботақан деген қарапайым ел адамы жайында.
Лексикалық  нормалану  деген  тақырыптың  аясында  жергі- 
лікті  элементтерге  қатысты  бірер  пікір  айтуға  болады.  XVIII  
ғасырдың  мұрасы  ретінде  біздің  қолымыздағы  қазіргі  мате- 
риалдардың  бір  тобы  және  көбі  –  Абылай  ханның  тұсында 
жасап  кеткен  және  осы  ханның  ордасын  тіккен  Сарыарқаны 
(қазіргі Қостанай, Көкшетау, Павлодар облыстары) мекендеген 
қазақ  қауымының  ортасында  жырлаған  Ақтамберді,  Жанкісі, 
Тәтіғара,  Үмбетей,  Бұхар,  Қобылан  жыраулар  мен  Көтеш, 
Шал ақындардың өлең-жырлары, екінші тобы – Есет, Жанкісі 
жыраулар сияқты батыс, оңтүстік өлкелерден шыққандардың 
мұралары.  Әрине,  қазақ  тілінің  XVIII  ғасырдағы  диалектілік 
көрінісі,  әр  диалектісінің  белгілері  туралы  біздің  қолымызда 
ешқандай зерттеулер де, талдаулар да, пікірлер де жоқ. Өйткені 
зерттеу жүргіздіретін, пікір айттыратын материалдар жоқтың 
қасы.
Бұл  кезеңнен  бізге  жеткен  әдеби  мұралардың  тілінде  бір-
бірінен  алшақ  түсетін  лексика-грамматикалық  ерекшеліктер 
жоқ  деуге  болады.  Тіпті  қазіргі  қазақ  әдеби  тілі  тұрғысынан 
қарап,  диалектілік  элементтерді  іздесек,  олар  да  табылмай-
ды,  табыла  қалса,  дарақ,  бәден  (беден)  сияқты  бір-екі  сөз- 
ден  және  ойлағын  тәрізді  бірер  морфологиялық  тұлғадан 
аспайды.  Бұлар  –  қазіргі  қазақ  тілінің  оңтүстік  өлкесіне  тән 
144
 Материалы по истории казахских ханств. - Алма-Ата, 1969. - 512-б.

169
ерекшеліктер:  дарақ  парсы  тіліндегі  дарахт  сөзінен,  қазақ 
говорларындағы  мағынасы  «үлкен  ағаш»
145
,  бәден/беден  де 
– парсы сөзі, мағынасы «жүз, әлпет». Бірақ бұлар бұл күнде 
белгілі  бір  аймақта  ғана  жиірек  қолданылатын  сөздер  болып 
қалыптасқанымен,  бұрынырақ  араб-парсы  тілдерінен  хаба-
ры бар ақын-жыраулардың қолдана берулері – әбден ықтимал 
нәрсе.  Сондықтан  мұсылманша  сауатты  Бұхарда  кездесетін  
бұл  бір-екі  сөз  бен  бірер  тұлғаны  диалектизм  дегеннен  гөрі 
оның  тіліндегі  арабизм-фарсизм  деп  қараған  жөн  сияқты. 
Ал  бұларды  жырау  тіліндегі  диалектілік  ерекшеліктер  деп 
қайткенде  де  санай  қалатын  болсақ,  онда  бұл  құбылыстың 
себебін  Бұхардың  оңтүстік  өлкеде  туып-өскендігінен,  жас 
кезіндегі тіл машығы осы өңірлік болғандығынан іздеуіміз ке-
рек. Жыраудың туған жері – Бұхара маңы, жас кезінде өскен 
жері  –  Түркістан,  Қаратау  өңірлері  болғандығын  зерттеуші 
Қ.Мұхаметханов  нанымды  материалдарға  сүйеніп,  жақсы 
дәлелдеп берді. Диалектілік ерекшеліктер тек Арқада жырлап 
өткендерде  ғана  емес,  батыс,  оңтүстік  ақын-жырауларының 
мәтіндерінде де ұшыраспайды.
Сөйтіп, XVIII ғасыр қазақ әдеби тілінде сөз мағыналарының 
сараланып, айқындала түсуі, кейбір сөздердің терминдік мәнге 
ие болуы (мысалы, халық, қазақ, жалшы, қарашы т.б.) сияқты 
процестер  басталғанымен,  лексикалық  нормалану  дегенді 
толық мәнінде түсінуге болмайды. Әлі де варианттылық күшті 
екені байқалады: жарлы/кедей/байғұс, ағайын/қарындас/ата-
лас,  хан/  патша,  жұрт/халық,  алаш/қазақ,  қатын/әйел  т.б. 
Бұл қатарлардағы сөздер осы күнгі қазақ әдеби тілінде де бар, 
бірақ олар – стильдік қызметтері мен семантикалық бояулары 
жағынан сараланған, әрқайсысы өз орнында жұмсалатын эле-
менттер, олардың бұл күнде XVIII ғасыр үлгілері тіліндегідей 
бірінің орнына екіншісін жұмсауға болмайды.
Сөз болып отырған кезеңдегі қазақ әдеби тілінің лексикалық 
топтарында  мағыналық  және  функционалдық  жылжулар 
болғанымен,  бұл  процесті  саналы  түрде  жүргізу,  яғни  ақын-
жыраулардың  әдейі  тәртіптеу  (нормалау)  әрекеті  сезілмейді, 
мысалы, бір сөздің екі-үш вариантының принципті түрде тек 
біреуін ғана қолдану немесе мағынасы дәл түспейтін атаудың 
орнына өзгесін ұсыну сияқтыларды көре алмаймыз.
145
 Нұрмағанбетов Ә. Түрікменстандағы қазақтардың тілі. - Алматы, 1974. - 95-б.

170

жүктеу/скачать 2,1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: