Метеорологиялық-климатологиялық энциклопедия
жүктеу/скачать 4,63 Mb. Pdf көрінісі
|
| ТЯНЬ-ШАНЬ (қыт. тянь – аспан, шань – тау), Тәңіртау – Азияның
орталық бӛлігіндегі аса ірі тау жүйесі. Тянь-Шаньның орталық бӛлігі Қырғызстанға, солтүстік және батыс жоталары Қазақстанға, оңүстік - батыс шеті Ӛзбекстан мен Тәжікстанға, шығыс бӛлігі Қытайға қарайды. Батыстан шығысқа қарай 2500 км-ге созылып жатыр, ені 400 км. Тянь-Шань солтүстігінде Борохоро жотасы арқылы Жетісу Алатауымен, оңтүстігінде Алай жотасы арқылы Памиртау жүйесімен түйіседі. Солтүстік шекарасы ретінде батыста Қлеаңғары, Мойынқұм, шығыста Жоңғар жазығы алынады. Оңтүстік шекарасы шығыста Тарим қазаншұңқырына сәйкес келеді. Ең биік жері – Жеңіс шыңы (7439 м.). Тянь-Шань ендік жоталар мен оларды бір- бірінен бӛліп жатқан тауаралық ірі қазаншұңқырлардан тұрады. Орографиялық құрылысы жӛнінен Солтүстік, Орталық, Батыс, Шығыс және Оңтүстік бӛліктерге бӛлінеді. Солтүстік Тянь- Шань Кетпен, Күнгей Алатау, Іле Алатауы, Қырғыз Алатауы мен Шу-Іле тауларынан тұрады. Солтүстік Тянь-Шань жоталары 4,5 мың метрден биік: Теріскей Алатауы(5218 м), Қле Алатауы (4973 м), Қырғыз Алатауы (4875 м). Кейбір жоталар тауаралық қазаншұңқырларда доға тәріздес иіліп орналасқан. Батыс Тянь-Шаньға Ферғана, Талас Алатауы мен одан таралатын ӛгем, Піскем, Шатқалжоталары және Қаратау жатады. Батыс Тянь- Шань жоталары бірте-бірте солтүстік-батысқа қарай 4,5 мың метрден 2,5 – 2 мың метрге дейін аласарады. Ферғана аңғары Батыс және Оңтүстік Тянь-Шаньды бір-бірінен бӛледі. Орталық (Ішкі) Тянь-Шаньға солтүстікте Ыстықкӛл қазаншұңқырынан оңтүстік- батыста Ферғана қазаншұңқырына, оңтүстік-шығыста Кӛкшаал- Тоо жотасына дейінгі аралық кіреді. Бұл бүкіл тау жүйесінің ең биік бӛлігі. Әсіресе, оның шығыс бӛлігі барынша биік (Жеңіс шыңы – 7439 м, Хан Тәңірі – 6995 м). Ортaлық Тянь-Шаньға сырт деп аталатын беті белесті, 3000 – 4000 метр биіктікте жатқан, жан- жағы биік жоталармен қоршалған тау қыраттары тән. Оңтүстік Тянь-Шань Алай, Түркістан, Зерафшан және Гиссар жоталарынан тұрады. Бұл жоталардың остік бӛлігі тұтас және ондаған км-ге созылады. Шығыс Тянь-Шань ендік бойымен созылған аңғарлар, қазаншұңқырлармен бӛлінген екі қатар тау жоталары белдеуінен тұрады. Борохоро, Еренқабырға, Богдо- Ола, Қарлытау жоталары құрайтын солтүстік белдеу ұзын – шығыста 95 ш.б-қа дейін жетеді. Оңтүстік белдеу қысқарақ (90 ш.б- қа дейін), басты жоталары: Халықтау, Сарман-Ула, Құрлықтау. Жоталардың басы 4000 – 5000 м биікке кӛтеріледі. Шығыс Тянь- Шань етегінде құрлықтағы терең қазаншұңқырлардың бірі – Тұрфан ойысы орналасқан. Тянь-ШаньОрал- Моңғол геосинклиналдық белдеуінің орнында пайда болған. Солтүстік Тянь-Шань каледон, Орталық және Оңтүстік Тянь- Шаньгерцин таужаралымда қатпарланған. Палеозой қатпарлықтарында түзілген таулар жоғары пермьде пенепленге ұшыраған. Қазіргі жер бедері неоген мен тӛрттік кезеңдегі жаңа тектоникалық қозғалыстардың нәтижесінде қалыптасқан. Тянь-Шань тау жоталары палеозой мен кембрийге дейінгі дәуірлердің тау жыныстарынан құрылған, ал тауаралық қазаншұңқырлар кайнозой және ішінара мезозой шӛгінділерімен толған. Ежелгі тау жыныстарымен сынап, түсті және сирек металл, фосфорит кен орындары байланысты. Тауаралық қазаншұңқырлардағы мезо-кайнозойшӛгінділеріне мұнай, қоңыр және тас кӛмір шоғырланған. жүктеу/скачать 4,63 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|