Меншік иесі: Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі

57
Ұлы жеңіске 70 жыл
Р.Ергалиева
ВОЙНА И ХУДОЖНИК. 
О графике Леониде Гербановском
То  немногое,  что  сохранилось  из  работ  графика  Леонида 
Гербановского,  трудно  с  первого  взгляда  назвать  наследием. 
Судьба  отпустила  мягкому,  доброму  человеку  и  одаренному 
художнику краткую жизнь и жестокую смерть от рук фаши-
стов, казалось бы, дала ему время лишь для начинания и обе-
щания в искусстве. Но сейчас, когда уже почти век прошел со 
дня его трагической гибели, а рисунки, акварели, офорты Гер-
бановского хранят впечатление о его мастерстве, отзывчивой 
честности,  открытости  души  к  впечатлению  и  сопережива-
нию, мы понимаем, что талантливые произведения художника 
занимают свое особенное место в искусстве Казахстана.
Искренние, пронизанные ощущением каждый раз открыва-
емой заново радости творчества, графические листы художни-
ка, соединяясь с редкими, но потрясающими своим непримет-
ным  героизмом  фактами  биографии  Леонида  Гербановского, 
позволяют представить себе его личность во всем человечес-
ком обаянии, а итог его судьбы – как подвиг, подготовленный 
всем естественным ходом жизни этого человека.
Леонид Владимирович Гербановский родился 20 июня 1912 
года в Полтаве. События его детства и довоенной жизни срод-
ни биографиям многих его ровесников той поры. Все они были 
овеяны духом времени, происходили в атмосфере созидатель-
ного  оптимизма  первых  культурных  и  экономических  побед 
нового  общества.  Для  будущего  художника  это  было  время 
учебы в художественной студии Дома пионеров Полтавы под 
руководством опытного педагога Л.Векштейна. 
После переезда в Алма-Ату, в 1933 году, Гербановский на-
чинает активно сотрудничать с редакциями республиканских 
газет,  выполняет  для  них  зарисовки  из  жизни  Советской  ар-
мии, острые карикатуры на страшное лицо фашизма, порабо-

58
Ұлы жеңіске 70 жыл
щавшего Германию.
Предельная честность, верность избранным раз и навсегда 
идеалам – эти черты характера Гербановского-человека были и 
чертами творчества Гербановского-художника. 
Довоенные рисунки его сдержанны и немногословны. Дви-
жимый тягой к точности передачи впечатления и переживания, 
словно чувствуя близость надвигающейся над человечеством 
трагедии,  он  торопится  запечатлеть  мирные  картины  жизни, 
подчеркивая в них ее простоту, как бы заново открывая истину 
перед лицом опасности, - непреходящие ценности жизни, ее 
мудрость и величие – в простоте. И оттого изысканную про-
стоту таких рисунков Гербановского, как «Казах с лошадьми» 
(1933), «Верблюд» (1933), «Аист» ни в коем случае нельзя по-
нимать как упрощенность. Контрастом четкой линии и пятном 
размытых  очертаний,  одним  уверенным  и  емким  контуром 
характеризуя  предмет,  он  умел  доводить  рисунок  до  убеди-
тельной правдивости образа, почти до мгновенно узнаваемого 
символа.
Среди  портретных  работ  Гербановского  пронзительной 
душевностью  и  трогательностью  привлекает  портрет  буду-
щей замечательной казахской художницы Айши Галимбаевой. 
Вдумчивый взгляд, полудетские, полу-девичьи черты, мягкий 
овал лица передают всю теплоту художнического отношения 
к молодой модели. Характер девушки, ставшей впоследствии 
гордостью казахского искусства, передан автором с бережным 
вниманием к её юности, но и с тонким пониманием духовного 
богатства представшей перед ним натуры, проникновением в 
её гармоничный, мягкий и уравновешенный духовный мир.       
«Городской  пейзаж»  выполнен  художником  в  Алма-Ате 
в 1930-е годы. Мотив его совсем простой: городские здания, 
улица  с  мчащейся  машиной,  деревья  и  тут  же  очень  близко 
горы.  Необычные  на  первый  взгляд  сочетания  –  гор,  встаю-
щих над крышами домов, привольно растущих деревьев, легко 
бегущий по асфальту автомобиль – уживаются в работе Герба-

