Мәңгілікпен үндесу

 Талантты тұлғаларды тағдыр жолықтырғанымен, бір-бірін мойындап,   құрмет көрсетіп, өмірде сыйласып өтуі – сирек кездесетін оқиға. Жұртқа ұқсамай жаратылған қыры қыруар, сыры қиын дарындардың танымдары ғана емес, замандастарымен қарым-қатынасының да күрделі болып келетіні бар.  Әдебиетіміздегі атынан ат үркетін қаламгерлердің баспасөз бетінде айтысып, қырық пышақ болып қырылысып қалған  дау-дамайларын көргенімізде, дәл осындай құбылысты қазақ қоғамына тән сипат ретінде қабылдайтынымыз жасырын емес.  Шындығында танымал таланттардың сөздерінен от шығып, шарпысып қалуы әлемдегі барлық елдердің әдеби өмірінде бола беретін қалыпты құбылыс. Орыс прозасының титандары Толстой мен Тургеневтің пікір қайшылығының  ақыры дуэльге айналып кете жаздағаны мәлім.  Сөз өнерінің дерті табыстырып, шығармашылықтың тауқыметін бірге тартып, дәм-тұздары жарасқан  Нобель сыйлығының лауреаттары, әлемге әйгілі  жазушылар Марио Варгос Льоса мен Габриэль Гарсиа Маркестердің кенеттен араздасуының өшпенділікке ұласып, өмірінің соңына дейін татуласа алмағанын есіңізге түсіріп көріңізші. Бізден бір артық жері, өркениетті елдің  оқырмандары өнерлі перзенттерінің творчествосын пендешілік осалдығына емес, шығармашылық шеберлігіне  қарап бағалайды.  Дегенмен, қамшының сабындай ғана қысқа өмірде ел құрметіне бөленген танымал тұлғалардың сыйласып өткеніне не жетсін..

Таяуда, Герағаңның 2015 жылы жарық көрген күнделігін, «Герольд Бельгер кім?» деп аталатын естеліктер жинағын және осы кітаптың алғысөзі ретінде ұсынылған Мұхтар Құл-Мұхаммедтің ұлты неміс,  рухы қазақ қаламгеріне    жазған хатымен танысып шығып, өмірде бірін-бірі құрметтеп, сыйластықтарына селкеу түсірмеген екі зиялының пікір алмасу мәдениетінен  әдеби қауымға өнеге боларлық, тағылымы мол ғибрат алдым. Өнердің сан қырлы табиғатына үңіліп, күрмеуі күрделі шындықтарды іздеп, бірінің айтқанын екіншісі толықтыра түскен пікір таласынан  тақырыпты талдаудың не бір үздік үлгілерін кездестіресің.  Салиқалы сұхбаттасуға мән берген оқырман, көптеген деректерді жолықтырып, танымын тереңдетіп, білімге байып шығады.

Әңгімемнің әлқиссасын, Герағаңның күнделігін шолып шыққандағы алған әсерімнен бастайын. 1961 жылдың 21 қыркүйегінде жиырма жастан енді ғана асқан шағында жүргізуді қолға алған күнделігін қаламгер  өмірінің соңына дейін үзбей жазып отырыпты.  Дәл Бельгердей елу жылдан астам уақыт бойы оқығандары мен көңіліне тоқығандарының бәрін де  ыждаһаттылықпен  қағаз бетіне түсіріп кеткен қазақ қаламгерін сіз айтпасаңыз, мен тағы да білмеймін. Көлемі мың бетке жуық жазбамен танысып шыққанымда уақыт пердесі жауып тастаған кешегі күннің көрінісі көз алдыңа елестеп, көпшіліктің назарынан тыс қалған талай шындықты ой елегінен өткізіп, басқаша бағалайсың.

Бұл жазбалар жазушы өміріне тереңірек үңіліп, түрлі ситуациядағы жазушының ой ағысын зерделеуге ғана емес, ол өмір сүрген дүбірлі дәуреннің көрінісін қайта тірілтіп, көз алдымызға елестетуге мүмкіндік берді.  Азаматтық ұстанымына адал болып қалып, ардың жібінен аттап кетпеген,  жалғандыққа жаны қас Герағаңдай қаламгердің танымал тұлғаларымыз жайындағы толғамдарын әдеби өміріміздің шежіресі ғана емес, оларға берілген әділетті  баға  ретінде  қабылдасақ та қателеспейтін шығармыз. Әсіресе, сырт көзге аса байқалмайтын, әдеби орта ғана білетін құпияларды зерттеген сыншыға  талғажау ететін тақырып бұл күнделікте көп.   Өте көп.

Кейінгі ұрпаққа өнеге болсын деген ниетпен біз осы күнделіктегі көл-көсір дүниелердің ішінен өз тақырыбымызды ғана еншілеп алып, Герағаң мен Мұхаңның арасындағы риясыз достық қарым-қатынастың себебін зерттеп, сырына  үңіліп көрмекшіміз.

Ел жақсы танитын  зияткерлерді табыстырып, бір-біріне жақындатқан нендей сыйқыр, қандай құдірет? Әрине, ең алдымен – өнерге деген құштарлық, әлбетте, содан соң – әдебиет қамы. Екеуінің де оқымаған кітабы жоқ. «Әдебиет –ардың ісі» екенін жақсы білетін азаматтарды толғандырып жүрген ұстара сауалдар да аз емес. Күнделікке көз қырымызды сала отырып, тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында тағдыр жолықтырған екі тұлғаның бір-біріне деген құрметін өмір бойы жоғалтпаған сыйластығына куә болып, еріксіз көңіліміз жібіп сала берді.

1996 жылдың 18 сәуірінде Мұхаңмен кездескендегі алған әсерін Герағаң күнделігіне былайша түртіп қойыпты:  «Атамұрада» бір сағаттай Мұхтар Құл-Мұхаммедпен әңгімелестім. Қағылез, келбетті, өз ісіне берілген және оны жақсы білетін жан.  Жасы қырыққа да толмаған. Еңбекқор. Ұйымшыл. Көреген. Табанды. Міне, қазақтардың жаңа ұрпағы дегеніміз осылар. Оларды көргенде шын қуанасың. Тоғышарлықтан ада, санасында сәулесі бар азамат..

Айтқанынан қайтпайтын мінезі бірбеткей, бетіңе-жүзіңе қарамай шындықты тіліп айтатын Герағаңдай қаламгердің көңілінен шығу әлбетте қиын.  «Шалқайғанға шалқайып, еңкейгенге ғана еңкейетін» ол  шенділерді жақтыра қоймайтын.  Биліктегілермен самарқау ғана сөйлесетін жазушы шенеуніктердің алдында өзін асқақ ұстайтын. Әйтсе де адам бойындағы парасаттылықты, жүрегінің түбіне кір жасырмаған тазалықты, өнерге берілген адалдықты  жоғары бағалаған  жазушы сол асыл қасиеттерді замандасының  бойынан байқап,  жақын тартып, сыралғы досындай оны жақсы көріп кетті.

Жұртқа жария ете қоймайтын, жан әлемінің түкпіріндегі сүрленген еттей сақталған құпияларын жалғыз қалғанда ақтарған жазбалардан  Герағаңның замандас інісінен гөрі, рухани сырласына айналып кеткен азаматқа деген құрметінің басқаларға қарағанда алабөтен болғанын аңғарасың. Беттері сарғая бастаған күнделіктегі ол жөнінде  айтылған әр сөйлемнен ризашылық сезімнің лебі есіп тұр.

Мұхаң да дініне берілген тақуадай өнерге бар жан-тәнімен қызмет етіп келе жатқан жанкештілігі үшін Герағаңды туған ағасындай жақсы көріп, сый-құрмет танытты.  Еліміздегі жылт ете қалған жақсылыққа қазақтан бетер қуанып, оның келешегін ойлап қазақтан бетер қамығатын ұлты неміс қаламгерінің халыққа жан-тәнімен қызмет етіп жүрген адалдағына тәнті болды.  Еңбекқорлығын жоғары бағалады. Дүние салғанына бірнеше жылдың жүзі болып қалса да маржандай жазуымен қолтаңбасын қалдырып, сыйға тартқан Герағаңның кітаптарын ол әлі күнге дейін ең асыл мүлкіндей қастерлеп ұстайды. Араларынан қыл өтпеген достығын мақтаныш тұтады. Жарқын бейнесін есіне алғанда кітаптарына жазып берген қолтаңбасына қарап,  маржандай жазуын сүйсіне қызықтап, Герағаңның асыл бейнесін сағынып, кісілік келбетін көз алдына елестетеді.

2001 жылы «Елорда» баспасынан шыққан «Казахское слово» кітабына «Қадірлі Мұқа! Мына кітапшаның жарық көруіне септігіңіз тиіп еді. Алғыс айтамын. Шынайы көңілден. Герольд Б» деген қолтаңбасын қалдырыпты. Інісіне деген ыстық ықыласын екі ауыз сөйлеммен ғана білдірген. Бірақ осы шағын ғана ілтипаттағы ең жақсы көретін адамыңа ғана білдіре алатын жылылық лебі жүрегіңді елжіретеді. Есіліп сөйлеп, көсіліп көлгірсудің ізі де жоқ. «Сенен артық менің досым жоқ» деген сыңайдағы құрметін екі-ақ сөзге сыйғызып жіберген. Енді міне уақыт өте келе Герағаңның кітап бетіне қонақтаған жазуларының қалайша тарихқа айналып, Мұхтар Құл-Мұхаммедтің азаматтығына берілген баға болып шыға келгенін өзге түгіл, өзіміз де аңғармай да қалғандаймыз.  Кейін білдік, бұл қолтаңбаның да өз тарихы бар екен.  2001 жылдың 25 наурызында жазған Герағаңның хаты сол тарихтан сыр шерткендей.