Мәдібаева қанипаш қайсақызы
жүктеу/скачать 1,9 Mb.
|
Мадибаева-Қ.XIX-ғасыр-әдебиетінің-қөркемдік-дамуы-Оқу-құралы-2007ж.
- Бұл бет үшін навигация:
- Зерттеу нысанына
- Тақырыптың зерттелу деңгейі.
| (спецификасы – Қ.М.) қазақ әдебиеттану ғылымында мейлінше зерттеліп, игерілді. Соның өзінде бұл төлтумалық қайсыбір шығармашылық тәсіл, көркемдік бағыттарды айқындауда үнемі ескеріліп отырмады. Оған себеп: саяси бағыттаудың ыңғайында кету; ұлттық әдебиетіміздің өзгенің ырқына көнбейтін айқын көркемдік жаратылыс өзгешеліктерін орыс әдебиеттану ғылымының ыңғайына жығып отыру.
Қазақ әдебиеттану ңылымындағы зерттеу тәсілдері жетілу жолында ұзақ ғылыми қалыптасуды бастан кешті. Көркемдік таным, талғам – бірте-бірте толығып, заман ағымында өзгеріп отыратын құбылыс. Сол негізде де ХІХ ғасырдағы құнарлы, қатпарлы қазақ сөз өнері нақтылы мәселелер жөнінен зерттеуді ілгері оздыруға зәрулікті жоймайды. Зерттеу нысанына ХІХ ғасырдағы әдебиеттің аса бай жанрлық құрамын айқындайтын, көркемдік даралық сипат, өзгешелігін көрсететін қазақ әдебиеті тарихындағы ауызшадан жазбашаға өткен кезеңнің ХІХ ғасырдағы дәстүрлі әдебиет үлгілері (айтыс, тарихи жыр, ән өлең, қисса-дастан), саяси лирика, зар заман толғау, т.б.; жаңа жазба әдебиет нұсқалары: Махамбет, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаевтың шығармалары алынды. ХІХ ғасыр әдебиетінің көркемдік жүйесін тарихилық, теориялық тарих, жанрлық-даралық сипаттар жөнінен жүйелеуде бұл әдебиет үлгілері негізгі материал болды. Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақ әдебиеттану ғылымында ХІХ ғасыр әдебиеті Ш. Уәлиханов [11], А. Байтұрсынұлы [12], М. Әуезов [10], Х. Досмұхамедұлы [13], С. Сейфуллин [14], С. Мұқанов [9], Қ. Жұмалиев [16; 17], Ә. Қоңыратбаев [18], Е. Ысмайылов [19], Б. Кенжебаев [20], Ы. Дүйсенбаев [21], Х. Сүйіншәлиев [22], З. Қабдолов [23], З. Ахметов [24], С. Қирабаев [25], Т. Кәкішев [26], Р. Бердібай [27], Ш. Сәтбаева [28], М. Мырзахметов [29], Қ. Өмірәлиев [30; 31], С. Садырбаев [33], М. Жармұхамедұлы [34], Ж. Тілепов [35], С. Негимов [36], З. Сейтжанұлы [37], А. Жақсылықов [38], Т. Тебегенов [39], Қ. Алпысбаев [40], Б. Мамыраев [204], С. Қорабаев [41], А. Шәріп [42], Б. Омарұлы [43], Қ. Раев [44], С. Дәрібай [45], т.б. ғалымдар еңбектерінде ғылыми жүйеге түсіп, негізделді. Белгілі бір кезеңдерде қазақ әдебиеттану ғылымы озған жұрттардың әдебиеттану ғылымының қалыптасу үрдісімен салыстыра қарағанда “жедел” дамуға мәжбүр болды. Ұзақ уақыттар бойы үстемдік жасаған саяси ықпалдың зардабын көркемдік таным да тартқаны баршаға белгілі құбылыс. Қайсыбір кең өлшеп, кең пішуге лайық көркемдік қисындар кемшін танымға таңылды. Оның үстіне, кезінде көрегендікпен айтылып ашылған айқын көркемдік алымдар ұзақ уақыттар бойы ғылыми айналымға қосыла алмады. Бұл құбылыстардың толып жатқан “ішкі”, “тысқы” себептері болды. ХІХ ғасыр әдебиетінің зерттелу деңгейі уақыт биігінен қарағанда көңіл толтырарлық ауданды, ауқымды ғылыми олжа екендігін айтқан жөн. ХІХ ғасырдағы әдебиет үлгілерінің көпшілігі ежелгі, әріден келе жатқан нұсқалар. Жыр-толғау, шешендік сөз, айтыс өлең, т.б. Сол орайда, ілгергі кезеңдердің әдебиеті, әр түрлі үлгісі өз алдына арнайы зерттеулер нысаны болып отырды. ХІХ ғасыр әдебиетіндегі жанр жөнін қарастыруда Қ. Өмірәлиевтің мына бір түйіні есте болмақ керек: “Әрине, белгілі бір жанрдың тууы мен былайғы дамуы бір қалыпта болмайды және таза күйіндегі жанр тағы да жоқ, бір шығармада бірнеше жанр элементтері жүреді” [30, 210 б.]. ХІХ ғасыр – жазба, жазбаша, ауызша, ауыз әдебиет үлгілері қатар жасаған айқын бір кезең. Қазақ әдебиеттану ғылымындағы зерттеуші ғалымдардың ауызша мен жазба поэзияның аражігін ашып, айырымын көрсете айтуы – бір ғасырдан артық уақыт аралығында айқын-айқын айтылғанымен, қағаберіс қалып, нақтылы қойылымға түсе қоймай келе жатқан мәселенің бірі. Қазақ өлеңінің жасалу жұмбағы да бір жарым ғасыр уақыт бойы зерттелуде. Бұл, әрине, жаратылыс-жасауының ондаған, сандаған ғасырлық тарихы бар сөз өнерінің, қазақ өлеңінің бар бітімін тану, танытуда, салыстырмалы түрде “аз ғана” уақыт. ХІХ ғасыр әдебиетіндегі тарихилық мәселесі негізінде арнайы Ж. Тілеповтің еңбегінде қарастырылғанымен, ХІХ ғасыр әдебиетін зерттеген барлық әдебиеттанушы ғалымның назарында болған мәселе. Әрине, қилы кезеңде тарихқа көзқарас өзгеріп, түрленген сайын бұл бағыттағы ұстаным да өзгеріп отырды. Алайда тарихтың әдебиетке ықпалы, әдебиеттің ел тарихын кейінгіге жеткізудегі өлшеусіз орны, осы екі өзара аса тұтас мәселенің мәні қазірде де ғылым назарында. Себебі, көпшілік жаңа түр, жаңа жанрдың тууына тікелей тарихи жағдайлар ықпал жасады, себепкер болды. ХІХ ғасырдағы тарихи жырда ғана емес, қиссада да, жаңа жазба әдебиеттің тууында да, айтыс жанрының ... байып, марқаюында да – барлық үлгіде тарихи даму, белгілі бір тарихи кезең шындығының ізі жатыр. Қазақ әдебиетінің жақұт ғасыры бар кезеңдегі асылды тануға жарығын шашты. Абайдың, Махамбеттің әдеби мұрасы, ақындығының әр қырынан зерттелуі қазақ әдебиетінің теориялық тарихын жасауға көп тегеурін, екпін берді, құнарын құйды. Олардың өлеңін тануға ұмтылыс – қазақ өлеңінің жаратылысын теориялық, ғылыми негізде қисындап алуға жол ашты. Қ. Өмірәлиевтің “Дулаттың өлең түрлерін табуы” деп арнайы қарастыруы, қазақ әдебиетінің теориялық тарихын жасауда назарда ұстап отыратын қисынды, құнды түйін-тұжырым. “Дулат өлеңдеріне тән өлшем-өрнектердің қайсыбірі кісіні өте көне дәуірге жетелесе, ал енді бір парасы Абай өлеңдеріне, өлшем-өрнектеріне әкеледі” [31, 88 б.]. Жалпы қазақ әдебиетінің теориялық тарихын жасауда ХІХ ғасырдағы әдеби мұра негізгі материал болды. Әдеби мұраға көзқарасты айқындаудың көп қисын, ұстанымы да ең әуелі ХІХ ғасыр әдебиетіне деген ұстаным, танымымыз арқылы өрістеді. жүктеу/скачать 1,9 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|