59
Ұлы жеңіске 70 жыл
новского с той безыскусной гармонией, с какой все это просто 
и повседневно сочетается в самом городе.
Красочное звучание и динамика этого небольшого пейзажа 
воссоздают подлинную, живую атмосферу времени и города. 
Радостное, светлое время побед и первых достижений совет-
ского народа и безошибочно узнаваемая Алма-Ата в красках 
осени на фоне нежной голубизны неба зафиксированы худож-
ником точно, благодаря эмоциональной наблюдательности его 
взгляда и способности отделить главные детали от второсте-
пенных.
Чертой  Гербановского,  отличающей  его  манеру  видеть 
и  передавать  жизнь,  становится  заметная  и  в  этом  пейзаже 
предельная  достоверность,  одновременно  документальная  и 
художественная. Так своеобразно преломляется в его работах 
особенная, неотъемлемая от художника честность его натуры, 
неподдельная искренность и глубина владеющих им чувств.
В  искренности,  достоверности  переживаний,  которые  до-
носят  до  нас  рисунки  Гербановского,  нет  доверительности, 
рассчитанной на особого зрителя. В них ощутима открытость 
тонкой восприимчивой души, ищущей возможность передать 
впечатление максимально точно и так же ненавязчиво, как это 
бывает в жизни. Правда ситуаций и их характеров – девиз гра-
фика в его последовательном и увлеченном познании натуры.
Пронизанные чувством рисунки художника в то же время 
всегда эстетически выверены. Все в них: и линии, то гибкие и 
уверенные, то плакатно четкие и лаконичные, и штрих, то лег-
ко касающийся бумаги, то плотно и сильно ложащийся, и ком-
позиция, всегда как будто наиболее оптимальная, - передают 
умение  Гербановского  мыслить  образами,  переплавлять  впе-
чатление не в беглые зарисовки, а в полные по заряду мыслей, 
эмоций, артистизму исполнения маленькие картины жизни.
Лишь часть трехэтажного дома с силуэтами двух нагих де-
ревьев  запечатлел  художник  в  пейзаже  «Угол  дома»  (1940). 
Мягкая зелень крыши и желтоватый тон стены рассыпчаты и 

60
Ұлы жеңіске 70 жыл
словно растворены в воздухе. Среди россыпи пыли, намечен-
ная немногими линиями, песочница во дворе. Переполняющая 
нежность к жизни, любовь даже к этому незаметному двору и 
к серому осеннему дню теснит грудь художника и не дает ему 
говорить. И в этих, таких взволнованных, только наполовину 
высказанных чувствах, ощущает зритель прощание Гербанов-
ского с тем, что ему дорого, угадывает беспредельную тоску 
последнего взгляда.
Незавершенностью, зыбкой незаконченностью наполнена и 
сама атмосфера этого дня. Остановленное, прерванное войной 
мирное течение времени чувствуется в несоединяющихся друг 
с другом линиях рисунка и в композиции, неустойчивой, слов-
но в невесомости запечатлевшей уголок оставшегося за спи-
ной родного дома. Оглянувшись на свой дом, ушел на фронт 
график Гербановский, так же, как он, простившись и еще раз, 
не  выдержав,  обернувшись,  ушли  многие  алмаатинцы.  До-
верительно  рассказывающий  о  чувствах  людей,  ценой  своей 
жизни отстоявших мир и родину, этот прощальный лист так же 
дорог нам, как дорога память о военном поколении.
Светлые, мягкие блики, безлиственная хрупкость деревьев 
в офорте Гербановского «Осень» наполняют прозрачной све-
жестью, прохладой осеннего дня этот тонкий по настроению 
лист.  В  заброшенности  осени  Гербановского  нет  унылости 
увядания, есть мягкое ощущение счастья и этого мига.
Как хрупкий дар природы живет осень на рисунке Герба-
новского,  и    тонкость  его  почерка  стилистически  поддержи-
вает его мысль. Легкие, трепещущие, взлетающие от одного 
прикосновения к бумаге штрихи теряются в уходящих к небу 
тонких ветвях, ложатся плотнее в стволах деревьев, встающих 
из земли.
Грусть  этого  рисунка  сродни  пушкинской  строке  «печаль 
моя светла». 
В лаконичной, отрицающей всякий внешний эффект манере 
Гербановского нет сухости, бесчувственной жестокости. Эмо-

