Мәдібаева қанипаш қайсақызы
жүктеу/скачать 1,9 Mb.
|
Мадибаева-Қ.XIX-ғасыр-әдебиетінің-қөркемдік-дамуы-Оқу-құралы-2007ж.
| Білімдіден шыққан сөз
Талаптыға болсын кез. Нұрын, сырын көруге Көкірегіңде болсын көз. Ұқпасын ба сөзді тез… Түзелмесін білген ед… Ұйқылы, ояу бой күйез… Ыржаң, қылжаң ит мінез… Оған ақыл арам без… Неге алтынды десін жез Мейлі қамқа, мейлі боз. Абай Науаида, Қожа Ахмет Яссауида мол қолданылған ғаруз ұйқасын алғанымен, жаңа өлең өрнегін жасаған. Бұл жердегі Абай өлеңіндегі буын, бунақ, ұйқас әрі әр шумақтағы соңғы өлең жолындағы ұйқастардың біріңғай үндес сөздермен келуі Махмұт Қашқари сөздігіндегі өлең моделімен тектес, туыстас екендігі көрініп тұрғандығын М.Мырзахметов атап айтады. “Білімдіден шыққан сөз” өлеңінің табиғатындағы жаңалықты Абайдың “Келдік талай жерге енді” (1890) өлеңінде тағы да жаңа қырынан танимыз. Мұндағы өлең өрнегі алғашқыдан бөлек үлгіде. Ғаруз ұйқасын Абай төрт тармақты бір шумақты өлеңде қолданудан үш тармақты, төрт тармақты, кейде алты тармақты өлең жолдарында ойнатып, құлпыртып қолданады да, өзіне ғана жаңа, тың өрнегін табады. Мұндағы ғаруз ұйқасына қазақы ұйқас қатар қолданылуы да жаңалық. Абай ғаруз ұйқасы, қара өлең ұйқасы, қаусырма ұйқастарды бір өлең бойында қатар қолданып отырса да, ұйқастардың әртектілігі сезілмейді. “Білімдіден шыққан сөз” өлеңі төрт жолды, бір шумақты, әрбір өлең жолы жеті буынды болып құрылса, “Келдік талай жерге енді” өлеңінде әр шумақ үш, төрт, алты жолдан құрылып, өлең жолдарында жеті-сегіз буын алма-кезек ауысып, өзгеріп отырады. Бұдан байқағанымыз өлең өрнектерінің кестесі шын шебердің қолына тисе, “өткірдің жүзі, кестенің бізі, өрнегін сендей сала алмас” деп Абайдың өз айтқанындай боларын көрсетеді. Келдік талай жерге енді, Кіруге-ақ қалдық көрге енді. Қызыл тілім буынсыз, Сөзімде жаз бар шыбынсыз. Тыңдаушымды ұғымсыз Қылып тәңірім берген-ді. Осы жасқа келгенше, Өршеленіп өлгенше, Таба алмадық бір адам Біздің сөзге ергенді Өмірдің өрін тауысып, Білімсізбен алысып, Шықтық, міне белге енді, Енді аяңда, жығылма, Сыймас жерге тығылма, Қай бұрынғы жеңгенді! Қайғы шығып иыққа, Қамалтпасын тұйыққа, Сергі, көңлім, сергі енді! Балапан құстай оңдалып, Қанатыңды қомданып, Жатпа ұятқа қорғанып, Ұш, көңілім, көкке, кергі енді! Көңілде қайғы, қалың зар, Айтатұғын сөзім бар, Салсын құлақ ұққандар Өрбі, сөзім, өрбі енді! Іште қайғы дерт пысып, Көкіректі өрт қысып Айтуға көңілім тербейді. Өзің жалғыз, надан көп, Ұқтырасың сен не деп, Әуені, арсыз елге енді? Тыныштық сүймей , қышынып, Өтірікке тұшынып, Пәледен тұрмыс шошынып, Тұла бойын желін жеңген-ді Туған жерді қия алмай, Тентекті жеңіп, тыя алмай, Әлі отырмыз ұялмай, Таба алмадың өңге елді. Әуелде тәңірім сорлы етті, Арсыз елмен әуре етті, Жалғыз үйде күңірентті Тағдырға білдік көнгенді. Адам деген даңқым бар, Адам қылмас халқым бар, Өтірік пен өсекке Бәйге атындай аңқылдар Тұла бойым шіміренді. Барша топқа шақырмай, Жат үйіңде шатылмай, Шыдармын ба, япырмай, Жауға шықпай үйде енді? Қатыныңның айласын Көрсең, білсең қоймасын. Не ойлар ең, өз басың, Сонымен тең біз де енді “Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай поэзиясының тілі” монографиясының “Абай сөздіктерінің әртүрлі салалары” атты ІV тарауында Қажым Жұмалиев Абай сөздіктерінің халық ауыз әдебиетінен келген қолданыстардан кейінгі екінші бір арнасы – араб, парсы тілдерінен кірген сөздер дейді. Бұлардың бірқатары терминдік мәндегі әдебиет, философия, діни ұғыммен байланысты ғылымдық сөздер екендігін айырып көрсетеді. Мәселен: “Ғадәләт пен мархамат”, “хаос”, “мүтәкеллмин, “мантықын”, “тәһуәліне”, “Еппатайна қалқаусар”, т.б. Қажым Жұмалиев Абайдың өлең тіліне, өлең құруына шығыс әдебиетінің ықпал-әсерін нақтылы, дәлелді мысалдармен қарастырды. “Абай өлеңдерін зерттеуші кейбір жолдастар Шығыс әдебиетінің әсері дегенде, өлең құрылысы жағынан көбінесе келтіретін мысалы: “Сенсің жан ләззәті, жүктеу/скачать 1,9 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|