Меншік иесі: Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі

45
Әдебиеттану
суреттері мұнда да анық көзге ұрады. Романның алғашқы 
«Қазада»  тарауын  ашқаннан-ақ  көзге  ұратыны  табиғат 
суреттері. 
Көзін  ұйқыдан  ашқан  Мұхтар  даладағы  абыр-сабыр 
тірлікке  бір  сәт  құлақ  түрді.  Ал  тысқа  шыққанда  көргені 
көшіп-қонған қазақ ауылының кәдімгі тірлігі. Оны оқыған 
беттен-ақ  Абайдың  «Жаздыгүн  шілде  болғанда»  өлеңінде 
суреттелетін  сюжеттер  қаз-қалпында  бірінен  кейін  бірі 
тұтасымен тізбектеле көз алдыңнан өтеді. «Шалқар-шалқар 
көштер    құлап,  Балашақпақтың  кең  қонысына  төгіліп  жа-
тыр.  Біреулер  керегесін  жайып,  шаңырағын  көтерсе,  енді 
біреулері  биелерін  байлайды.  Будақ-будақ  түтін,  қазылып 
жатқан жер ошақта есеп жоқ. Бұғалық сүйреткен асаулар да 
мықты жігіттердің тақымында шыңғырып сүйретіліп бара-
ды. 
Көшпен  бірге  айдап  әкелінген  құлынды  биелер  бөтен 
қонысқа байыздай алмай, Ботақан ошағы мен Кеңқонысқа 
қарай лықсып қайтып жүр» [1.4-б.]. Алайда, бір қарағанда, 
сыртқы  құрылымы  жағынан  ұқсас  болып  көрінгенімен, 
мазмұнына тереңірек үңілген адам бұл көштің Абай сурет-
теген қазақ көшінен мүлде басқаша сипатта екендігіне көз 
жеткізеді. Себебі, бұл сәтте ол көштің иелері Ұлы Абайы-
нан, қазақтың ғұлама ұлынан айрылып отырған кезі бола-
тын. 
Жазушы қолданған сөздер де сол сәттегі тыныс-тірлікті 
танытуға  жұмылдырылған.  Оның  бәрі  «ұйқы-тұйқы  ма-
засыз  даң-дұңнан  оянған»  бала  Мұхтар  танымы  арқылы 
суреттеледі. «Балашақбақты өрлей, құлдай отырған барлық 
ауылдардың қазіргі көрінісі сұрапыл дауыл соғып, бүлдіріп 
кеткендей ойран-топыр күйзеліске ұшыраған. Сол мол апат-
тан  шошынған  қауым  енді  қайрат  жасауға  бекінгендей». 
Төменде кестеленген табиғат көрінісі бұл суретті одан әрі 
асыра түскен. Тұман, жауған жауын, соққан жел, сұрқынан 

46
Әдебиеттану
айырылған аспан жақсылықтың нышаны емес. Бүкіл табиғат 
Абайын  жоқтағандай  әсер  қалдырады.  «Балашақбақтың 
өзен  бойында  ойдым-ойдым  сыңсыған  қалың  ағаштардың 
етек жағын жауыннан соңғы бусанған шық тұманы басып 
жатыр.  Жел  үркітіп  бөлектеген  сол  тұман  енді  таса-таса-
мен  қаша  бастады.  Көк  аспанның  қазіргі  көрінісі  қазақ 
даласының күйзелісінен елес бергендей, бұлт шоғыры мо-
лайып, қат-қабат сапырылысында қасірет лебі бар сияқты». 
«Таса-тасамен  қаша  бастаған  тұман»  мен  «күн-түн  демей 
Абай  қазасын  жар  салған  шапқыншылар»  ұғымы  астасып 
кеткендей  әсер  қалдырады.  Қазақтың  біртуар  данышпа-
ны Абайдың о дүниелік болып кеткендігін халық пен қоса 
табиғат та аза тұтып, жан-жаққа хабар таратып жатқандай. 
Тағы  да  шығармаға  үңілейік.  «Күн  шығып  келе  жа-
тыр. Оның да көзі жылай-жылай қанталап кеткен сияқты. 
Қазіргі  сәтте  жер  бетін  қызғылтым  мұнар  басып,  дүние 
күңгірттігі Абай қазасынан туғандай көрінеді. Бұлт атаулы 
үйме-жүйме  болып,  көкжиекке  жиналған.  Сахара  тірлігі 
тұншығып қалғандай қапырық ауада дымға оранған салқын 
леп бар. Қоңыр көлеңке жамылған сай-сала сағым астынан 
жаңа көтеріліп келе жатыр». Бұндағы көзі қанталаған күн, 
үйме-жүйме жиналған бұлт, қапырық ауа, қоңыр көлеңке – 
бұлардың барлығы сол кездегі табиғаттың тылсым мінезін 
танытқан. Абайды соңғы сапараға шығарып салу рәсімінде 
адам мен табиғат қоса күйзеліп, бір сәтке тына қалған. 
Кәмен Оразалин – шебер суреткер. Шығарманың бұдан 
арғы сюжетін аса бір ептілікпен астастырып алып кеткен. 
«Қазада»  тарауының  соңында  шығарма  композициясы 
одан әрі жұмырланып, оқушысын алға қарай тарта түседі. 
А дегеннен-ақ Абай қазасын естіп, көңілі құлазып отырған 
оқырман  енді  бірден  елең  етіп,  шығармаға  одан  сайын 
құмарлана түсетін сюжетті табиғаттың тосын мінез таныту-
ымен ғана жеткізген.

47
Әдебиеттану
«Абайын  төбесіне  көтерген  халық  әлденеше  қыраттан 
асып  кетті...  Аздан  соң  Шыңғыстың  қоңыр  желі  көтеріле 
түсті...  Сол  желде  қазақтың  кең  байтақ  даласының  тірлік 
белгісіндей  жүрекке  жылы  қуат  сезіледі.  Бұл  Абай 
арманының  жақындап  шағы  ма,  жоқ  әлде,  ел  күйзелісінің 
қайғыға  бекінген  қаһарлы  күші  ме,  әйтеуір  көңілге  тірек 
боларлық бір алып күш бар сияқты. Күн де орнында, жер де 
орнында. Шыңғыстың күн шығар алдындағы ежелгі самалы 
соғып тұр. Бағанағы бір әзірде көкжиекке топтасқан бұлттар 
қазір тараған. Күн бүгін әдеттегіден ерте шыққан сияқты». 
Алыбын аза тұтқан ауыр оқиғадан бастау алған «Қазада» 
тарауының  соңғы  шешуші  бөлімі  адам  көңіліне  қайтадан 
жылылық  орнатады.  Иә,  Абай  дүниеден  қайтты,  бірақ 
өмір  ырғағынан  жаңылған  жоқ.  «Күн  бүгін  әдеттегіден 
ерте  шыққан  сияқты».  Шығып  келе  жатқан  Күн  қанталай 
қызарып, Абайды жоқтағанымен, көтеріле келе өз қалпына 
келді.  Шыңғыстың  жылы  желі  көңілге  жылылық  нұрын 
себе түседі. Оқырман көңілі қайтадан жайланып, жаңа ғана 
шыққан күннің болашағынан үміт күтетін сияқты. «Енді не 
болар екен?» деген сауалды оймен келесі тарауға ойысады. 
Кәмен  Оразалин  шығарманың  бір  ғана  тарауына  осынша 
мән-мазмұн сыйғызып, оны ерекше көркем, кестелі тілмен 
жеткізе білген. 
Резюме
В  статье  анализируется  глава  «Казада»  романа  Камена 
Оразалина «После Абая». Особое внимание уделяется часто 
употреблямым психологическим параллелизмам.
Summary
The  article  analyzes  the  chapter  «Kazada»  of  Karmen 
Orazalin novel «After Abai». The special attention is given for 
commonly employ of psychological parallelism.

48
Ұлы жеңіске 70 жыл
С.Күзембай
ОТАНСҮЙГІШТІКТІҢ МӘҢГІЛІК ҮЛГІСІ 
1418 күнге созылған бұл соғыс 40 миллионнан астам адам 
өмірін  қиды.  Ресми  деректер  бойынша  Қазақстаннан  бұл 
соғысқа бір миллион 200 мыңнан астам адам қатысыпты. Ал 
бұл санның елуден астам пайызын қазақ халқының ұлдары 
құрған  екен.  Олардың  400  мыңнан  астамы  туған  еліне 
қайтпай, бөтен елде, шет жерде дүниелік болды
1
. Рухында 
ата-бабадан  дарыған  отансүйгіштік,  батырлық  қасиеттері 
мол,  ержүрек  әке,  аға-іні,  бауырларымыз  соғыстың  ең 
қайнаған ортасына аттандырылып, ғажайып ерліктің үлгісін 
көрсетті,  өз  өмірлерін  құрбан  етті.  Қаншама  жетім-жесір, 
ана, әке қара қағаз алып, қара жер олардың көз жасымен көл 
болып, әр ошақтан жоқтау, зар айтылды. Ел басына төнген 
тауқыметке  толы  бұл  кезеңде  қайғы-қасіретке,  сағыныш 
пен зор үмітке толы жаңа фольклорлық жанр хат-өлеңдер 
халық арасында кең орын алды. Хат-өлеңнің ең үздік үлгісі 
классик  ақын-жырау,  қазақ  поэзиясының  алыбы  Жамбыл 
мұрасында да орын алған. 
«Жетісу  ақындарының  жыр-сарындары»  атты  жинақта 
бұл хат өлең («Балама хат») Жамбылдың немересі Әлімқұл 
Жамбыловтың айтуынша нотаға түсірілген. Хат-өлеңді ұлы 
жырау сол кезде майданда жүрген кенже ұлы Алғадайға ар-
нап жіберген екен
2
. Ол деп аталғанмен ақынның бұл туын-
дысы мазмұны мен маңыздылығы жағынан шағын поэмаға 
айналған.  Хат  көркемдік  құндылығы  мен  патриоттық, 
батырлық эпосқа тән қарқынды жолдарымен сипатталады. 
Жәкеңнің хат-өлеңі соғыс кезеңіндегі ақындық поэзияның 
1
Бұл деректер Ұлы Жеңістің 65-жылдығына арналған «Алматы ақшамы» газетінде 
жарияланған материалдардан алынды (09.05.2010).
  
2 
Отандық музыкатану саласында алғаш рет хат өлеңдердің 1500 үлгісін жинап, ғылыми 
айналымға  енгізген  музыкатанушы  Г.Бәйтенова.  Кейінгі  жылдарда  өлкелік  үлгілер 
К.Сахарбаеваның жинақтарында.

49
Ұлы жеңіске 70 жыл
керемет үлгісі ретінде әдеби ескерткіш:
Хатыңды ботам, оқыдым,
Халіңді білдім сапардан.
Қуанып саған отырмын,
Гвардеец атанған.
Сұраншы, Саурық секілді
Болыпсың, балам, қаһарман.
Қайтарма жаудан бетіңді,
Қаптаған жаудан қасарған.
Жазыпты сәлем достарың,
Сөздері семсер секілді,
Құрыштан құйып қақталған.
Қыруар елден тоғысып,
Жігіттер еді аттанған.
Қаймықпай жаумен соғысып,
Хабарын айтып қайтарған.
Жазыпты бәрін хатында:
«Құртамыз жауды жаһаннан,
Болмағы кәміл жақында,
Жауыздың орны жаһаннам!»
Есіңде балам, бар шығар,
Айтқаным Отан әмірін:
Шегінбе жаудан, жанды сал! 
(Хаттан үзінді – С.К.)

50
Ұлы жеңіске 70 жыл
Хат  әуені  құрылымы  жағынан  шағын,  қысқа  ғана  бір 
тактілі  домбыраның  сүйемелдеуімен,  жыр  айту  мәнерімен 
(асықпай,  баянды  түрде)  үнделеді.  Оның  мәтінінің 
эмоциялық  дамуына  сай  өлшемі  де  жиі  өзгеріп  отырады. 
Хат  мақамында  әкелік  мейірімділік,  жылы  лебіз,  сағыныш 
интонациялары  байқалады.  Өлеңнің  даму  биіктігі  (кульми-
нациясы)  «болыпсың,  балам,  қаһарман»  деген  жолдарын-
да  орналасқан.  Көркемдік,  стильдік  жағынан  бұл  хат-өлең 
Жетісу ән-дәстүрімен тығыз байланысын көрсетеді.
Соғыстың  алғашқы  жылында  Отан  қорғауға  аттанған 
Алғадай, сол 1941 жылы қан майданда қайтыс болады. Қарт 
әке кенже ұлының өліміне арнап қайғылы үнге толы жоқтау 
шығарады.
Жалпы  айтқанда,  халық  ақыны,  ҚР  Мемлекеттік 
сыйлығының  иегері  (1941)  ұлы  жырау  Жамбылдың  Ұлы 
Отан  соғыс  кезіндегі  ақындық,  азаматтық  функциясы  өте 
жоғары болды. Неміс басқыншыларына қарсы шығарылған 
оның поэзиялық көптеген туындылары туған жерді қорғауда, 
халықты батырлыққа тәрбиелеуде, отаншыл сезімге бөлеуде 
отты, жалынды ұран ретінде өзінің болмысын орындады. 
Сұрапыл  соғыс  жылдары  музыканың  халық  бірлігін 
нығайтуға, оның патриоттық сезімге, шыдамдылыққа, жауға 
қарсы өшпенділікті күйшейтуде тәрбиелік маңызы зор бол-
ды.  Өнердің  бұл  түрі  өзінің  қоғамдық  болмысын  жоғарғы 
дәрежеде көрсете алды. Осы қиын-трагикалық жылдары му-
зыка өнерінің әр саласында қомақты және күрделі туындылар 
жарық көріп, ел-жұртты, майданға аттанған жауынгерлерді 
рухтандырды,  оларға  күш-қуат,  сенім-үміт  берді.  Әсіресе, 
бұл тенденция көпшілікке жақын және түснікті ән жанрын-
да кеңінен орын алды. Мұнда халық туындыларымен қатар, 
халық  композиторлары  және  кәсіби  жазба  композиторлар 
көптеген  әндер,  марштар  және  басқа  да  музыка  өнерінің 
түрлерінде шығармалар ел арасында таралып, радиодан жиі-
жиі  үнделіп  тұрды.  Сонымен,  музыканың  бұл  кезеңдерде 
саяси-қоғамдық,  руханияттық  функциясы  биік  болды. 