61
Ұлы жеңіске 70 жыл
циональный, восприимчивый к красоте художник относился к 
натуре – природе или человеку – с тем безмерным благогове-
нием, которое заставляло его быть пристально избирательным 
в  выборе  художественных  средств,  шлифуя  свое  мастерство 
рисовальщика.  Иногда  кажется,  что  даже  мастерство  приго-
дится ему и его соратникам по подполью в будущем, в страш-
ные и трагические военные годы, вряд ли он мог бы работать 
еще  честнее.  Честность,  с  которой  он  работал  всегда,  была 
предельной, по-другому он не умел. 
Приближались «сороковые-роковые», в воздухе веяло тре-
вогой. В рисунках Гербановского появляются красноармейцы, 
то строгие и подтянутые, то стремительно скачущие к границе. 
Тревожный дух событий времени и веру людей в стойкость и 
несгибаемую волю нашей армии сумел передать в этих рисун-
ках художник.
Творчество и жизнь Леонида Гербановского – пример того, 
как органично и неразделимо в человеке богатство тонко вос-
принимающей творческой натуры с убежденностью граждани-
на, верность своим идеалам, своей Родине, воплотившей эти 
идеалы.
Емко  и  предельно  выразительно  черты  своего  поколения 
передает  Гербановский  в  одном  из  своих  последних  предво-
енных рисунков – портрете юноши, сына Амангельды (1940). 
Время  тревог,  битв  и  бед  словно  открывается  взгляду  моло-
дого  человека  через  завесу  дней.  Как  всегда  немногими,  ла-
коничными  и  четкими  приемами  своего  искусства  художник 
дает зрителю ощутить всю полноту этого образа, где рядом с 
предчувствием  невзгод  живет  твердая  решимость  характера. 
Всматриваясь в будущее этого солдата, Гербановский словно 
предвосхищает в нем и свое будущее, когда он с такой же го-
товностью встанет в ряды защитников Родины от фашистских 
захватчиков, как и его молодой герой.
И, всматриваясь вместе с художником из далекого мирного 
дня в его будущий путь солдата и подпольщика-героя, проша-

62
Ұлы жеңіске 70 жыл
гавшего непростой, отмеренный ему судьбой, путь по дорогам 
Великой Отечественной войны, мы узнаем в этом, скромно со-
вершившим  свой  героический  подвиг  человеке  скромного  и 
честного графика Гербановского, беззаветно отдавшего Роди-
не свою жизнь и свое искусство.
Вот мы видим его, бежавшего из плена под огнем автомат-
ных очередей, вот мы видим его, примкнувшего к подпольной 
организации  партизан  Полтавы,  наблюдаем  за  его  кропотли-
вым трудом, видим его, склонившегося над последней рабо-
той, где так пригодились ему тщательность и мастерство ри-
совальщика.  За  одну  ночь  Гербановский  изготовляет  точную 
копию  печати  немецкой  комендатуры  [1],  и,  предъявив  эту 
печать, советские подпольщики средь бела дня освобождают 
пленных и уводят их в лес к отряду партизан. 
Не каждому художнику дано применить свое мастерство с 
такой высокой целью, не всегда оно так прямо и на конкретном 
деле служит Родине. Но нам, знающим путь Гербановского в 
искусстве, знающим его честность и искренность, присталь-
ный  интерес  и  любовь  к  жизни,  подобный  итог  его  судьбы 
кажется  закономерным.  В  тех  страшных  условиях,  в  какие 
поставила поколение художника война, он не мог лучше и до-
стойней применить свое искусство, не мог не оказаться в рядах 
борцов за свободу.
И, следуя за ним дальше к его трагической и высокой судь-
бе, мы видим арест, немецкие автоматы, целящие в его грудь, 
видим  ясное  небо  августа  1943  года  –  последнее,  что  видел 
расстрелянный врагами Леонид Гербановский – человек, ху-
дожник, солдат.
 
Литература:
1. Байсуров М. Последний шедевр. // Журналисты в шине-
лях. - Алма-Ата, 1968. -С.220.

63
Ұлы жеңіске 70 жыл
Г.Орда
ПАРТИЗАН ЖАЗУШЫ 
Ел өмірінен ерекше орын алып, өшпес із қалдырған тари-
хи оқиғаның бірі – Ұлы Отан соғысы. Оны батыр Бауыржан 
Момышұлының сөзімен айтатын болсақ, «Қазақта соғыс өрті 
шалмаған шаңырақ қалған жоқ». Қазақ тарихынан үлкен орын 
алған бұл айтулы оқиға қазақ әдебиетінен де өз орнын алды. 
Бірсыпыра қаламгерлер ел басына күн туған алмағайып заман-
да қаламдарын қаруға айырбастап, Отанды басқыншы жаудан 
қорғау үшін майданға аттанып, елі мен жері үшін шаһид болса, 
келесі бір топ қан майданды кешіп келіп, майдандастары тура-
лы  өздері  куә  болған  оқиғаларды  қағаз  бетіне  түсірді.  Қазақ 
әдебиетінде  не  соғыс  даласындағы  кескілескен  шайқасты, 
не тылдағы еңбек майданын арқау етпеген қаламгер жоқтың 
қасы.  Себебі,  басқыншы  жау  олардың  бірсыпырасының 
жалындаған жастық шағын қайғы мен қасіретке айналдырса, 
ендігі  бір  парасының  бақытты  балалық  шағын  ұрлады.  Ана 
құрсағында қалған тағы бір топтың әкелері майдан даласын-
да қалып, жетімдіктің күйін кешті. Сөйтіп, соғыс қасіреті үш 
буын өкілдерінің жан жарасына айналды. 
Соғыстың  алғашқы  күндерінен  басқыншы  жаумен  бетпе-
бет  келіп,  Ұлы  Жеңіс  күнін  халқымен  бірге  тойлаған  май-
дангерлер  қатарында  Әди  Шәріпов  есімін  атауға  болады. 
Қазақ  әдебиетіндегі  Ұлы  Отан  соғысы  тақырыбына  мол 
үлес қосқан майдангер қаламгер қаламынан «Азамат жолы», 
«Партизан қызы», «Ормандағы от», «Қапастағы жұлдыздар», 
«Тон» секілді деректі хикаялармен бірге «Сахара қызы» сын-
ды  эпикалық  роман  да  туды.  Жазушы  бұл  шығармаларында 
майдандастарының  ел  басына  күн  туған  қасіретті  жылдарда 
Отанды  қорғау  жолындағы  жанкешті  ерліктерін  арқау  етті. 
Қазақ әдебиетінде Москва мен Курляндия түбіндегі шайқастар 
Б.Момышұлы мен Ә.Нұршайықов шығармаларына негіз бол-
са,  Беларусия,  Украинаның  партизандық  жорықтары  даңқты 
партизандар Әди Шәріпов, Жұмағали Саин,  Қасым Қайсенов, 

64
Ұлы жеңіске 70 жыл
Тоқтағали Жанкелдиндердің әңгіме-повестері мен өлеңдеріне 
арқау  болды.  Бауыржан  Момышұлы,  Әди  Шәріпов,  Мәлік 
Ғабдуллин,  Қасым  Қайсенов,  Тоқтағали  Жанкелдиндердің 
арпалыс  жылдардағы  майдандас  достары  туралы  жазбалары 
өскелең ұрпақты отансүйгіштікке тәрбиелейтіні даусыз.
Әди  Шәріпов  –  соғыстың  алғашқы  күндерінде  қоршауда 
қалып,  Беларус  ормандарында  партизан  соғыстарын 
ұйымдастырушылардың  бірі  болды.  Оның  қаламынан  туған 
шығармалар – осы майдандағы оқиғалардың көркем шежіресі. 
Сондықтан да аталған туындыларды бір-бірінен бөлек қарауға 
болмайды.  Олар  –  бір-бірінің  жалғасы  ретінде,  бірін-бірі 
толықтырып отыратын дүниелер. 
Жазушы өзімізден бірнеше есе күші басым басқыншыларды 
қалай жеңдік деген сауалға көркем шығармалары арқылы жау-
ап беруге тырысқан. Ол соғыстың бір бағытта ғана емес, жан-
жақты жүргендігін жау тылындағы партизандық қақтығыстар 
арқылы  растайды.  Алғашында  орман  ішінде  адасып  қалған 
партизандар  қатарының  күн  санап  өскендігі,  олардың  Отан 
үшін жасаған жанкешті ерліктері оқырманын шынайылығымен 
баурайды.  
«Қапастағы  жұлдыздар»  (1969-1970)  хикаясы  «Сол  жылы 
Рославль қаласы ерекше көркейіп келген еді. Ұзыннан көсіліп 
жатқан  көшелердің  екі  қапталы  қуалай  өскен  қалың  ағаш. 
Жасыл жапырақ арасынан шашырай орналасқан аласа үйлер 
ағараңдап әзер көрінеді», - деп басталады. Уақыт пен кеңістік 
жағынан  бұл  шығарманы  соғыстың  батыс  майданындағы   
алғашқы  күнінен  бастап  арқау  еткен  туындылар  қатарына 
жатқызуға  болады.  Себебі,  оқиға  соғысқа  дейінгі  бейбіт 
өмірден  басталады.  Рославль  қаласындағы  жеміс-жидек 
техникумының  толық  курсын  сырттан  оқып  бітірген  Лидия 
Андреевна  Герасимова  заводта  жұмыс  істей  жүріп,  алдағы 
уақытта осылайша сырттай оқып, жоғары білім алуды арман-
дайды. 
Жекелеген  кейіпкерлерінің  бейнесін  олардың  ой-
армандарымен, 
мақсат-мүдделерімен, 
іс-әрекеттерімен, 

65
Ұлы жеңіске 70 жыл
сөйлеген  сөздерімен  толықтырып  отырған.  Оған  хикая 
басындағы мына бір диалогтан үзінді келтіруге болады.  
– Енді қызметің де, еңбекақың да өсетін болар? – деді Зина 
дипломды Лидаға қайтып беріп жатып.
–  Қызметтің  жоғары,  төмен  болғанын  қойшы.  Әйтеуір, 
жұртқа пайдам тисе болды да.
– Кісіге не үшін керек? Меніңше, ең алдымен, өз басыңның 
бақыты үшін оқыдың емес пе?
– Зина, сен тым ұшқары ойлайсың, өзгеге пайдаң тимесе, 
адамдығың қайсы? Сен де оқы. Білімің болса, сенің де халыққа 
пайдаң  тиеді»,  -  деген  диалогтан  апалы-сіңлілі  Лида  мен 
Зинаның өмір туралы көзқарастарын байқауға болады.
Жазушы  кейіпкер  бейнесін  басқа  кейіпкерлердің  сипат-
тамасы,  мінездемесі  арқылы  да  толықтыруды  мақсат  етеді. 
Оны  Мария  Павловнаның  округтік  полицияның  бастығы 
Артемовқа  берген  мінездемесінен  байқауға  болады:  «Ол 
дүниенің түзу кезінде де көзі қызарып, қасқырға ұқсап, біреуді 
жеп  қоятындай  боп  жүретін,  қолына  билік  тиген  соң,  кімді 
аяйды  ғой  дейсің.  Өзі  мына  осы  жердегі  кулактың  баласы». 
Басқыншылар  совет  өкіметіне  наразы  кісінің  қолына  билік 
беру арқылы өз дегендерін істеп бағады. Себебі ол – шаш ал 
десе, бас алатын баскесер. Артемов немістердің тапсырмасы 
бойынша деревнялардан азық-түлік, тон жинап оларға жағына 
түседі.  Қасына  он  шақты  полицай  ертіп,  Г.деревнясындағы 
қамбадағы  астықты  алып  кетуге  келген  Артемов  қамбаның 
есігі шалқасынан ашылып, қамбада бір дән қалмағанына таң 
қалады. Оны қасындағы аудармашы Алтайдың айтуы бойын-
ша сол түні партизандардың алып кеткенін қайдан білсін. 
Жазушы  жекелеген  эпизодтар  арқылы  кейіпкерлер 
бойындағы  ерекшеліктерге  де  назар  аударып  отыруды  жөн 
санаған. Мәселен Генрих Гейненің өлеңдер жинағын оқып оты-
рып, Әбділда Тәжібаевтың «Сырдария» өлеңін оқуы Алтайдың 
әдебиетке жақын екендігін байқататын эпизод. «Өз жеріңді, өз 
суыңды, өз еліңді, міне, біздің Әбділдадай сүйе біл», - деді Ал-
тай ішінен жырдың соңғы шумағын айтып болып. 

66
Ұлы жеңіске 70 жыл
Бұл өлеңнің аяғы қиялға айналып, Алтайды еріксіз өзінің 
туып-өскен Ертіс баурайына, Алтай тауына алып кетті», – деген 
үзінді Алтайдың Қазақ даласынан барған партизан екендігінен 
хабар береді.
Ал «Нинадан ертеңіне түс ауа хабар келді. Оның айтуынша, 
жаудың жазалаушы тобы ертең таң сәрісінен Ворга поселкасын 
басып, түс кезінде Ершичи қаласына барып жетпек. Кешке та-
ман Артемовка, Трансо-Исаево деревнялары арқылы Сукром-
ля деревнясына бармақ. Онан әрі қарай баратын жолы белгісіз. 
Еш жан білмейтін көрінеді. Бұл хабардың бірде-бірін шашау 
қалдырылмай, сол күні-ақ, партизан командирлеріне жеткізілді. 
Оның  ертеңінде,  дәл  Нинаның  хабарлаған  мезгілінде,  сол 
көрсетілген  маршрутпен  орманға  қарай  жаудың  жазалаушы 
тобы жүріп кетті деген хабар бүтін қала тұрғындарына белгілі 
болды»,  –  деген  үзінді  партизандардың  көзі  мен  құлағына 
айналған жандардың деревня ішінде басқыншылармен бетпе-
бет жүргендігіне мысал. Партизандардың ел ішіндегі сенімді 
өкілдері ел мен жерді басқыншылардан азат ету үшін олардың 
әрбір  ісі  мен  алдағы  жоспарларын  қалт  жібермей  қадағалап, 
дер шағында жеткізіп отырады. 
Жазушы  пратизандардың  «отқа  салса  жанбайтын,  суға 
салса  батпайтын»  ертегі  кейіпкерлері  емес,  ет  пен  сүйектен 
жаралған  пенде  екенін  жадында  ұстап  отырған.  Сондықтан, 
олардың әрекеттері де түрліше. Мәселен, Алтайдың көмегімен 
қамаудан  қашып  шыққан  Павел  Соломонович  аштыққа  шы-
дамай  өзін  ұстап  береді.  Кешке  дейін  шыдамай,  сиыр  сау-
ып жүрген әйелден нан сұраймын деп  партизандар көмекке 
келмей  жатып  қайта  қолға  түседі.  Тепкінің  астында  қалған 
Павел  көп  қинаудың  бірінде  «Чистяков»  деген  фамилияны 
айтқаны сол екен, жауыздар Нина Чистякованы тұтқынға ала-
ды. Нина олардың айуандығына шыдай алмай, тергеудің бір 
ауыр  түрінде:  –  Бізді  басқарып  жүрген  бас  барлаушы  –  Ли-
дия  Андревна  Герасимова,  –  деп  айтып  салады.  Осылайша 
Лиданың Генерал Рихтердің сейфіндегі картаны ұрлап алғаны 
әшкере  болып  тұтқынға  алынады.  Көріп  отырғанымыздай,  

67
Ұлы жеңіске 70 жыл
партияның  тапсырмасын  әркім  әртүрлі  орындайды.  Жекеле-
ген  кейіпкерлердің  ерік-жігері  мен  төзімділігін  байқататын 
осындай оқиғалар шығарманың шынайылығына қызмет етеді. 
Себебі  мұндағы  кейіпкерлердің  барлығы  дерлік    бірыңғай 
ержүрек  батырлар  емес.  Мұның  өзі  көркемдік  қиялдан  гөрі 
шындыққа жақын. 
Жазушы  жау  тылындағы  партизандар  санының  күн  са-
нап  өсіп  отырғандығын  басқыншылық  әрекетке  қарсы 
кейбір  неміс  солдаттарының  партизандар  жаққа  өтуімен, 
неміс  тұтқынындағы  кеңес  әскерінің  құтқарылуымен, 
басқыншылардан  жәбір-жапа  шеккен  жергілікті  халық 
өкілдерінің  партизандарды  паналап  орманға  келуімен  су-
реттесе,  партизандардың  жау  тылында  жүріп  оларға  шексіз 
зиян  келтіргендігін  қару-жарақ,    әскер,  азық-түлік  тиелген 
вагондардың  қисапсыз  қиратылуы,  темір  жол  рельстерінің 
үздіксіз  миналануы,  көпірлердің  бұзылуы  арқылы  нанымды 
бейнелеген.  
«Партизан  қызы»  хикаясы:  «1941  жылдың  июні.  Совет 
армиясының  Н.  бөлімі  Брест  қаласынан  жиырма  шақырым 
жердегі  үлкен  селоға  орналасқалы  бес-алты  ай  болған-ды. 
Баталон штабында бір тәулікке жуық көз ілмей, орта бойлы, 
кең иықты, жүзі қатыңқы келген, қара торы жігіт біресе стол 
үстіндегі беті ашық жатқан кітапқа үңіліп, біресе телефоннан 
жауап қайтарып отыр, -деп  басталады. 
Міне, бұл хикаядағы оқиға да соғыс басталған сәттен өрбиді. 
Алғашқысы  бейбіт  халық  тіршілігімен  басталса,  мұндағы 
оқиға әскер өмірімен бірге өрілген. Жазушы соғыс басталған 
сәтте бейбіт халық пен әскерде жүрген жауынгерлер арасына 
бірдей  ала  құйын  алып  келгендігін  жекелеген  шығармалары 
арқылы нақтылай түсті. 
Жазушы  шалғайдағы  қазақ  ауылынан  келген  Жамалдың 
тағдырдың тауқыметімен орман ішінде босануы, от пен оқтың 
ортасында жүріп шыңдалуы, жау тылына барлауға барып ол-
жалы оралуы, қолына қару ұстап жауға қарсы шығуы арқылы 

68
Ұлы жеңіске 70 жыл
оның да партизандар ішінде жүріп, Отанын жаудан қорғауға 
өз  үлесін  қосқанын  мақтан  етеді.  «Осындай  араны  ашылған 
ажал мен өлім үшін емес, өмір үшін алысқан  шайқастың нық 
ортасындағы от ішінде Жамал да кегін жіберер емес. Ішінен: 
Маяны Роман қарттың үйіне қалдырып, жауға қарсы аттанған 
Жамалдың да жаудан алар кегі бар еді. «Мая не болып жатыр 
екен. Кім білсін мына қаптаған оқтың бірі жас сәбиді жалмап 
кетер  ме  екен»  дегенде,  жүрегі  дір  ете  түседі.  «Жоқ  сәбидің 
жазығы не, өспей жатып өшетін», – деп өзіне-өзі қайрат беріп 
қояды»  (195-б.),  –  деген  үзінді  ел  басына  күн  туған  заманда 
жауынгер  қазақ  халқының  қыздары  да  атқа  қонып,  жаумен 
шайқасқандығын растайды. Жамалдың Мәншүк, Әлия, Хиуаз 
сынды батырлар шыққан елдің қызы ретінде бөбегі үшін, От-
аны үшін батыл әрекеттерге баруы қуантады.  
«Ормандағы  от»  хикаясын  автор  майдандас  достары-
ма  ескерткіш  деп  атайды.  Бұл  хикаяны  рельс  үшін  соғыс 
деп атауға да болады. Себебі мұнда да өзімізге таныс Тимо-
фей  Михайлович,  Әбдіғали  Төлегенов  (Батырхан),  Тама-
ра,  Жамал  (қызы  Мая),  Жора,  Павлик,  Зарецкий,  Ақәділов 
сынды  партизандардың  теміржол  рельсі  бойындағы  соғысы 
суреттеледі.  Әрбір  партизанның    теміржолға  тол  қоюы, 
жарғыш  капсюльді  пайдалануы,  шнур  тұтандыруды  жетік 
білуі  арқасында  жауды  мол  шығынға  ұшыратады.  «Панасы 
– орман, серігі – түн» болған, кең даланың құсына ұқсайтын 
партизандар  басқыншыларға  жергілікті  халықпен  бірлесе 
күрес жүргізеді. Мұнда «Үлкен жердің» тапсырмасы бойынша 
партизандар рельс соғысын бастайды. 
Берлин  өз  әскерінің  тылындағы  Н.  қаласына  әккі  офи-
цер  Ранкенауды  жіберген  болатын.  Оқиға  өзі  сақ,  қырағы 
Ранкенаудың жұмысқа келген бойда стол тартпасындағы қағаз 
бетіндегі шаңнан өзге біреу қолының ізі түскенін байқап, дереу 
бөлмені  тексертуінен  басталады.  Тексерушілер  диван  ішінен 
бір,  темір  пеш  ішінен  екі,  стол  тартпасындағы  қағаз  асты-
нан  бір  мина  тауып  алады.  Бұл  миналарды  партизандардың 

69
Ұлы жеңіске 70 жыл
қай уақытта қойып кеткенін білмей аңтарылған ол әр нәрсеге 
сезіктене  қарайды.  Бұл  жерге  кіретін  бір-ақ  адам  бар.  Ол  – 
тамақ тасушы қыз. Бірақ одан мұндай шығады деп ойламаған 
олар  жаудың  қай  жақтан  келіп  қаларын  білмей  дал  болады. 
Осы сәтте партизандардың су қоймасының күзетшісін өлтіріп, 
оны мина қойып жарып кеткені мәлім болады. Осылайша олар 
ауыз суға зар болып, оны тездетіп жөндеуге кіріседі. Әккі под-
полковник  дереу  қаладағы  бар  еркек  біткенді  алаңға  жиып, 
арамызда  жүрген  партизандарды  ұстап  беруін  талап  етеді. 
Елді  қорқытып  өз  дегенін  жүргізуді  көздеген  подполковник 
өзіне тура қараған бір адамды сол жерде қолма қол дарға асып, 
екі құлағын кесіп олардың алдына лақтырып тастайды. Сөйтіп 
олардың ішінен Владимир Хомяковты өзіне алдыртып түндегі 
оқиғаға қатысты не білесің деп тексере бастайды. Володядан 
мардымды ештеңе ала алмаған соң оны босатады. Володя үйіне 
келсе, есік шалқасынан ашық жатыр. Көршілерінің айтысына 
қарағанда күндіз неміс әскері келіп, кемпірді партизандармен 
байланысың бар деп әбден қинаған, зорлаған, тіпті арқасынан 
жұлдызша  етіп  ет  кесіп  алған.  Қансырап  жатқан  кемпірге 
дәрігер  шақырады.  Көмек  көрсеткен  дәрігер  баласына  адам 
болар-болмасы  екі  талай    деп,  көрші  кемпірге  оның  жүрек 
соғысы әлсірегенін, адам қатарына қосылмайтынын жасырмай 
айтып  кетеді.  Көрші  кемпір  Володяның  қасында  күйбеңдеп 
жүргенмен мола басына баруға немістерден бата алмайды. Ел 
ішінде ат-арбаның жоқтығынан Володя шешесін қол арбамен 
жалғыз сүйреп апарып жерлейді. Бұл оқиғалар қала халқының 
басқыншыларға  тегіннен-тегін  кектенбейтіндігін  ашуға 
қызмет етеді. Күні бойғы сұрақ-жауап Володяға біраз ой сал-
са, анасының жазықсыздан-жазықсыз басқыншылардың азап-
тауынан қаза табуы, жолда күзетшілердің табытты аштырып, 
анасының мәйітін аударып-төңкеріп тексергені  оған үлкен кек 
болып байланады. Дұшпанынан кек алуға бекінген ол қолынан 
келгенін істеуге бел шеше кіріседі. 
Қойылған  минаны  әшкерелеу    үшін  Ранкенау  ақ  көйлекті 

70
Ұлы жеңіске 70 жыл
жігітті  дарға  асты,  жазығы  жоқ  кемпірді  бейнетпен  өлтірді, 
көп адамды залогпен тұтқынға алды. Гестопа бастығы өзінің 
қанішерлігін  елге  осылай  әшкерелеп  жатқанда,  қойылған 
минаның  жарылмай  қалғанына  өкінген  партизандар  «Атқан 
оқ нысанаға тисін; қойылған мина жарылсын; ұшқын шашсаң, 
өрт болсын! Жеміссіз адам болмасын!» – деген қорытынды жа-
сап жатты.  
Батырхан мен Павлик ұстаған жансыздарынан біраз мәлімет 
алады. Қолға түскен жансызбен арпалысу, қарсы келіп қалған 
жаумен шайқасу, жазалаушылардың төпеген оғының астынан 
аман  шығуда  ысылған  партизандар  өмір  мен  өлім  беттескен 
сәтте шұғыл қимылдар жасауға шебер. 
Бұл  хикаяда  біз  өзімізге  таныс  партизан  қызымен  және 
кездесеміз.  Ол  жөніндегі  авторлық  ұстаным:  «Мая  қолдан 
қолға  көшеді,  бірдің  емес,  көптің  жұбаныш,  ермегі  де  сол. 
Бейбіт күн белгісі, үй, семья дегеннің белгісі де – сол Мая», – 
дегенге саяды. 
Жазушы  табиғат  суреттерін  де  орынды  пайдаланған.  Жау 
самолеттерінің  партизандардың  жатқан  жерін  анықтап  бом-
балаймыз деген күні күннің көзі ашылмай самолеттар күннің 
қолайсыздығынан әуеге көтеріле алмай жатқанда партизандар 
мекендерін ауыстырып үлгереді. Осының өзінен туған жердің 
табиғаты да өз перзенттеріне қарасып жатқанын байқауға бо-
лады. 
Шешуші  шайқаста  полковник  Ранкенаудың  Володяның 
қолына түсуін де құптауға болады. Себебі ол анасының қанын 
жүктеген қанішер. Ендеше басқыншылық әрекеттеріне ар мен 
заң алдында жауап беруі орынды. Бұл  қолға тірідей түсірген 
Володяның анасының бейіті басында берген антымен ұштасып 
жатыр.  Тимофей  Михайлович    командованиенің  тапсырма-
сын  орындағанына  риза  болғанмен,  шайқаста  Тамара  мен 
Павликтің жарақаттанып қалғанына қобалжулы. 
– Жолдас командир, сіздің тапсырмаңыз бойынша Павлик 
пен Тамараның жарасын көріп шықтым. Ешқандай қауіп жоқ, 

71
Ұлы жеңіске 70 жыл
екеуі де тәуір болады, – деді бригада дәрігері. 
Дәрігердің бұл жақсы хабары Тимофей Михайловичтің он-
сыз да көтеріңкі көңілін онан арман өсіре түсті. 
–  Бұл  жерде  көп  аялдауға  болмайды.  Ілгері  қарай  жүрген 
жөн, – деген бұйрық болды. Партизандар жүріп кетті».
Жазушы  осындай  алмағайып  заманда  да  жастардың 
болашаққа сеніммен қарауын Лида мен Владимир, Шура мен 
Володя,  Жамал  мен  Жылбек,  Тамара  мен  Павел  линиялары 
арқылы жадында ұстап отырған. 
Автор  Қазақстандық  жауынгерлердің  қазақ  екенін, 
Қазақстаннан  екенін  естігендердің  барлығы  Қазақстан  деген 
жердің  бар  екенін,  қазақ  деген  елдің  бар  екенін  білетінін  де 
жадында ұстап отырған. Себебі бұл кезде кеңес  жауынгерлері 
жыр алыбы Жамбылдың «Ленинградтық өренім» өлеңін жатқа 
айтатын еді. Сталинград түбінде ауыр соққыға душар болған 
басқыншылар  амалсыз  артқа  шегініп  бара  жатты.  Кеңестер 
Одағын  тізе  бүктірмек  болып,  ентелей  кірген  басқыншылар 
Беларусь  ормандарының  әрбір  талы  мен  ағашы  өздеріне 
қарсы тұрып айбат шегетінін, кеңес жауынгерлері қасық қаны 
қалғанша күресетінін білмей, қатты соққыға душар болып, көп 
шығынға ұшырап кейін шегінеді.  
Әди  Шәріповтің  жоғарыда  сөз  болған  шығармалары  Бе-
ларусь  жеріндегі  партизандар  мен  жергілікті  тұрғындардың 
басқыншы жаумен күресте жанкешті ерлік көрсеткенін шынайы 
бейнелеген туындылар. Қаһарман партизан өзіне пана болған 
Беларусьтің  Мухин  орманының  әр  талы  мен  ағашына  жан 
бітірді.  «Екінші  Клетня»  партизан  бригадасы  комиссарының 
орынбасары Ә.Шәріпов  аталған шығармаларында майдандас 
достарының шынайы бейнесін жасап, Отанды жаудан қорғау 
жолындағы партизандардың өшпес ерлігін паш етті. 

жүктеу/скачать 1,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: