Метеорологиялық-климатологиялық энциклопедия
жүктеу/скачать 4,63 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Тілсіз қияпат
| ЖЕР СІЛКІНІСІ – Жер қыртысы немесе мантия бетінің кенеттен
қозғалуы нәтижесінде және тығыз тербеліс түрінде үлкен қашықтыққа берілетін жер асты дүмпулері мен жер бетінің тербелісі. Жер қыртысындағы сейсмикалық толқындар тарайтын нүктені жер сілкінісінің ішкі кіндігі деп атайды. Жер сілкіну ішкі кіндігінің ең қысқа қашықтықтағы жер бетінің орнын жер сілкіну кіндігі деп атайды. Жер сілкінудің қарқындылығын 12 баллдық сейсмикалық шкала бойынша (MSK-86) бағалайды, ал жер сілкінудің энергетикалық санаты үшін магнитуданы пайдаланады. Жер сілкіну шартты түрде әлсіз (1-4 балл), күшті (5-6 балл) және қирататын (8 және одан да кӛп) деп бӛлінеді. ЖЕР СІЛКІНУ ЭПИЦЕНТРІ (орталығы) — Жер бетіндегі (жер сілкінудің ошағының) проекциясы. Гипоцентрдің формасына байланысты эпицентрдің формасы да әр түрлі болып келеді (нүктелік, сызықты, аудандық). Эпицентр (эпи... және центр) – жер сілкіну ошағының (гипоцентрдің) Жер бетіндегі проекциясы. Жер сілкіну ошағының проекциясы эпицентр алқабы деп те аталады. Эпицентрдің орны сейсмик. ст-лардағы аспаптардың (сейсмографтардың) сызбалары (графигі) бойынша анықталады. Күшті жер сілкінулердің Эпицентрлерінде сейсмик. энергия тасқынының тығыздығы ӛте жоғары келеді, жер үстінде үлкенді- кішілі жарықтар, опырылыстар пайда болады, үйлер, түрлі құрылыстар қирап бұзылады. Тілсіз қияпат немесе табиғат апаттары (Стихийное бедствие) — алапат табиғи құбылыс: дауыл, дауылды қарақүйын, қүйынды дауыл, су басу, жер сілкінісі, жанартаудың атқылауы, кенеттен қалың кар жауу, цунами, қаркешкіні, құрғақшылық, тағы басқа. Бұл табиғи алапаттар тірі организмдерге, соның ішінде адамға тӛтенше әсер ететін экологиялық фактор болып саналады. Сондықтан 1994 жылдың мамыр айында Йокогамада (Жапония) тілсіз қияпат қауіптілігін азайту проблемалары қаралған. Тілсіз қияпаттардан (иемесс табиғи алапаттардан) 3,6 млн адам қаза тауып, 3 млрд-тан астамы зардап шекті. Ал жалпы экономикалық шығын 340 млрд доллар болды. Жер сілкінісі эпицентрдін айналасынан едәуір қашық жерлерде басқа да табиғи құбылыстарды күшейтеді. Мысалы, Эквадордағы (1987) жер сілкінісі кезінде трансэквадор газ құбырының 6 мильден астамы жаппай жылжу себебінен бұзылды. Табиғи алапаттардың жиіленуі, халық тығыздығының артуы және Жердегі техносфераның кеңеюі күрделі инженерлік имараттар кӛп орналасқан аумақтардың табиғи қияпатқа ұшырауына себепші болады. Мұндай имараттарға АЭС- тер, химия кәсіпорындары, мұнай және газ құбырлары, суқойма бӛгеттері, кӛлік жүйелері, тағы басқа жатады. Сондықтан табиғи және техногендік сипатты экологиялық алапаттарды бір-бірімен байланыстыра зерттеп-білу қажет. Табиғаттағы апатты құбылыстарды шығу тегіне қарай эндогенді (ішкі) және экзогенді (сыртқы) деп бӛлуге болады. Эндогенді құбылыстар жер қыртысындағы ӛзгерістерден (жер сілкіну) туады. Қазақстанның оңтүстігіндегі биік таулар әлі калыптасып бітпеген жас таулар болғандықтан, сейсмикалық ауданға жатады. Сондықтан бұл аймақта жиі жер сілкінулер болып түрады. Мысалы, Алматыда 1889, 1911 жылдары апатты жер сілкіну болған. Экзогенді апаттарға кӛбінесе адам әрекеті себепші болады. Республикамызда таулы аудандардың болуына байланысты сел, қар кӛшкіндері құбылыстары байқалады. Біздің оңтүстік және оңтүстік- шығыс биік таулы аймақтарда 2724 мұздық бар. Осылардың еруінен және қардың қалың түсуіне байланысты күшті селтасқындары болып түрады. Апатты сел тасқындары 1921 жылы Алматыда, 1963 жылы Есікте, 1977 жылы Медеуде болды. Олардың алдын алу үшін шаралар жасалмаған жағдайда зор материалдық және адам шығыны болуы мүмкін. Алматы қаласын селден сактау үшін Медеу бӛгені салынған және таулы аймақтарда сол жӛнінде дер кезінде хабар беретін кондырғылар орнатылған. Жер сілкінуді алдын ала болжау үшін арнайы сейсмологиялық институт жұмыс істейді. Мұнда ең жаңа құралдармен бірге үй жануарларының кӛмегімен (мінез-құлықтарының ӛзгерістеріне негізделген) жер сілкінуге болжам жасалады. Республиканың климат ерекшеліктеріне байланысты жазда аңызақ (ыстық құрғақ) желдер жиі болады. Аңызақ Желдер егістіктерге зиянын тигізеді, күшті дауылдар тұрғын үйлерді, байланыс жүйелерін, жолдарды қиратуы мүмкін. Ғарыштық метеорологиялық зерттеулер арқылы аңызақ желдер алдын ала болжанады. Табиғаттағы апат құбылыстарын алдын алу үшін тұрғын үйлерді апатқа тӛтеп беретіндей етіп салу, елді мекендерді орналастыруда табиғат ерекшелігін ескерудің маңызы зор. Табиғаттағы заңды түрде жүретін ырғақтық (циклдық) апат әкелетін ӛзгерістерді (теңіз деңгейінің кӛтерілуі, жұттардың болуы және т.б.) ескерген жӛн. жүктеу/скачать 4,63 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|