51
Ұлы жеңіске 70 жыл
Өнердің бұл саласы отаншылдық пен намыс, тәуелсіздік пен 
ерлікке  тәрбиеледі.  Мысалға  төменде  келтірілген  әндерді 
келтірейік. Олардың тақырыптары мен жанрлық сипаты сан-
түрлі – патриоттық, лирикалық, насихаттық және т.б. туын-
дылар:  Кенен  Әзірбаевтың  «Біздің  Отан  жеңеді»,  «Мәскеу 
батырлары»  (Панфиловшыларға  арналған),  Қосымжан 
Бабақовтың  диалог  түрде  шығарған  «Отан  үшін»  өлеңі, 
Мәншүк  Мәметова,  Әлия  Молдағұлова  туралы  әндер, 
көптеген  марштар,  А.Жұбановтың  «Шекарашылар  әні», 
«Москва», «Отан», М.Төлебаевтың «Тос мені, тос», «Кестелі 
орамал», Б.Байқадамовтың «Ант» және т.б. шығармалар. Со-
лармен  қатар  Отан  соғысының  батыры  Мәлік  Ғабдуллинге 
арналған  (мәтіні  Қ.Жұмалиевтікі)  Б.Байқадамовтың  әні, 
Л.Хамидидің  Кеңес  Одағының  батырлары  Н.Әбдіровтың, 
М.Мәметованың ерліктерін мадақтайтын әндері. Соғыс жыл-
дарында патриоттық идея музыка өнерінің әр өкіліне жігер-
күш  беріп,  асқан  шабытпен  қанаттанды.  Бұл  патриоттық 
құбылыс  музыканың  басқа  да  жаңрларында  жетекші  орын 
алды.
Бұл кезеңде күрделі музыкалық жанрлар асқан қарқынмен 
дамып,  ұлттық  колориті  бай,  көркемділігі  биік  туындылар 
болып  шықты.  Олар  –  Е.Брусиловскийдің  «Намыс  гварди-
ясы»  (1942),  «Амангелді»  (1945,  М.Төлебаевпен  бірігіп), 
«Сарыарқа» симфониясы (1944), В.Великановтың «Бес дос» 
операсы  (Л.Хамидимен бірігіп), А.Жұбанов пен Л.Хамидидің 
«Абай» (1944) және «Төлеген Тоқтаров» (1944) опералары, 
Иванов-Сокольскийдің  «Исатай  мен  Махамбет»  (1943)  сю-
итасы,  Кеңес  Одағының  батыры  М.Мәметоваға  арналған 
патетикалық  триосы,  хорға  арналған,  аспаптық  музыкалар 
жазылды. Ал М.Төлебаев «Қобыланды» атты симфониялық 
увертюрасын жазып, оның «Біржан – Сара» операсы сахнаға 
шықты.
Сұрапыл  соғыстың  алғашқы  жылдарынан-ақ  жоғарыда 
айтқандай  Қазақстанның  көптеген  ұл-қыздары  мен  кәрі-
жасы  өз  еркімен  қан  майданға  аттанды,  олардың  арасын-

52
Ұлы жеңіске 70 жыл
да  аса  дарынды  өнер  өкілдері,  Композиторлар  одағының 
мүшелері,  күйшілер,  сазгерлер,  әншілер,  ұлт  аспаптар 
оркестрінің дирижерлары болды. Олар – 29 жасында қайтыс 
болған  М.Жаппасбаев,  38  жасында  өмірден  озған  Ғ.Матов, 
41-інде оққа ұшқан С.Көшекбаев, 26 жасында қыршынынан 
қиылған  Ә.Базанов  (академик  Найля  Базанованың  інісі), 
асқан  ерлігімен  көз  жұмған  В.Поливанов  33  жасында  май-
даннан оралмады.
Есімдері  аталған  асқан  талант  иелерінің  ішінде  Отан 
бостандығы үшін қыршын жасын қиған, классикалық туын-
ды – Реквием «Жас қазақ» әнінің авторы Рамазан Елебаевты 
(1910-1943) ерекше атау керек.
Сонымен,  Ұлы  Отан  соғысы  жылдары  қазақ  халқының 
ұл-қыздары таңқаларлық ерлікпен, отансүйгіштікпен, туған 
жеріне  деген  берілгендіктің  ғажайып  үлгісін  көрсетті. 
Халқымыз  бейбіт  өмірге  жеткен  уақытта  да  әрдайым 
өзектілігін  жоғалтпайтын  бұл  тақырып,  музыка  өнерінде 
кеңінен орын алды.
Тәуелсіздік,  бостандық,  азаттық  идеяларымен  өзектес 
осы қомақты проблема, кәсіби музыка өнерінде авторларға 
ерекше шабыт беріп, көркемдік шеберліктермен бейнеленді. 
Аталмыш  идея  кантата,  ораторияларда,  симфониялық 
және  ұлт  аспаптар  оркестріне  арналған  шығармаларда, 
ән  мен  хорлық,  сонымен  қатар  ірі  музыкалық-сахналық 
(М.Сағатовтың  «Әлия»,  С.Еркінбековтің  «Мәңгі  шырақ» 
балеттерінде) өнерде өз жалғасын тапты. Оған мысал ретінде 
Ғ.Жұбанованың«Жиырма сегіз» атты операсына тоқталайық.
Опера  соғыс  пен  бейбітшілік,  азаматтық  пафос  пен  па-
триотизм  тақырыбына  арналған  көркем  туынды
3
.  Оның 
кейіпкерлері – сол кезеңдерде ортақ астана Мәскеу қаласын 
3 
Операның тұсаукесері 1981 жылдың 29 қарашасында Алматы қаласында өтті. Опера екі 
бөлімді. Либреттосы – Ә.Мәмбетовтікі, қоюшы-режиссер – Б.Рябикин, Мәкеуде дирижері 
– Ф.Мансұров.
«Жиырма  сегіз»  операсы  1982  жылы  К.Станиславский  мен  Немирович-Данченко 
атындағы театрда қойылды. Қоюшы-режиссері – И.Шароев, дирижері – В.Кожухарь.
 

53
Ұлы жеңіске 70 жыл
жаудан  қорғап  қалған  генерал  И.Панфилов  басқарған 
қазақстандық  сарбаздар.  Шығарма  желісі  шындықтан 
құрылғандықтан,  документалдық  пен  поэмалылық  желіс 
операның  басты  бағыты.  Мұнда  вокалды-оркестрлік  өрім 
мен  музыкалық  драматургияның  қатал  сақталуы  бір-бірін 
толықтыра  түседі,  сондықтан  тарихи  нәубет  жылдарының 
ызғарын құжаттағыдай шыңайы баяндалады.
Положи на сердце эту песню
Эту строчку каждую возьми!
Жизнь гвардейца! Повторись! Воскресни!
Песню о двадцати восьми!
М.Светловтың «Жиырма сегіз» атты поэмасынан алынған 
осы шумақтар Ғ.Жұбанованың аттас операсының негізгі идея-
сы болды. Шығарманың сюжеттік өзегіне панфиловшылардың 
майдан  хаттарының  түпнұсқасы,  соғыс  жылдарындағы 
құжаттар, М.Светлов, Н.Тихонов, А.Твардовский, Ж.Жабаев, 
Қ.Аманжолов, Д.Снегин, Қ.Жармағамбетов өлеңдері пайда-
ланылды. Бұл тарихи маңызды материалдар кейіпкерлердің 
тіршіліктегі  өмірінен  мәліметтер  беріп,  олардың  қуанышы 
мен қайғысы, махаббаты мен арманы тұралы паш етеді.
Әртүрлі  ұлт  өкілдерін:  орыс  –  В.Клочковты,  украин 
–  Г.Петренконы,  қырғыз  –  Д.Шопоқовты  және  қазақтар 
–  Н.Есболатов,  М.Сеңгірбаев,  А.Қожабергенов  және 
А.Қосаевтарды  бір  ғана  мақсат  біріктіреді  –  ол  Мәскеуге 
гитлерші басқыншылардың аяғын басқызбау, қасиетті Отан-
ды қорғау жолында өмірін құрбан етуге даяр болу.
Соғыс  жылдарындағы  әскери  поэзия  жан  тебірентер 
өлеңдер  мен  кейіпкерлердің  хаттары  арқылы  операға 
ақиқаттық сипат береді, осыған байланысты сюжет те жедел 
дамиды. Операның мінездемелік, поэмалық және хроникалық 
болып түзілуі, оның композициясына да әсерін тигізді. Екі 
бөлімнен тұратын опера, генералдың қызы Валя Панфилова 
(Панфилов дивизиясында мейірбике болып қызмет істеген) 
мен  Иван  Натаровтың  (қанды  шайқасқа  қатынасушы, 
ұрыстан кейін үш күн өмір сүріп госпитальда көз жұмған) 

54
Ұлы жеңіске 70 жыл
естеліктерінен құрылған. Олардың Мәскеу түбіндегі ұрыс ту-
ралы айтқан әңгімелері панфиловшылардың соғысқа дейінгі 
бейбіт  өмірлерімен  алмаса  баяндалады,  екі  өмір  тіршілігі 
бір-біріне қарама-қарсы сүреттеледі.
Әдеби  түпнұсқаға  сүйенген  Ғ.Жұбанованың  музыкасы 
ерлік  мотивтеріне  негізделген.  Тыңдарман  жүрегіне  жақын 
болуы да осы себептен. Бұл туралы «Кешкі Ленинград» (1981 
жыл, 23 шілде) газеті былай деп жазды: «Майдандастардың 
тірі туыстары болғандықтан, олардың хаттары мен кеңестік 
әскери  ақындардың  өлеңдері  операда  оқылғандықтан, 
спектакльді тыңдаушылардың көңіл-күйлері қатты тебіреніп, 
көздеріне жас толды».
Ұрыс  даласындағы  батырлардың  ұжымдық  портретін 
жасаған  Ғ.Жұбанова,  психологиялық  тұрғыдан  жекелеген 
тұлғалардын мінездерін де назардан тыс қалдырмайды, әрбір 
кейіпкердің  өзіне  тән  азаматтық  тұлғасын  дербес  сомдай-
ды. Әрекет етуші бейнелердің ұлттық ерекшелігі мелодико-
интонациялық оралымды әдістерді мұқият қолдану арқылы 
шебер  келтірілген.  Бұл  бағытта  әрбір  панфиловшының  өз 
хаттарын  туған  ана  тілінде  оқуы  (әндетуі)  нанымды  әсер 
туғызады.  Көрнекілігі  жағынан  саралағанда,  операның 
екінші көрінісіндегі оқиға өте тартымды шыққан («Подмо-
сковье» сахнасы). Композитор кезекті жау шабуылының бетін 
қайтарған жауынгерлердің үзіліс құрып отырған кезіне сай, 
сазгер  солдаттар  өмірінен  алынған  эпизодты  сахнаға  сәтті 
шығарған.  Ал  Д.Шопоқов,  қырғыздың  халық  әнін  толғана 
шырқаған сәтте, оны тыңдаған солдаттар терең ойға шома-
ды,  әрқайсысы  өз  отбасын,  туған-туысқандарын  естеріне 
алады...
Әрбір  ұлт  мәдениетінің  интонациялық  тыныстарын  ше-
бер  тоғыстыра  дамытқан  автор,  сол  арқылы  шығарманың 
музыкалық  тілін  байытады.  Соның  арқасында  ұлтаралық 
достық  аясы  кеңітіліп,  Отан  соғысының  нағыз  халықтық 
соғыс екенін айқындалады. Опера партитурасының стильдік 
тұтастығын сақтау үшін Ғ.Жұбанова қазақ мелосын жетекші 

55
Ұлы жеңіске 70 жыл
орынға қойған. Оның әсері жанрлық ара қатынас, бейненің 
анықтығы сияқты барлық эпизодтарда байқалады. Қысқасы, 
шығарма партитурасының музыкалық тіліне де қазақи саздың 
тікелей ықпалы терең сезіледі. Операның басты мазмұнына 
айналған  Мәскеу  тақырыбының  мелодико-интонациялық 
құрылымы  да  осыған  ұқсас.  Мейлінше  ширыққан,  жоғары 
өрлейтін  кварталық  құлшынысы  бар  бұл  мотив,  қазақтың 
дәстүрлі  әнінің  сазымен  жазылған.  Мәскеудің  лейтмотиві 
оны  қорғаушылардың  қайсарлығымен  шендестіріліп, 
тақырыптық  дамудың  қаһармандық  өзегін  құрайды.  Ол 
алғаш рет әскерлерді соғысқа шығарып салған кезде үнделеді 
(Жамбылдың  монологынан  кейін,  ант  беру  салтанатында). 
Мелодико-интонациялық  буындарды  біртіндеп  байланы-
стыра  бастаған  бұл  тақырып,  танктердің  шабуылға  шығу 
көрінісінде асқан батырлықты көрсетеді. 
Қорыта  айтқанда,  Отан  қорғаушыларының  әні 
шығарманың  басынан  бастап  соңына  дейін  идеялық-
мазмұндық функцияны тұрақты түрде атқарады. Операның 
негізгі  ерекшелігі  –  оқиға  болған  заманның  әлеуметтік-
психологиялық  кеңістігіне  сәйкес  келуі.  Драматургиямен 
тығыз  дамыған  опера  соғыс  жылдарындағы  музыкалық 
мен  жанрлар  сонылығын  сақтаған.  Мысалы,  солдаттардың 
жорыққа  аттану  көрінісі,  операда  панфиловшы-сазгер  Ра-
мазан Елебаевтың (1912-1943) «Жорық жыры» әнімен марш 
екпінді ырғақтармен өрілген. Ал бірінші сахнасы халықтық-
поэтикалық  және  соғыс  жылдарындағы  музыкалық  фоль-
клор  негізінде  құрылған.  Я.Бондаренко  айтқан  қалыңдық 
туралы  әзіл  әнінен  кейін,  жауынгерлер  қалжың  өлеңге  (ча-
стушка) көшеді. Олардың мазағының нысаны – Гитлер, Мус-
солини  және  сол  сияқты  фашист  жендеттері.  Бұл  частуш-
калар  1942  жылы  шыққан  майдангер  солдаттардың  жыр 
жинағынан алынған. Белорус партизандарының әні де соғыс 
жылдарындағы музыканы еске түсіреді.
Операның  кульминациялық  нүктесі  оның  архитектони-
касына сәйкес орайластырылған. Мысалы, жиырма төрт да-

56
Ұлы жеңіске 70 жыл
уыстан  тұратын  үлкен  ансамбль  (соғысқа  аттану  сахнасы) 
және  оның  қызған  шағында  сахнаға  Жамбылдың  шығуы 
осыған дәлел. Оның монологы – бата беру, батаның мәтіні 
ақынның  өз  өлеңінен  алынған,  Жамбылдың  жыры  табиғи 
түрде халықтың ашу-ызасына айналып кетеді (халық хоры). 
Танктің  астына  түскен  Г.Петренконың  өлімі  тыңдарманды 
қатты  толқытады,  оның  артынша  Поляның  жоқтау  да 
жүректі  тебірентеді.  Операның  кульминациялық  бағыты 
өз  шешімін  «Ерлік»  симфониялық  эпизодында  табады, 
мұндағы оркестрлік Реквиемде – Отаны үшін шаһид болған 
батырлардың рухы мәңгілікке жол тартады...
Панфиловшы  батырлар  туралы  опера-поэма  тақырыбы 
жағынан өзекті, мазмұны жағынан өте маңызды туынды.
Ұлы  Жеңістің  70-жылдағы  қарсаңында  Ғ.Жұбанованың 
бұл  шығармасы  ерліктің  мәңгі  үлгісі  ретінде  қабылданып, 
рухтық  күшін  биіктетіп,  қан  төгіс  майданда  өмірлерін 
қиған  батырларымызға  музыкалық  ескерткіш  ретінде  биік 
бағаланады.

жүктеу/скачать 1,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: