Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»

156
образ үшін теңеу, метафоралар ретінде келуінен гөрі (бұл амал 
да бар), өзінің номинатив мағынасында жиірек қолданылады.
Ақындарда портрет жасау активтенеді. Әрине, әзірге бұлар 
–  жеке  белгілі  бір  адамдарды  суреттеу  емес,  «жаман,  жақсы 
қатынның»,  қыздың,  жігіттің,  шалдың,  кедейдің,  байдың, 
сараңның  т.б.  портреттері.  Және  олар  мақтау  немесе  даттау 
мақсатымен салтанатты, көтеріңкі үнде (стильде) не сарказм-
мен берілген дерексіз портреттен гөрі, жақсы, жаман әйелдің, 
сараңның, қарт адамның күнделікті өмірде байқалатын мінез-
құлықтарын, іс-әрекетін суреттеу болып келеді. Мысалы, Шал 
ақын «жақсы қатын» таңертең тұрады, түндікті оңынан аша-
ды,  киіміне  кір  жұқтырмайды,  асында  қылшық  тұрмайды... 
деп бейнелейді.
Адамның  әр  5-10  жылдықтардағы  өмірін  суреттеп,  оның 
туғаннан 90-дарға (кейде 100-ге) келгендегі портретін беретін 
дәстүрлі  өлең-толғаулар  жырауларға  да,  ақындарға  да  тән. 
Бірақ екеуінде екі түрлі сурет беріледі. Мысалы, жыраулар әр 
кезеңді алып жалпы метафорамен суреттейді: отыз жасқа кел-
генде дүниедей кең едің, отыз бес жасқа келгенде қара судың 
бетінде сығылып аққан сең едің немесе: жетпіс деген – жел 
екен,  сексен  деген  –  сор  екен,  тоқсан  бес  деген  –  тор  екен 
(Бұхар). Ал ақындар бұл тақырыпқа келгенде «жерге түседі»: 
оларда  әр  кезеңнің  өзіне  тән  сипаты  суреттеледі:  Жетпісте 
жер  таянбай  тұра  алмассың  (жоғарғы  жетпіс  деген  жел 
екен  дегенмен  салыстыр),  сексенде  селкілдеген  шал  боласың, 
қайда деп он бес қайран дал боласың... Келгенде мен тоқсанға 
торғайдаймын, жылқымды атқа мініп зорға айдаймын. Мұнда 
болмыс, ақиқат суреттері кәнігі метафора, теңеулерді азайтып, 
жаңа  образдар  ұсынады:  бұл  кәрілік  –  күлге  аунаған  қотыр 
бура... тоқсаннан соң жарандар, келеді күз, жоқ жоғалтқан 
жоқшыдай сенделдік біз (Шал).
Әрине, XVIII ғасыр ақындары дәстүрлі образдардан, тұрақ- 
ты  эпитеттерден  бірден  қол  үзіп,  алшақтап  кете  қойған  жоқ. 
Оларда да жастық шағын сауырдан су төгілмес боз жорға едім, 
тарлан тартса танбайтын жорғасынан... Асу-асу жерлерді 
арыстадым, қайда бір дүбір шықса қалыспадым (Шал) деген 
метафоралар әлі де бар.

157
Ақындарда  өлең  тақырыбы  нақтылау  болғандықтан,  өз 
тұстарындағы  қоғам  өміріне  байланысты  іс-әрекет,  кәсіп, 
күнкөріс  т.т.  өз  атауларымен  беріледі,  сол  себептен  кейбір 
сөздер мен тұрақты тіркестердің бұл кезеңдегі мағынасын, бар-
жоғын аңғаруға мүмкіндік туады. Мысалы, Көтеш Абылайға: 
Абылай, күйіп кетті салған қалаң десе, Мұнда қала – дәл осы 
күнгі  «город»  мағынасында  емес,  «кішкене  бекініс,  қорған» 
ұғымында  келтірілген.  Сол  сияқты  Көтеш:  Көтеш  қалды 
қыстауда  жалғыз  ауыл;  Шал  ақын:  алдынан  орыс,  қазақ 
тарқар еді... сіздер аршын болғанда, біз бір ширек, ширектен 
құралған соң кез болатын, (бай) бір кедейді жалдайтын пайда 
көріп  десе,  сол  кезеңнің  хал-ахуалынан,  тұрмыс-тіршілігінен 
хабар  беретін,  бұрынғы  поэзияда  көп  кездеспейтін  сөздерді 
көреміз.
Қысқасы,  етек  жая  бастаған  ақындық  дәстүр  –  қазақтың 
көркем поэзиясы тіліне бұрынғыға қарағанда, жаңа леп, жаңа 
тілдік-стильдік құрал-тәсілдер әкеле бастаған соны бағыт бол-
ды.

жүктеу/скачать 2,1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: