Метеорологиялық-климатологиялық энциклопедия

бауырымен  жорғалаушылардың  кӛптеген  түрлері,  т.б.  кездеседі. 
Мал  ш-нда  Шӛлейттің  жайылымдылық  маңызы  зор;  қала  Шӛлейт 
белдемі. 
ШӚМІШ –  1)  металлургияда  балқыған  металл,  штейн  не  қожды 
бӛліп құюға, тасымалдауға, қысқа мерзімге сақтауға арналған болат 
(не  шойын)  ыдыс.  Ыстық  металдың  бүлдіргіштік  әсерінен  қорғау 
мақсатында Шӛміш қорабының ішкі беті отқа тӛзімді кірпішпен не 
конвертерлік қожбен (түсті металлургияда) қапталады. Болат құюға 
арналған  Шӛміштің  сыйымд.  480  т.  Шӛміш  кӛпір  кран  не  т.жылы 
арбасы  арқылы  қозғалтылады.  2)  Жер  қазғыш  және  кӛтеру-
тасымалдау  машиналарының  Шӛміші  –  тұтас  материалдың  ( 
мысалы , грунт, бидай т.б.) белгілі бір бӛлігін бӛліп алуға және оны 
тиейтін  жерге  тасымалдауға  арналған  жұмыстық  тетік.  Ол 
жұмыстық шынжырға (кӛп шӛмішті шынжырлы экскаватор, драга, 
элеватор),  роторға  (роторлы  экскаватор),  шӛмішті  рамаға,  т.б. 
бекітіліп немесе шынжырмен ілініп (драглайн, грейфер) қойылады. 
Шӛміш  құю,  пісіру  не  штампылау  тәсілдерімен  жасалады.  Бір 
шӛмішті экскаватор Шӛмішінің сыйымд. 0,15 – 200м3, кӛп шӛмішті 
экскаватордікі 0,007 – 7 м3, скрепердікі 0,75 – 60 м3, драганікі 0,05 
– 1 м3. Кӛп шӛмішті тиеуіштер Ш-інің саны 12 – 50-ге, ал роторлы 
экскаватордікі 6 – 18-ге жетеді. 
ШУ – Жамбыл  облысы Шу  ауданындағы қала.  Аудан  орталығы 
Тӛле 
би 
ауылынан 
оңтүстікке 
қарай 
8 
км, 
облыс 
орталығы Тараз қаласынан  солтүстік-шығысқа  қарай  225  км 
жерде, Шу ӛзенінің сол жағында орналасқан. Тұрғыны 36 010 адам 
(2010). 
ШҦНАҚ  МЕТЕОРИТ  КРАТЕРІ (астроблема)  — Мойынты 
теміржол  бекетінен батысқа  қарай  жерде  орналасқан  жерден  тыс 
жаратылған  табиғаттың  қызықты  ескерткіші. Кратер 12  миллион 
жыл  бұрын  ӛз  маңайында  бірнеше  мыңдаған  шақырым  жердегі 
барлық тіршілікті құртқан үлкен метеорит құлауынан пайда болған. 
Шунақ  диаметрі  3100  метрді  құрайды  (бұл  АҚШ-тағы  (Америка 
құрама  штаттарындағы)  белгілі Аризон  кратерінің диаметрінен  екі 
жарым  есе  артық),  цоколь  айналма  үймегі  мен  саз  балшық 
қалдықтарымен жайпақ түбі жақсы кӛрінеді. Кратер едәуір терең – 
400  метрге  жуық.  Метеорит  кратері  бейнесінің  қитұрқысына 
(жасырынды  сырына)  бӛленуіне  мән  бермесек  (бұл  бір 
энергетикалық орталық, мистикалық орын, және тағы басқа дегенге 

кӛбі сенеді), бұл жай ғана аралайтын ерекше және қызықты жер деп 
мойындауға тура келеді. 
ШҦҢҒЫМА, мұхит 
шұңғымасы, тереңсулы 
шұңғымалар –
 мұхит шарасының  тереңдегі  5000  метрден  астам  ұзынша  әрі 
жіңішке  келген  ойыңқы  бӛлігі.  Шұңғыма  ұзындығы  бірнеше  мың 
км-ге,  ені  –  ондаған  және  жүздеген  км-ге  жетеді. Дүниежүзілік 
мұхиттағы ең  терең  шұңғыма  – Тынық  мұхиттағы Мариана 
шұңғымасы (тереңдегі 11022 м). Тереңдігі 7 км-ден асатын Тынық 
мұхитында 12, Атлант мұхитында 3 шұңғыма бар. Әдетте, шұңғыма 
аралдар  доғасының  мұхиттық  жағына  орналасады,  мысалы, Алеут, 
Курил-Камчатка, 
Филиппин 
шұңғымалары 
және 
құрлық 
жағалауларының су асты жоталарының баурайымен ұзына бойына 
созылады  (құр-лық  пен  мұхит  аралығындағы  ӛтпелі  аймақта), 
мысалы, Андтауларының батыс  баурайындағы   Перу   және   Чили  
шұңғымалары.  Геологиялық  тұрғыдан  қазіргі   геосинклиналдық  
құрылымдарды  құрайды.  Әдетте  шұңғыма  жоғарғы  сейсмикалық 
және  жанартаулық  аумақтарымен  ерекшелінеді.  Шұңғыма  табаны 
тегіс,  шӛг.  Ӛзіне  тән  эндемик

інді  жыныстар  (борпылдақ 
шӛгінділер жабындысының қалыңдығы 2 – 3 км-ге жетеді) жапқан, 
беткейі тіктеу 5 фаунасы таралған. 
ШЫМ (Дерн) 
- топырақ кӛкжиегінің ең 
жоғарғы 
бӛлігінде 
орналасқан және  ауалы ортада  бітетін шӛп  фитоценозының бӛлігі. 
Тірі  және  ӛлі тамыр сабағының  ӛте  кӛп  жиналуымен,  ал 
жоғары, ӛркеннің тӛмеңгі 
бӛлігімен 
ерекшеленеді. 
Шым 
кӛбінесе шӛбі бар  батпақтарда,  жазықтарда  және  шалғындарда 
жақсы дамыған. 
ШИКІЗАТ  -  бұрын еңбек әрекетіне түскен және одан  әрі ӛнделуге 
тиіс  еңбек  заттары  (мысалы,  қазылған  кеніш,  қырқылған  жүн); 
әдетте,  шикізат  қайсыбір ӛнеркәсіп саласына:  жеңіл,  тамақ,  т.б. 
арналған деп ұғынылады; табиғи ресурстардың, негізінен, пайдалы 
қазбалардың ӛндірісте  пайдаланылатын  бӛлігі.  Бұлайша  ұғынуда 
шикізат 
— табиғи 
ресурстардың ендігі 
пайдаланылатын 
немесетехнологиялық тұрғыдан  ӛндіріске  тартылуы  мүмкін  бӛлігі. 
Бірнеше  түрлері  сараланады:борлық  шикізат (бор  алу  үшін 
қолданылады, каолиндік  шикізат (керамика мен  отқа  тӛзімді 
материалдар  алуда,  сондай-  ақ,  бірқатар  технологиялық 
процестерде қолданылады), цемент шикізаты және т.б. 
 
 

Ы 
 
ЫЛҒАЛДЫЛЫҚ — қатты денедегі, ұнтақ заттағы, газдағы ылғал 
мӛлшері.  Абсолюттік  ылғалдылық  —  материалдардың  құрғақ 
бӛлегі массасының ӛлшем бірлігіне сәйкес келетін ылғал мӛлшері. 
Салыстырмалы  ылғалдық  материал  массасының  бір  ӛлшем 
бірлігіне  сәйкес  келетін  ылғал  мӛлшері.  Кеннің  ылғалдылығы 
байыту  фабрикаларындағы  жұмыс  процестеріне  елеулі  әсер 
етеді. Магнитті жәнеэлектрлі 
байытуда ылғалдық 
белгілі 
мӛлшерден 
аспауы 
қажет. Металлургиялық 
зауыттарға  
жӛнелтілетін  концентраттардың  ылғалдығы  тиісті талаптарға сай 
болуға тиіс. 
 
Э 
 
ЭВКАЛИПТ [Халықаралық  фонетика  әліппесі  [Халықаралық 
фонетика  әліппесі]],  Eucalyptus)  –  мирта  тұқымдасына  жататын 
мәңгі 
жасыл 
бұта 
не ағаш. 
500-дей 
түрінің 
барлығы 
дерлік Австралия мен Тасманияда (тек  2  –  3  түрі  ғана Оңтүстік-
Шығыс Азияда) кездеседі. Биіктігі 80 – 100 м-ге дейін жетеді, діңі 
ӛте  мықты. Ағаш қабығы  түрлеріне  қарай  тегіс,  талшықты, 
 қабыршақты және қатпарлы болып келеді. 
Жапырақтары алғашқыда  –  ұзынша,  кейін қандауыр тәрізді  болып, 
жарық 
кӛзіне параллель орналасады, 
сондықтан 
Эвкалипт  
ормандары  ашық,  жарық  болады. Гүлдері қосжынысты,  ақ,  сары 
немесе қызыл түсті, шатырша гүлшоғырына топталған немесе дара 
ӛседі. 
Оларды 
ара, 
сона, құстар және 
қолқанаттылар 
тозаңдандырады. Күлтежәне 
тостағанша 
жапырақшаларының 
пішіні  қанат  тәрізді,  олар  ағаш  гүлдене  бастағанда  түсіп 
қалады. Жемісі –  қорапша,  тұқымы  ұсақ.  Жарық  сүйгіш ӛсімдік, 
500  жылдай  ӛсіп  тұрады.  Эвкалипттің  сүрегі  берік,  ауыр,  ақ 
түстен күрең 
қызыл түске 
дейін 
болады, 
оны 
құрылыста, қағаз жасауӛнеркәсібінде  қолданады.  Жапырағының 
құрамында эфир  майы бар,  сондықтан  оларды   медицинада   және 
парфюмерияда   пайдаланады.  Эвкалипт  ағашы  ӛте  тез  ӛседі,  15 
жылда  оның  биіктігі  15  –  20  м-ге  жетеді,  сондықтан 
олар субтропиктік және  тропиктік  аймақтарда  мәдени  түрде 
(топырақ  бекіту  үшін)  кӛп  ӛсіріледі. Эвкалипт  орманы суды  кӛп 
буландыратындықтан, батпақты аймақтарды құрғатады. 

ЭВОЛЮЦИЯ (лат.  evolutіo  –  ӛрлеу,  ӛркендеу), биологияда – 
тірі табиғаттың қайта  айналып  келмейтін  және  тура  бағытталған 
тарихи дамуы. 
Эволюция  терминін  алғаш М.Хейл қолданды  (1677).  Кейін 
швейцарлық ғалым Ш.Бонне (1720  –  93) эмбриологияғаарналған 
еңбектерінде  пайдаланды  (1762).  Эволюция  құбылысы  тіршілік 
деңгейлерінің 
барлық 
сатыларында 
(молекуладеңгейден  
биосфералық деңгейге  дейін)  байқалып,  үнемі  құрылысы  мен 
атқаратын  қызметтерінде  бұрын  болмаған  жаңа  құрылымдар  мен 
олардың  жаңа  қызметімен  ерекшеленеді.  Эволюцияның  ең 
қарапайым  деңгейі  – мутациялық  ӛзгерістерболып  есептелінеді. 
Табиғи  сұрыпталу  кезінде мутация арқылы  пайда  болған  жаңа 
белгілер  мен  қасиеттер  организмдердің  жаңа  орта  жағдайларына 
бейімделуіне  жағдай  жасайды.  Ең  алғашқы  Эволюциялық 
процестер  тіршіліктің  популяция  деңгейінде  пайда  болады.  Бұл 
кезде организмдердің генотипі 
ӛзгереді 
(қ. Микроэволюция). 
Мутациялық 
процесс 
пен 
табиғи 
сұрыпталудан 
басқа, 
Эволюцияның  қарапайым  факторының  бірі  болып,  популяциядағы 
дарабас  санының  ӛзгеруі  мен  популяцияның  оқшаулануы,  сондай-
ақ гетерозиготалардың ыдырауы  кезінде  байланыс  жиілігінің 
кездейсоқ бұзылуы жатады. Популяциялардың Эволюциялық қайта 
құрылымы  жаңа  түрдің  пайда  болуына  бастама  береді  (қ.  Түр 
түзілу).  Эволюцияның  себебін,  қозғаушы  күшін, механизмін және 
қарқыны  мен  оның  жалпы  заңдылықтарын  Эволюциялық 
биология зерттейді  (қ.  Эволюциялық  ілім).  Кейде  Эволюция 
ұғымына балама ретінде филогенез термині қолданылады. 
ЭВОЛЮЦИЯ  ҦҒЫМЫ,  ОНЫҢ  БАҒЫТТАРЫ.  Биологиялық 
эволюцияның мынадай бірнеше анықтамалары бар: 
1. Тірі ағзалардың тарихи дамуының қайталанбайтын үдерісі. 
2. Биологиялық  жүйелердін;  біртіндеп, азды-кӛпті  бағытта жоғары 
сатыға кӛтерілу үдерісі. 
3.  Тірі  ағзалардың  қарапайым  формадан  күрделірек  (жетілген) 
формаға баяу ӛзгерген үдерісі. 
4.  Тірі  зерзаттардын,  ұзақ  мерзімінде  жоғары  сатыға  кӛтерілуі. 
Бұдан  ӛзге  де  анықтамалар  тұжырымдауға  болады.  Егер 
егжейтегжейлі ой толғаса, тіршілік дамуының эволюциялық үдерісі 
жай  ғана  алға  үдемелі  қозғалыстағы  кӛрініс  еместігін  байқаймыз. 
Оны  эскалатордың  (жылжымалы  саты)  үдемелі  және  біркелкі 
жатық  қозғалысымен  салыстыруға  болмайды.  Оның  әрбір 

баспалдағы  бірінен  кейін  бірі  біркелкі  қозғалыспен  жоғары,  тек 
жоғары  қарай  қозғалады.  Ақиқатында  мүлде  анағүрлым 
күрделі. Эволюция үдерісі  күрделі  және  оның  белгілі  жоспары 
болмайды. Сендерге ғаламшардағы тіршіліктің дәл қазіргідей үнемі 
бола  бермейтіні  бұрыннан  мәлім.  Сендер  тіршіліктің  ертерек 
кезендерде  дүниеге  келгені  туралы  бұрыннан  білесіңдер. 
Бұрынырақта 
зілдер 
(мамонт) 
мен динозаврлар (сұмпайы 
кесірткелер),  үңгір  аюлары  және  қылыш  тісті  жолбарыстардың 
тіршілік  еткені  туралы  да  сендерге  мәлім.  Бұл  жануарлар  бұрын 
ӛмір  сүрді,  бірақ  бізге  дейін  сақталып  қалғаи  жоқ.  Ал  қазір  ӛмір 
сүретін,  бізге  үйреншікті  болып  кеткен  кӛптеген  түрлер 
ғаламшарда  жақында  ғана  пайда  болды.  Мәселен,  теңіз 
жұлдыздары немесе ақулаларға қарағанда кӛдімгі иттер, мысықтар 
немесе  торғайлар  олардан  тарихи  жағынан  ӛлдеқайда  жас.  Демек 
эволюция тарихи ӛзгеріс үдерісі ретінде үнемі біркелкі жүрмейтінін 
түсіну  қажет.  Біріншіден,  ағзалардың  сан  алуан  жүйелік 
топтарындағы  эволюциялық  ӛзгеріс  жылдамдығы  айтарлықтай 
ерекшеленеді.  Топтардың  бірде  қандай  да  бір  уақыт  аралығында 
ӛзгелерінен  тезірек  эволюция  жолымен  бірте-бірте  дамып,  сол 
топтың  езі  тарихи  даму  барысында  екінші  уақыт  аралығында 
мүлдем бӛгеліп қала алады. 
Тірі  ағзалардың  қандай  да  бір  жүйеленген  тобының  дамуына, 
қалыптасып  жетілуіне  жүздеген  және  мыңдаған  факторлар  әсер 
етеді.  Атап  айтқанда  сақталуы,  тірі  қалуы  және  одан  әрі  жетілуі  - 
эволюциялық  жолмен  бірте-бірте  дамуы  сол  факторларға  тәуелді 
болады.  Эволюциялық  табыс  негізінде  екі  ұғымды:  биологиялық 
алға  басу  және  биологиялық  кері  кету  ұғымдарын  бӛліп  керсету 
макұлданды. Биологиялық алға басу (прогресс) дегеніміз - дарақтар 
санының, жцйеленген.  сан  алуандыцтың  (едәуір  усақ  жүйеленген. 
топтар 
санының) 
артуы 
және 
аймақтың 
кеңеюі. Мӛселен, мезозой кезенднде сұмпайы 
кесірткелер 
(динозаврлар) үстем болды. Бұл олардың «биологиялық алға басу» 
кезі  еді,  яғни  дарақтар  кеп  болды,  жүйеленген  топтар  (сан  алуан 
ұшқыш,  жыртқыш,  теңізде  тіршілік  ететін  және  шӛпқоректі 
динозаврлар)  кӛп  болды.  Сӛйтіп  осы  түрлер  бүкіл  ғаламшарды  іс 
жүзінде жайлап алды. Кері кету дегеніміз - алға басуға кері үдеріс, 
яғни  эволюциялық  сәтсіздік. Биологиялық  кері  кету  (регресс)  - 
дарақтар саны мен  олардың жуйеленген  топтары  санының кемуі 
және  аймақтың  тарылуы. Биологиялық  кері  кету  кезінде  санын 

қалпына  келтіріп,  алға  басуға  мүмкіндігі  бар  екілдер  жеткілікті 
мӛлшерде  сақталады.  Мәселен,  тірі  ағзалар  тобы,  әр  түрлі  уақыт 
аралығында  биологиялық  алға  басу  ретінде  де,  биологиялық  кері 
кету 
ретінде 
де 
ӛмір 
сүре 
алады. 
Жорғалаушылар 
мезозой дәуірінде үстемдік  етсе  де,  соңынан  сүтқоректілерге, 
бунакденелілер  мен  құстарға  орын  берді.  Алға  басу  үдерісінің 
жолдары  да  әр  түрлі  болады.  Ағзалардың  біреуі  жоғары  сатыға 
кӛтеріліп,  бұрынғысынан  күрделілене  түседі.  Сӛйтіп  құстар  мен 
сүтқоректілер де биологиялық алға басуға жетті. Ал оған керісінше, 
езге  ағзалар  қарапайымдалып,  бірсыпыра  маңызды  мүшелерін 
жоғалтты.  Бұл  түрлер  паразиттік  жолмен  тіршілік  ете  бастағанда 
байкалады.  Кейбір  құрттар  (эхинококк  (жылауық),  ішексорғы 
(аскарида)  және  т.б.  және  бунакденелілер  (бітелер,  кӛдімгі  және 
тӛсек  кандалалары)  осындай  жолдан  ӛтті.  Бізге  органикалық 
ӛлемнің 5 - 6 миллион жылдардан кейін қандай болатыны, сондай-
ақ  ол  сол  қалпында  сақталып  қала  ма,  жоқ  па  беймәлім. 
Эволюциялық  үдерістер  зандылығы  ӛте  күрделі  және  ғалымдар 
күні бүгінге дейін толық анықтай алған жоқ. Алайда эволюцияның 
неге  жүретіні  бізге  нақтылы  белгілі.  Эволюциялық  ілім 
жасауда Чарлз  Дарвинның еңбегі  зор.  Ол  ашкан  ең  маңызды 
жаңалыққа дейін кӛптеген ғалымдардың еңбегі болды
. 
ЭКВАТОР (лат. acguator – теңестіргіш): 

 
1) Географиялық немесе Жер Экватор 
– 
Жердің 
айналу 
осіне перпендикуляр әрі  екі полюстен де  бірдей  қашықтықта 
орналасқан  үлкен  дӛңгелек сызық.  Ол  жер  шарын  екі  жарты 
(Солтүстік жәнеОңтүстік)  шарға  бӛледі. Географиялық -қа  дейін) 
Экватордан бастап солтүстікке және оңтүстікке қарай есептеледі.

-
тан  –  90

ендіктер  (0 Жер  эллипсоиды   бойлық  ұзындығы  111321,4 
м.

Экваторының  ұзындығы  40075696  м-ге  тең,  1 Экватор –
 күн мен түннің теңелу  нүктесі  орналасқансызық. Күн жылына  екі 
рет  (кӛктемгі және күзгі күн мен түннің теңелуінде)  Экватордың 
дәл үстінде болады. 

 
2) Галактикалық Экватор –  Галактиканың  орта  (немесе  бас) 
жазықтығының аспан сферасымен-қа  тең  болады.

қиылысатын 
үлкен  дӛңгелегі.  Галактикалық  Экватордың  аспан  экваторымен 
жасайтын кӛлбеулік бұрышы 62 

 
3) Аспан Экватор, қ. Аспан экваторы.  
 

ЭКВАТОРЛЫҚ  БЕЛДЕУ – Жердің  экваторлық  ӛңірін   оңтүстік 
ендік  аралығы)  қамтитын,  екі

  солтүстік  ендік  пен  4  –  11

(5  –  8  
субэкваторлық   белдеу   аралығындағы   табиғибелдеу.   Ауаның  
тұрақты 
жоғары температурасыменС), 
бүкіл

(орташа 
айлық 
кӛрсеткіш  24  –  28 жыл бойына  созылатын  мол  жауын-шашын 
мӛлшерімен  (1500  –  3000  мм,  кейде  10000  мм),  жылдық   
радиация балансының жоғарылығымен (жылына 70 – 90 ккал/см2), 
ағын  суының  молдығымен, грунт суларының  аса  тұщылығымен 
және жербетіне 
жақын 
жатуымен 
сиппатталады. 
Экваторлық орманӛзінің 
флоралық 
құрамының 
байлығымен 
жәнефитомассасының жоғары  ӛнімділігімен  (40  –  50  т/га  кепкен 
масса) ерекшеленеді. Жерге түскен ӛсімдіктің шіріп, минералдануы 
тез 
жүреді. 
Ферралиттік 
қызыл-сары 
және 
батпақты  
топырақ түзіледі.  Мұхиттық  айдындардың  Экваторлық  белдеуде 
орташа радиациялық балансы  жылына  115  ккал/см2-ге  тең. 
Экваторлық ауа массасыныңықпалы 
күшті, ауа 
райы негізінен 
бұлтты  келеді.  Мұхит  суының  жоғары  қабатындағы  тұздылығы 
34‰. Тропиктік белдеумен 
ұштасқан 
жерінде 
судың 
турбуленттілігі  күшейеді,  нәтижесінде   су қабаттарында  оттек 
кӛбейеді.   Флорасы   мен   фаунасы   түрге   бай,  ландшафтында  
экваторлық орман басым.  Экваторлық  белдеуде  маржандардың  
жақсы қалыптасуы байқалады, планктонға бай келеді.
[1]
 
ЭКЗОСФЕРА (грек.  ехо  –  сыртқы  және  sphaіra  –  шар)  –
 Жер атмосферасының шеткі,  ең  жоғары  қабаты.  Ең  тӛмен 
шегі Жер бетінен 500 – 1000 км биіктіктен ӛтеді, жоғарышегі айқын 
анықталмаған.  Экзосферада ауа тығыздығы  ӛте  тӛмен,  себебі 
мұндағы газ бӛлшектерінің  (атом немесе молекула)  орташа  еркін 
жолының  ұзындығы  салыстырмалы  тік  бағытына  байланысты;  ал 
бойымен  жоғары  тік  қозғалатын  бӛлшектер  үшін ауа тығыздығы 
ӛте  жоғары. Атмосфера газ бӛлшектері,  әсіресе  олардың  неғұрлым 
жеңілдері  Экзосферадан ғарыш кеңістігіне  еркін  ұшып  ӛте  алады; 
қ. Атмосфера,Ионосфера. 
ЭКЛИПТИКА  лат.  есlіptіca,  грек.  еkleіpsіs  –  тұтылу  –

  Күннің 
(дәлірек  айтқанда  оның  центрінің)  кӛрінерлік  жылдық  қозғалысы 
ӛтетін (болатын) аспан сферасының үлкен дӛңгелегі. Шындығында 
бұл  қозғалыс  –  Жердің  Күнді  айнала  қозғалысының  кӛрінісі. 
Сондықтан  Эклиптиканы  аспан  сферасының  Жердің  орбита 
жазықтығымен  қиылысу  шеңбері  деп  те  қарастыруға  болады. 
Эклиптика  зодиак  шоқжұлдыздары  арқылы  ӛтеді.  Эклиптика 

жазықтығы  –  аспан  координаттарының  эклиптикалық  жүйесіндегі 
негізгі  жазықтық  Аспан,  аспан  күмбезі  –  бақылаушыға  киіз  үйдің 
тӛбесі  сияқты  болып  кӛрінетін  күмбез.  Күн,  Ай,  жұлдыздар,  т.б. 
аспан  шырақтары  бізден  ӛте  қашықта  болғандықтан,  олардың  ара 
қашықтығының  айырмашылығы  бізге  сезілмейді.  Сондықтан  олар 
аспан  күмбезінде  орналасқандай  әсер  береді.  Ашық  далада  аспан 
жалпайып кӛрінеді, яғни күмбездің тӛбесіне қарағанда, оның іргесі 
(кӛкжиек)  қашықтағандай  болады.  Биік  үйдің  қасында  тұрған 
адамға  аспан  күмбезі  кӛкжиекке  қарағанда  биік  болып  кӛрінеді. 
Ауа 
қабаты 
кӛгілдір, 
кӛк, 
күлгін 
сәулелерді 
күштірек 
шашырататындықтан аспан күмбезі кӛк түсті болып келеді. 
Солтүстік Мұзды Мұхит– Жер шарындағы аумағы жӛнінен ең кіші 
мұхит.  Ауд.  14,75  млн.  км2,  суының  кӛл.  18  млн.  км3.  Орташа 
тереңд.  1220  м,  ең  терең  жері  –  5527  м.  С.м.м-тың  орта  тұсында 
Солт. полюс орналасқан. Барлық жағынан дерлік Еуразия мен Солт. 
Америка  құрлықтарының  солт.  ш  Мұзды  мұхит  (кейде  Солтүстік 
Мұзды мұхит, не Арктика мұхиты) — солтүстік жарты шарындағы 
полюсқа жақын су ӛңірі, бес мұхиттың ең кішісі. Мұзды мұхиттың 
және тӛңірегінің батиметриялық/топографикалық картасы 
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ФАКТОР – кез келген орта жағдайына тіршілік 
иелерінің бейімделу қабілетімен жауап қайтара алуы. Бұл жерде бір 
ескере кететін жағдай ӛлім факторы бейімделу қабілетінен тысқары 
жатады.  
Экологиялық_факторлар'>Экологиялық 
факторлар  
абиотик., 
биотик., 
антропогендік,   климаттық және  тежеу  факторларымен  тығыз 
байланысты. Экологиялық фактор тірі организмдерге олардың жеке 
дамуының бір ғана кезеңінде болса да тікелей немесе жанама әсер 
ете 
алатын, 
ортаның 
кез 
келген 
әрі 
қарай 
бӛлшектенбейтінэлементі саналады.  Табиғи  жағдайда   организм  
кӛптеген  факторлардың ықпалына ұшырап отырады. Экологиялық 
фактордың  қайсысы  болмасын  табиғатта  тұрақты  емес.  Барлық 
Экологиялық фактор екі санатқа: популяция тығыздығына тәуелсіз 
және популяция тығыздығына тәуелді болып бӛлінеді. 
1.
 
Әсер  ету  нәтижесінде  жойылатын  дарабастар  пайызы 
олардың санына немесе тығыздығына байланысты емес 
2.
 
Факторлар  әсеріне  жойылып  кеткен  түрлердің  пайызы 
олардың тығыздығы ӛскен сайын пропорционал мӛлшерде артады. 
Бірінші  санат  факторларына  негізінен  климаттық,  ал  екіншісіне  – 
биоталық  факторлар  жатады.  Топтастырудың  тағы  бір  жолы 
бойыншаЭкологиялық факторлар энергетик. және сигналдық болып 

бӛлінеді.  Мысалы,  энергетик.  топқа  температура,  бәсекелестік, 
жыртқыштық, паразитизм,  т.б.  жатады.  Бұл  топ  организмдерге 
тікелей әсер етіп, олардың энергетик. күйін ӛзгертеді. 
қара: Абиотикалық  факторлар, Биотикалық  фактор, Антропогендік 
фактор, Фактор. 
ЭКОЛОГИЯ ( лат. оіkos – үй, 
баспана; 
logos 
– ілім) 
– 
жеке организмнің қоршаған  ортамен  қарым-қатынасын,  ортаға 
бейімделу 
заңдылықтарын, 
сондай-ақ организм деңгейінен 
жоғарырақ  тұрған   биологиялық  жүйелердің –популяциялардың,  
организмдер қауымдастықтарының, экожүйелердің, биосфераның ұ
йымдастырылу 
және 
қызмет 
атқару 
заңдылықтарын 
зерттейтін ғылым. Экология терминін  ғылымға  енгізген  Э.Геккель 
(1866). Экологияғылымы жедел  дамып,  кӛптеген  жаңа  салалары 
пайда  болды.  19  ғасырдың  аяғы,  20  ғасырдың  басында  ғалымдар 
негізінен 
жекелеген  
факторлардың, 
әсіресе 
климаттық 
факторлардың,   организмдердің   таралуы  мен сандинамикасына 
әсерін  зерттеді.  Бірімен-бірі  тығыз  байланысқан,  біртұтас 
құрылымдық  бірлік  түзетін  организмдер  қауымдастықтары 
(қ. Биоценоз)  туралы  ұғым  да  осы  кезде  қалыптаса  бастады 
(К.Мәбиус, 
1877; 
С.Форбс, 
1887). 
20 
ғасырдың 
басында Экология жеке  ғылым бағыт ретінде  таныла  бастады,  ал 
―экологияның  алтын  ғасыры‖  аталған  20  –  40-жылдары 
популяциялар мен қа-уымдастықтарды зерттеудің басты бағыттары 
айқындалып,  Экологияның негізгі  ережелері  мен  заңдары 
тұжырымдалды:  Ф.Клементс  (1916)  биоценоздардың  ӛзгеріп, 
дамитынын 
және 
бұл 
бейімделушілік 
сипатындағы құбылыс екендігін  кӛрсетті;  А.Тинеманн  (1925)  ӛнім 
ұғымын  енгізді,  ал  Ч.Элтонның  Э.  бойынша  алғашқы  оқулығында 
(1927)  биоценоздарда  жүріп  жатқан  процестердің  заңдылықтары 
кӛрсетіліп, 
трофикалық 
қуыс 
ұғымына 
анықтама 
берілді, Экологиялық  пирамидалар ұғымы  тұжырымдалды;  1926 
жылы  В.И.  Вернадскийдің  ―Биосфера‖  атты  кітабы  жарыққа 
шығып,  онда  алғаш  рет  Жердегі  бүкіл  тірі  организмдер 
жиынтығының  –  ―жердің  тірі  затының‖  ғаламдық  рӛлі 
айқын кӛрініс тапты.  А.Тенсли  (1935)  және  В.Н.  Сукачев  (1940) 
еңбектері 
бірімен 
бірі 
ӛзара 
тығыз 
байланысқан, 
қоршаған физикалық  ортамен зат  және  энергия алмасып  отыратын 
организмдер 
кешені 
туралы 
кӛзқарастардың 
дамуына,  
экожүйе және  биогеоценоз  ұғымдарының  қалыптасуына  әкелді.  

Популяция санының  ауытқуларын,  популяциялар  арасындағы 
әсерлесулерді  сипаттайтын  матем.  модельдер  құру  (А.Лотка, 
В.Вольтерра, 1925, 1926), сол модельдерді эксперимент барысында 
тексеру  (Г.Ф.  Гаузе,  1934)  сияқты,  қазіргі  теория  Экологияның 
негізін құрайтын зерттеулер де сол жылдары қалыптаса бастады. 
20 
ғасырдың 
60 
– 
70-жылдары, 
бұған 
дейін 
негізінен биолог мамандардың  арасында  ғана  қолданылып  келген 
―экология‖  термині  кенеттен  кӛпшілік  арасында  ең  танымал 
терминдердің  біріне  айналды.  Осы  жылдары,  табиғат  пен  адамзат 
арасындағы  қайшылықтардың  үдей  түсуіне  байланысты,  қоршаған 
ортаның  ластануы,  қоршаған  ортаның  ахуалы, халық санының 
ӛсуі, азық-түлік пен энергия қорларын пайдалану сияқты мәселелер 
ғылымның  әр  түрлі  салаларында  зерттеліп,  бұқаралық  ақпарат 
құралдары бетінде кеңінен талқылана бастады және бұл процесс әлі 
де 
жалғасын 
табуда. 
Соның 
нәтижесінде 
Экологиялық 
дүниетаным жаратылыстану ғылымдары  ғана  емес,  кӛптеген 
қоғамдық ғылымдарға да енді, Экологияда кӛптеген жаңа бағыттар 
пайда  болды.  Бұл  бағыттар  мен  салалардың  бірқатары  Э.Геккель 
негізін  қалаған  биология Экологиядан әлдеқайда  алшақ  жатыр. 
Кейбір  ―экологиялық‖  деп  аталып  жүрген  ғылым  салаларының 
қазіргі  күнге  шейін  нақты  шекаралары  белгіленіп,  еншісі 
ажыратылған  жоқ  және  солардың  барлығын  қанағаттандырарлық 
ортақ  анықтама  беру  оңай  емес.  Экологиялық  ғылымдардың 
соншалық  сан  алуан  болуына  қарамастан  осы  күнгі  Экологияның 
барлық  салалары  мен  бағыттарының  негізінде  организмдердің 
қоршаған  табиғи  ортамен  қарым-қатынасына  арналған  іргелі 
биология  идеялар  жатыр.  Мысалы,  бірінен  бірі  соншалық  алшақ 
кӛрінуі мүмкін, ӛсімдіктер мен жануарлардың түрлерін жерсіндіру, 
егістікке 
берілетін минералдық 
тыңайтқыштардың мӛлшерін 
белгілеу,  дәрі-дәрмектердің  емдік  мӛлшерін  анықтау,  атмосфераға 
шығарылатын  немесе  су  қоймаларына  тӛгілетін  ластаушы 
заттардың шектік концентрацияларын есептеу сияқты шаралардың 
негізінде  Экологиядағы  шектеуші  факторлар  ережесі  мен 
толеранттық заңы жатыр. 

жүктеу/скачать 4,63 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: