Меншік иесі: Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі

–  У.Қалижан:  –  «Академик  Зәки  Ахметов  «Абай 
шығармаларын  қалай  түсініп,  қаншалықты  терең  талдап, 
дұрыс  бағалап  жүрміз»  деген  мәселені  айтуы  ойлануға 
тұрарлық. Абай сөздерін түсінудің оңай түсе қоймайтынын 
кезінде Байтұрсынов атап айтқаны тегін болмаса керек (8-
бет).
Зәки Ахметов «Абайдың айта алмағанынан болған емес, 
біздің жете түсінбеушілігімізден болған шығар-ау» дегенді 
ойлап  қойса  артық  емес  секілді»  деп  керемет  ниет  сөз 
жазған-ды.
Заманымыздың  заңғар  жазушысы,  ұлы  Мұхтар  Әуезов: 
«...  өлеңдері  басылған  сайын  Абай  да  көктемгі  ормандай 
жасара бермек. Ал халық бар жерде, оның адал перзенттері 
де мәңгі жасамақ. Міне, Абайдың өзі көзден таса болса да, 
сөзі көңілге ыстық көрінетіні содан. Ұлы атамыздың бізге 
берген  еншісі,  қалдырған  аманаты  осы  асыл  сөздері.  Біз 
оны ардақтаймыз да мәпелейміз. Аз өмір сүріп, азапта өткен 
Абай бүгін бізбен бірге мың жасап отыр» – деп еді.
Және де: 
«Абайдай  адал  жанға  біздің  айтарымыз  –  қабыл  ала-
мыз  асыл  сөздеріңізді,  көздің  қарашығындай  сақтаймыз, 
өзің  айтқан  қары  қалың  қыстан  соң  көп  ұзамай  жадырап 
жаз  да  келді.  Мынау  жадыраған  жарқын  өмірдің  жазында 
біз  әрқашанда  саған  сасыз  борыштымыз,  сенің  рухыңды 
тебіренткен  сөз  шебері  Толстой,  жыр  шебері  Пушкин, 
Лермонтовқа да борыштымыз, біз әрқашанда саған орнатқан 
ұлы ескерткіштің түбіне барып, бөркімізді алып бас иеміз. 
Дүниежүзі  классиктері  мен  орыс  классиктерінен  қалай 
үйрену  өрнектерін  әуелі  сенен  үйрендік.  «Әкенің  баласы 

167
болма, адамның баласы бол – адам баласы бауырың» деген 
өсиетіңді көкіректе нық сақтаймыз.
Міне,  «Абайдай»  роман-эпопея  жазған  ұлы  Мұхтар 
сөзінде  ұлтық  кішірею  мен  ұлттық  өсу  бар.  Қазақ  бұрын 
да,  қазір  де,  болашақта  да  Ұлы  Абайымен  мақтана  бер-
мек.  Пушкин,  Достоевский,  Лермонтов,  Шекспир  сынды 
алыптардың тобында Абай орнатқан жыр күмбезі жарқырап 
тұра  беретіні  сөзсіз.  Өйткені  Абай  дара  ақын,  дана  ақын, 
бірнеше ғасыр алға озып кеткен кемеңгер ақын». 
– Ш.Сариев: – «Қазақтың бас ақыны» деп жазған, 1909 
жылы  Санкт-Петербургте  шыққан  Абай  жинағына  жазған 
пікірінде Ахмет Байтұрсынұлы: 
«Қазақтың  бас  ақыны  Абай  (шын  аты  Ибраһим) 
Құнанбаев.  Онан  асқан  бұрын-соңғы  заманда  қазақ  бала-
сында  біз  білетін  ақын  болған  жоқ.  Ақмола,  Семей  облы-
старында Абайды білмейтін адам жоқ. Ақмоламен сыбай-
лас Торғай облысында Абайды білетін адам кем, тіпті жоқ 
деп айтса да боларлық. Олай болуы сөзі басылмағандықтан. 
Абайдың сөздері кітап болып, басылып шыққанша Абайдың 
аты да, сөзі де Торғай облысында естілмеуші еді. Ақмола, 
Семей  облывстарында  Абайдың  атын,  сөзін  естімедім  де-
генге едәуір таңырқап қалады. Мен ең әуелі Ақмола облы-
сына барғанымда Абайды білмегенімен, сөзін естігенім жоқ 
дегеніме таңырқап қалушы еді» – деп жаза келе:
«Сөз жазатын адам әрі жазушы, әрі сыншы боларға ке-
рек.  Сөздің  шырайлы,  ажарлы  болуына  ойдың  шеберлігі 
керек. Ұнамды, орынды, дәмді болуына сыншылық керек. 
Абайда осы үшеуі де болған. Бұлардың үстіне, Абай көсем, 
үлгі  шығарып,  өнеге  жайғыш  болған.  Абайда  өлең  сөздің 
неше  түрлі  үлгісі,  өрнегі  табылады.  Ол  өрнектерді  ойдан 
ышғармай,  орыстан  алса  да,  орыс  өлеңдерінің  өрнектері 
қазақ  тіліне  жарайтындығын  бастап  көрсеткені  де  зор 
көсемдік» – деп бағалайды. 

168
– У.Қалижан: – 
Ұлы Абай: «Адамшылдықтың алды – махаббат, ғаделет, 
сезім.  Бұлардың  керек  емес  жері  жоқ.  Ол  –  жаратқан 
тәңірінің  ісі...  Бұл  махаббат,  ғаделет,  сезім  кімде  көбірек 
болса, , ол кісі – ғалым, сол кісі ғақыл». 
–  Ш.Сариев:  –  «Ол  кісі  –  ғалым,  сол  кісі  ғақыл»  де-
ген сөзіне орап, Әлихан Бөкейхкновты айтуға болады. Ал 
ол  туралы,  Абайдың  алғашқы  жинағы  туралы  «Рухани 
қазынамыздың  алтын  жамбысы»  деген  еңбегінде  ғалым 
Жұмағали Ысмағұлов былай деп ғылыми тұжырым жасаған: 
«Қадірменді Әлихан Нұрмұхамедұлы осы мақаласымен 
екі бірдей тарихи іс тындырды. Бірінші, Абай дүние салып 
жатқанда  басқа  халықтар  былай  тұрсын,  өзінің  қазағы  да 
атын түгел естімеген ұлы перзентін қазақ даласынан асы-
ра,  бүкіл  Ресей  жұртшылығына  танытты.  Екінші,  қазірде 
тек  көркем  әдебиет  пен  әдебиеттану  ғылымы  ғана  емес, 
бүкіл  ұлттық  санамыздың  алтын  арқауына,  өшпес  өзегіне 
айналған  абайтану  ғылымының  негізі  салып  кетті.  Туған 
халқына қызмет етемін деген азамат бұдан артық қандай іс 
тындыра алмақ?!
Абай шығармаларының алғашқы басылымының тарихы 
жөнінде сөз қылғанда, Әлекеңнің осы мақаласына байланы-
сты тағы бір фактіні еске ала кеткен орынды. Мақаланың 
алғашқы басылымының аяғында мынадай бір ескерту бар 
екен:
«Биографические данные этого некролога доставил пле-
мянник Абая Какытай Скакович Кунанбаев» дейді де, оған 
жалғастыра: «Оригинальные сочинения Абая и его переводы 
Пушкина (отрывок из «Евг. Онегина»), Лермонтова, и Кры-
лова» собраны его сыном Туракулом и в непродолжитель-
ном  времени  будут  изданы  Семипалатинским  подотделом 
им. Р.Георграф. Общества под редакцией А.Н.Букейханова» 
деген  ескерту  беріледі.  Сол  «непродолжительное  время» 

169
бақандай  төрт  жыл  созылып,  тек  1909  жылы  ғана  жарық 
көрді.  Және  оны  өкімет  есебінен  географиялық  қоғам 
бастырған жоқ. Құнанбай ұрпағы өз ақшаларына шығартты. 
Ал кітаптың кешіктірілуінің басты себебі – осы жинақтың 
ең  тұңғыш  бастаушысы  Әлихан  Бөкейхановтың  соңына 
түскен  патшалық  заң  орындарының  неше  түрлі  бопсалау 
әрекеттері еді. Тіпті жоғарыдағы қуғындау әрекеттерін бы-
лай қойғанда, 1908 жылы Думаның депутаты болған кезінде 
де, ол Петербургтің түрмесіне қамалып, біраз уақыт жатып 
шыққан. 
Енді  қысқаша  –  алғашқы  жинақтың  мазмұны  мен 
құрылымы туралы. 
Жинақта  небәрі  129  өлең  бар,  17  бөлікке  бөлінген. 
Үлкендері:  1-бөлік,  «Халық  туралы»  –  34  өлең;  «Өлу  ту-
ралы» – 5 өлең; «Өзі туралы» – 17 өлең; «Ой туралы» – 8 
өлең; «Насихат туралы» – 11 өлең; «Замандас туралы» – 2 
өлең; «Ұрғашы туралы» – 2 өлең; жыл мезгілдері бір бірден: 
«Сегіз аяқ» пен «Қансонар» – бұлар да бір бірден; «Пере-
водтар» – 42. Екі поэма – «Әңгіме Масғұд» пен «Ескендір 
әңгімесі» – 17-бөлік. 
Біз  алғашқы  жинақты  құрастырушылардың  осы 
жаңалығына (бөлікке, яғни тарауға бөлуіне) жете мән бер-
мей,  соны  бағаламай  жүрген  сияқтымыз.  Оған  басты  се-
беп – бұлай топтастыруды Мұңаңның – Мұхтар Әуезовтің 
онша  құптамағандығы  болса  керек.  М.Әуезовтің  өз  сөзін 
келтірейік:
«Кәкітай  өзінше  талдау-жіктеу  жасаған.  «Ой  тура-
лы», «Өзі туралы», «Ел туралы», «Ғашықтық туралы» де-
ген  сияқты  тақырыптарды  бөліп  шығарып,  әр  өлеңнің 
мазмұнына қарай мөлшермен жіктейді... Бұл шартты түрде, 
бірақ зорлықпен жасалған жіктеулер» – дейді ол кісі».  
У.Қалижан: Бұл сұхбат ой-пікіріміздің басы ғана, әлі де 
толғанар,  толғантар  дүниелер  аз  емес.  Тұрмағамбет  ақын 

170
жайында  бір  рубайына     тоқталайын:
 
Жасыңда жаңа соққан пышақтайсын,
 
Қаржалап, қартайғанда соң ұсақтайсың, -
 
Өкпеңнен өлім оғы өткен күні,
 
Көз жұмып қара жерді құшақтайсың, -
деп  жырлапты.  Пышақтай  болсақ  та,ұсақтамайық,  ұлы 
Абайдың  бір өлеңімен аяқтайық:    
 
Осы елде бозбала жоқ сөзді ұғарлық,   
 
Үзілмес үмітпенен бос қуарлық.
 
Әйтеуір ақсақалдар айтады деп,
 
Жүрмесін деп, азғана сөз шығардық, -
демекші,  ұлы  Абайымыз    Абай  туралы  ой-пікірді 
тұжырымдап,  сан-алуан  зерттеулердің  асыл-қазынасын 
ақтарып,  оқырманымызға  тарту  ету  –  азаматтық  парызы-
мыз.
Ш.Сариев:  Уәлихан  Қалижанұлы  «Жұмбақ  адам»  деп 
сөзімізді бастап едік ұлы Абай айтқан:
 
Жүрегіңнің түбіне терең бойла,
 
Мен бір жұмбақ адаммын оны да ойла,
 
Сақтықпалы, сақпақсыз жерде өстім,
 
Мыңмен жалғыз алыстым, кінә қойма!, -
деген  ұлағатты  ұлы  Абай  жырымен  сұхбат  әңгімемізді 
аяқтап,  келесі  әңгімеміздің  тақырыбы:  «Мен  бір  жұмбақ 
адаммын, оны да ойла» деген айдармен басталатын болар.

171
АВТОРЛАР  ТУРАЛЫ МӘЛІМЕТТЕР
Б.Әзібаева – М.О.Әуезов атындағы Әдебиет  және өнер 
институты Фольклортану бөлімінің  меңгерушісі, филоло-
гия ғылымдарының  докторы,  профессор
Г.Піралиева  –  М.О.Әуезов  атындағы  Әдебиет    және 
өнер  институты  бас  ғылыми  қызметкері,  филология 
ғылымдарының  докторы,  профессор
Т.Әлібеков  –  М.О.Әуезов  атындағы  Әдебиет  және 
өнер  институты  «Қолжазба  және  текстология»  ғылыми-
инновация  бөлімінінің меңгерушісі, филология  ғылымдар-
ының  кандидаты
Е.Ғалымов – М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер 
институтының  кіші ғылыми  қызметкері 
С.Күзембай – М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер 
институтының  бас ғылыми  қызметкері, өнертану докторы, 
профессор, ҚР ҰҒА корреспондент мүшесі.
Р.Ергалиева – доктор искусствоведения, профессор, за-
ведующая  отделом  изобразительного  искусства  ИЛИ  им. 
М.О.Ауэзова  МОН  РК,  член  Международной  Ассоциации 
художественных критиков при ЮНЕСКО.
Г.Орда – М.О.Әуезов атындағы Әдебиет  және өнер ин-
ституты бас ғылыми қызметкері, филология ғылымдарының  
докторы
Г.Мұсағұлова  –  М.О.Әуезов  атындағы  Әдебиет    және 
өнер  институты  Музыкатану  бөлімінің    меңгерушісі, 
өнертану ғылымдарының  кандидаты,  доцент
Г.Мұханғалиева – Атырау мұнай және газ институтының 
ғалым-хатшысы
А.Ахметова – М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер 
институтының  кіші ғылыми  қызметкері 
Ш.Ж. Тохтабаева  – главный научный сотрудник Инсти-
тута востоковедения им. Р.Б. Сулейменова, д.и.н., доцент  

172
Д.Мусахан – PhD докторант
С.В.Ананьева  –  заведующая  отделом  аналитики    и  
внешних  литературных    связей  Института  литературы  и 
искусства  имени  М.О.Ауэзова,  кандидат  филологических 
наук, доцент.
А.Машакова – ведущий научный сотрудник Института  
литературы  и    искусства  им.М.О.Ауэзова,  кандидат  фило-
логических  наук
А.Х.Курмансеитова  –  кандидат  исторических  наук, 
старший  научный  сотрудник  отдела  этнографии  народов 
КЧР  Карачаево-Черкесского  института  гуманитарных  ис-
следований
А. Қалиасқарова – М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және 
өнер институтының ғылыми қызметкері
А.Ақыш  –  Абай  атындағы  ҚазҰПУ-дың  2-курс  маги-
странты
Қ.Н.  Жаппарқұлова  –  Әл-Фараби  атындағы  Қазақ 
Ұлттық  университеті,  филология,  әдебиеттану  және  әлем 
тілдері факультетінің  2 курс магистранты
Ш.Сариев  –  М.О.Әуезов  атындағы  Әдебиет    және 
өнер    институтының      ғылыми    қызметкері,  филология 
ғылымдарының  кандидаты.
У.Қалижанов  –  М.О.Әуезов  атындағы  Әдебиет    және 
өнер  институтының директоры, филология ғылымдарының  
докторы.

173
Мазмұны
Әдебиеттану
Әзібаева Б. Халық санасында қалыптасқан Қозы Көрпеш 
бейнесін өзгертуге хақымыз бар ма?......................................3
Піралиева Г. Есмағамбет Ысмайылов және 
жамбылтану.............................................................................12 
Әлбеков  Т.  Ү.Кәрібаев  жинаған  кейбір  Жамбыл 
айтыстарының нұсқалық ерекшеліктері .............................30
Ғалымов Е.  «Абайдан  соң» романындағы психологиялық 
параллелизм нышандары.......................................................44
Ұлы жеңіске 70 жыл
Күзембай С. Отансүйгіштіктің мәңгілік үлгісі ...................48
Ергалиева Р. Война и художник. .........................................57
Орда Г. Партизан  жазушы ...................................................63
Мұсағұлова  Г. Қазақ музыкасындағы жауынгерлік 
әндер .......................................................................................72
Мұханғалиева Г. «Жас шағымды сыйладым 
жеңіске мен» ..........................................................................81
Ахметова А. Жеңісті жырлаған ақын ..................................87
Өнертану
Тохтабаева Ш.Ж. Точка и бесконечность ...........................94
Мусахан Д. Особенности музыкального оформления кино-
фильма «Джамбул»...............................................................105
Халықаралық әдеби байланыстар
Ананьева  С.  Литература  как  главный  стержень  духовной 
ценности  евразийского  пространства.................................114

174
Машакова А.К. О творчестве узбекского поэта, драматурга  
Абдирахима Пратова ...........................................................121
Курмансеитова А.Х. Абдул-Кадыр Губайдуллин о 
поэтической школе ногайцев 40-Х  годов  ХІХ века ..........125
Қалиасқарова А. Абай жалпақ әлемде салтанат құруда ...137
Ақыш  А.  «Абай  жолы»  романының  орысша 
аудармаларындағы стильдік айырмашылықтар ................141
Жаппарқұлова  Қ.Н.  А.С.  Пушкин    қазақ  әдебиеті  
контексінде ...........................................................................146
Сұхбат
Ш.Сариев  пен  У.Қалижановтың  Ұлы  Абай  Құнанбаев 
шығармашылығы  туралы  сұхбаты....................................153

175
Дорогие читатели!
У  вас  в  руках  очередной  номер  научно-популярного  и 
литературно-художественного журнала «Керуен»,
если Вы хотите быть в курсе новостей литературы, ис-
кусства, фольклора и быть всесторонне информированным 
о духовной жизни нашей независимой страны;
если Вы желаете читать статьи квалифицированных ис-
следователей о художественной литературе, которая являет-
ся зеркалом национального духа;
если Вы желаете насыщаться содержательной информа-
цией об истоках искусства  и солидным ее анализом;     
если Вы желаете быть осведомленным о научной жизни 
Института литературы и искусства имени М.О. Ауэзова Ко-
митета науки МОН РК;
если Вы считаете себя человеком близким к нашему ис-
кусству и литературе;
одним словом, если вы желаете быть всесторонне инфор-
мированным о сегодняшней нашей духовной жизни, тогда 
Вы можете стать постоянным читателем журнала «Керуен», 
подписавшись на него.
Индекс подписки: 75278
Цена подписки:
На 2 
месяца
На 4 
месяца
На 6 
месяца
На 8 
месяца
На 10 
месяца
На 12 
месяца
Для 
города
350
700
1050
1400
1750
2100
Для 
села
300
600
900
1200
1500
1800
Подписка на журнал «Керуен» проводится в течение всего 
года.
Журнал выходит один раз в два месяца. Подписаться мож-
но в отделениях Казпочты.

176
«Керуен» №2 (41) 2015 жыл. Ғылыми және әдеби-көркем журнал. 
2 айда бір рет шығады. 
2005 жылдың желтоқсанынан жарық көре бастады. 
Басылым тілі – қазақша, орысша және ағылшынша.
Біздің  Институт  жайында  толық  мәліметтерді  интернет 
жүйесіндегі мына сайттан ала аласыздар: 
http://litart.academset.kz.
E-mail: litart@bk.ru 
Редакцияның мекен-жайы:
Алматы қаласы, Құрманғазы көшесі, 29, 2-қабат, қабылдау бөлмесі.
Байланыс телефондары: 272-74-11, 272-79-83. 
«Керуен» №2 (41) 2015 г. Научный и литературно-художественный
журнал. Выходит 1 раз в 2 месяца.
Издается с декабря 2005 года.
Полную информацию о нашем Институте Вы можете получить
 на сайте в Интернете: http://litart.academset.kz.
E-mail: litart@bk.ru 
Адрес редакции:
г.Алматы, ул. Курмангазы, 29, 2 этаж, приемная, 
Телефон: 272-74-11, 272-79-83
Басуға 02.04.2015 ж. қол қойылды. Көлемі 60x84. 
Офсеттік басылым. 15 баспа табақ. Таралымы 500 дана.
Журнал материалдары М.О.Әуезов атындағы 
Әдебиет және өнер институтының 
компьютерлік баспа орталығында 
теріліп және беттеліп, басылған.
Жауапты хатшы – Ж.Сарсенбаева
Тех. редактор – А.Сатан