Метеорологиялық-климатологиялық энциклопедия
жүктеу/скачать 4,63 Mb. Pdf көрінісі
|
| АРИЗОН
КРАТЕРІ , Бэрринджер кратері — Аризона штатында(Пері шатқалының маңында, Флагстафф және Уинслоу қ- лары аралығында) метеориттен пайда болған кратер. Америкалықтар алғаш оған 19 ғ-дың аяғында үндістердіңаспаннан құдай келгені жӛніндегі аңызын естіп назар аударған. 1902 ж. Филаделфия инженері Дэниэль Бэрринджер зерттей келе кратердің аспан денесінің Жермен соқтығысуы салдарынан түзілгені жӛнінде болжам жасаған. Ғалымдардың бүгінгі болжамы бойынша, кеңістіктен сағ-на 69000 км жылдамдықпен келген, диам. 125-130 м, салм. 70000 т метеорит Жермен 500 000 т қопарғыш зат жарылысына тең күшпен соқтығысып, диам. 1250 м, тереңд. 420 м кратер ойған. А. к-нің қазіргі тереңд. 174 м.Қазақстанда Балқаш к-нің солт.-бат-ндағы Бояулысай мен Алтыбай ӛзендерінің аралығындағы жазықта осыған ұқсас Шонақ кратері бар. АРЕАЛ - ( лат. area – алаң, кеңістік) - ӛсімдіктер мен жануарлар түрінің, туысының, тұқымдасының құрлықта не судағы таралған аймағы; берілген таксон таралып және оның дамуынын толық циклі ӛтетеін жердің немесе теңіздің беті (түр, топ, қатар және т.б.). Ареал онда ағзалар соның бойымен немесе бірқалыпты орналасса ол тұтас болады, егер ағзалардың таралуы екі немесе бірнеше бір-бірінен оқшауланған аймақтармен шектелсе онда бӛлінген болады. Ареалдар космополитті олар жер шарының кӛптеген аумағын алып жатыр. Ӛсімдіктердің эндемикалық түрлері осыларға қарама кайшы келетін жіңішке ареалдар бӛледі; жер бетінде қандай да бір табиғи құбылыстың (жануарлар, ӛсімдіктер, пайдалы қазбалар түрлері және тағы да басқалары) таралған атырабы; физикалық және қоғамдық географияда қолданылатын ұғым. Мысалы, биогеографияда Ареал — тірі организм топтарының (түрдің, туыстың және тағы да басқалары), экономикалық географияда — әр ауыл шаруашылығы да немесе ӛнеркәсіп саласының таралған атырабы және тағы да басқалары. Ол кез келген тіршілік иелерінің морфологиялық және экологиялық сипаттамаларының бірі болып табылады. Ареалдың мынадай түрлері бар: бастапқы Ареал – бір түрдің ең алғаш ерекше қалыптасқан аймағы. Бұл түрдің дәуірлеп, жаңа аймақтарда таралуы арқасында ол кеңейеді, ал азайып, жойылуы нәтижесінде тарылады; тұтас Ареал – бір түрдің тіршілік етуіне қолайлы мекендерге таралуы; үзілмелі (дезъюнктивті) Ареал – ӛсімдіктердің тұқым алмасуы, ал жануарлардың қоныс аударуы арқылы бір-біріне қатынаса алмайтындай, шалғай орналасқан аймағы (мыс., кӛгілдір сауысқан Пиренейтүбегінде де, Қиыр Шығыста да тіршілік етеді); реликті Ареал – ертеде кең таралған түрлердің кейін әр түрлі себептермен тіршілік ету аймағы тарылып, шағын аумақтарда сақталып қалуы (Шығыс Қытайда ғана кездесетін жалғыз түр – гинко ағашының сақталуы); космополитті Ареал– кейбір ӛсімдіктер мен жануарлардың жер шарына жаппай таралуы (мыс., үй шыбыны, су егеуқұйрығы, т.б.); эндемикті Ареал – ӛсімдіктер мен жануарлардың шектеулі аймақтарды ғана мекендеуі [мыс., Жетісу аяқты балығы Жетісу (Жоңғар) Алатауының 1800 – 2500 м биіктіктегі бұлақтарында ғана кездеседі]. Қазіргі кезде кӛптеген тіршілік иелерінің Ареалдары адамның әр түрлі әрекеттерінің (тың жерлерді егістікке айналдыру, ормандарды кесу, шӛлді жерлерді суландыру, батпақтарды құрғату, т.б.) нәтижесінде ӛзгеріске ұшырауда. Нақтылы Ареалдың сипаттамасы картаға түсіру арқылы анықталады. Ареал карталары ғылыми, денсаулық сақтау, шаруашылық мақсатта кеңінен қолданылады. жүктеу/скачать 4,63 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|