Мәдібаева қанипаш қайсақызы
жүктеу/скачать 1,9 Mb.
|
Мадибаева-Қ.XIX-ғасыр-әдебиетінің-қөркемдік-дамуы-Оқу-құралы-2007ж.
| Сенсің – жан ләззаті,
Сенсің – тән шәрбәті, Сұлуды сүймәнлік – Пайғамбар сүндеті – деген сарын да шығыстан келіп тұрған леп. Тақырып махаббат болғанмен не қазақ, не Европа үлгілеріндегі, махаббат жыры емес. Сүйіспеншілікті тағдыр жазған, ол адам жанын жуып, шәйіп тазартады. Денең қорлық көреді, зар шегеді. Сол арқылы жаның тазарады. Тазарған жанмен құдайыңды, иеңді танисың деген сопы ақындардың махаббат пәлсапасы бұл арада екі ұдайсыз, шіркеусіз ашық көрініп тұр. Соған орай тілдегі – “зұлым”, “бек бітті”, “ләззат”, “шәрбат”, сияқтылар қиыстырылған. Бұлардағы ұйқас пен ырғақ та өзге қазақы өлеңдей емес. Осы өлеңге арнап ақынның бәйіт күйіндей күй шығарып, қырлап өзгеше сөзбен айту да еске аларлық нәрсе” [119, 235 б.]. Мұхтар Әуезов Абайдың 1894 жылы жазылған “А, құдай бере көр”, “Алланың рахметін”, 1895 жылғы “Ылай суға май бітпес қой өткенге”, 1902 жылғы “Алланың өзі де рас, сөзі де рас” өлеңдерін Абайдың діншілдік өлеңдері деп атайды. “Хор болды жанымды” араб, парсы сопыларының үлгісімен жазылған өлең дейді. Шығыс үлгісімен жазылған өлеңдердің уәзіні – ғаруз үлгісі. Ырғағы – бәйітше. …Фзули, Шамси, Сәйхали, Навои, Сағди, Фирдоуси, Хожа Хафиз-бу кәммаси Медет бер я шағири фәрияд! – деп, Шығыстағы ірі ақындардан медет тілеп өлеңге келген Абай алғашқы сүйіспеншілік жырын да кітапшалап жазған еді. Әлиф дек ай йүзіңе ғибрат еттім, Би-бала-й дертіңе нисбәт еттім… Абай шығармашылығының бар табиғатын мейлінше сұңғыла таныммен, ықтияттап, ыждаһатпен зерттеп, зерделеген Мұхтар Әуезов Абайдың терең сезім, идея, мазмұн жағынан түгелімен шығыс ақындарының ықпалына берілмесе де, өлең құру шеберлігі, түр жаңалығы жөнінде көбіне Навои шығармаларынан үлгі іздегенін, Навои ғазелдеріне еліктегісі келгенін айтады. “Атақты “Чар-диуан” Навои лирикасының өзгеше бір сарасы. Оның төрт бөлімінде адам өмірінің балалық, жігіттік, орта жас, кәрілік кезінің мұң-сезімі баяндалады. М. Әуезов Абайдың жас кезіндегі өзі атаған шығыстық өлеңдері осы “Чар-диуанның” жігіттік дәуірін, нәзіктік нақыстарын жырлаған үлгілеріне келеді дейді. Навоидың түр жағынан қиын, қызық ырғақ-үлгі мол. Өлең шумағы, тармақ саны бойынша бөлінетін түрлері мынадай болып келер еді: ғазелдер ішінде “мүстәзәт”, “мұхамес” (бестік), “мүсәддес” (алтылық), “мүсәммән” (жетілік) деген шумақ өлшеулер. Екі жолдан ұйқасатын “мүснәуи”, төрт жолды “рабаят”; кейде егіз екі жолдан қосылып, ұйқасты сөздермен мазмұны бірдей жұмбақ, аса шебер құрылатын “мүәмме” үлгісі бар. Абай “Әліфби” өлеңінің әр жолын араб алфавитінің ретімен тізгені белгілі. Навоиде де сондар әліп би ретімен тізілген ғазелдер болған. 1895 жылы Әбдірахманның қазасына байланысты қайғыға батқан Абай “Лай суға май бітпес”, “Өлсе өлер” өлеңдерін шығарады. Мұнда Абай Алланы тануға; Аллаға илануға тұтас бұрылған қалыпта көрінеді. …Өлсе өлер табиғат, адам өлмес, Ол бірақ қайтып келіп, ойнап-күлмес. “Мені” мен “менікінің” айрылғанын “Өлді” деп ат қойыпты өңкей білмес… Абай дін жайын, адамның жаратылыс сырын өлеңде де, қара сөзде де көп қозғаған ойшыл. Ол шығармаларда ислам дүниетанымы, ислам негіздері жатқанын арнайы, кең, әрідегі ғылыми негіздерді, исламның ғылыми, танымдық қағидаларын ескере отырып, ендігі кезеңде соны пайымдаулар жасаудың қажеттілігі айқын сияқты. …Көңілге шек шүбәлі ой алмаймын, Сонда да оны ойламай қоя алмаймын, Ақылдың жетпегені арман емес, Құмарсыз құр мүлгуге тоя алмаймын. 1898 жылы жазылған өлеңі “Өлсем, орным қара жер” М. Әуезовтің түйіндеуінде Абай өмірінің соңғы шағының үлкен қорытындысы. 1902 жылғы “Алланың өзі де рас, сөзі де рас” деген өлеңінде де ақын дін, исламият жайын қорғайды. Адамзатты махаббатпен жаратқан Алланы сүюге тартады. …Махаббатпен жаратқан адамзатты, жүктеу/скачать 1,9 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|